ਸਮੱਗਰੀ 'ਤੇ ਜਾਓ

ਕੀਰਤਨ

ਵਿਕੀਪੀਡੀਆ, ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਵਿਸ਼ਵਕੋਸ਼ ਤੋਂ
1960 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਕੀਨੀਆ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਗਾਇਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰਵਾਇਤੀ ਸਾਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਕੀਰਤਨ

ਕੀਰਤਨ ( Sanskrit  ; IAST ) ਇੱਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿਸੇ ਵਿਚਾਰ ਜਾਂ ਕਹਾਣੀ ਦਾ "ਬਿਆਨ ਕਰਨਾ, ਸੁਣਾਉਣਾ, ਦੱਸਣਾ, ਵਰਣਨ ਕਰਨਾ",[1][2] ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ। ਇਹ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਲਾ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਧਾ ਨੂੰ ਵੀ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਕਥਾ ਜਾਂ ਸਾਂਝੇ ਪਾਠ ਦੇ ਸੰਗੀਤਕ ਰੂਪ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਜਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ,[1] ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦਾ ਮੂਲ ਨਿਵਾਸੀ।

ਵੈਦਿਕ ਅਨੁਕੀਰਤਨ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਇੱਕ ਕੀਰਤਨ ਇੱਕ ਕਾਲ-ਅਤੇ-ਜਵਾਬ ਵਾਲਾ ਸ਼ੈਲੀ ਵਾਲਾ ਗੀਤ ਜਾਂ ਉਚਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਸੰਗੀਤ ਲਈ ਸੈੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਈ ਗਾਇਕ ਇੱਕ ਕਥਾ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਦੇਵਤੇ ਪ੍ਰਤੀ ਪਿਆਰ ਭਰੀ ਸ਼ਰਧਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਾਂ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। [3] ਇਸ ਵਿੱਚ ਗਾਇਕ ਦੁਆਰਾ ਨੱਚਣਾ ਜਾਂ ਭਾਵਾਂ (ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਅਵਸਥਾਵਾਂ) ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।[3] ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕੀਰਤਨ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਜਾਂ ਤਾਂ ਜਾਪ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਉਂਦੇ ਹਨ,[4] ਜਾਂ ਗਾਇਕ ਦੇ ਸੱਦੇ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।[5][6][7]

ਕੀਰਤਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕੀਰਤਨਕਾਰ (ਜਾਂ ਕੀਰਤਨਕਾਰ ) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[8][9] ਇੱਕ ਕੀਰਤਨ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਖੇਤਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਗੀਤ ਯੰਤਰਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਾਰਮੋਨੀਅਮ, ਵੀਣਾ ਜਾਂ ਇਕਤਾਰਾ (ਤਾਰ ਦੇ ਸਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਰੂਪ), ਤਬਲਾ (ਇਕ-ਪਾਸੜ ਢੋਲ), ਮਰਦੰਗਾ ਜਾਂ ਪਖਵਾਜ (ਦੋ-ਪਾਸੜ ਢੋਲ), ਬੰਸਰੀ (। ਲੱਕੜ ਦੇ ਵਿੰਡ ਯੰਤਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ), ਅਤੇ ਕਰਤਾਲਾ ਜਾਂ ਤਾਲਾ (ਝੰਝ)।[10] ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ, ਵੈਸ਼ਨਵ ਭਗਤੀਵਾਦ, ਸਿੱਖ ਧਰਮ, ਸੰਤ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੇ ਕੁਝ ਰੂਪਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੋਰ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਭਿਆਸ ਹੈ। ਕੀਰਤਨ ਕਈ ਵਾਰ ਕਥਾ-ਕਥਨ ਅਤੇ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਾਠ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ, ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਜਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦੇ ਹਨ।[11]

ਵਿਉਤਪਤੀ ਅਤੇ ਨਾਮਕਰਨ

[ਸੋਧੋ]
Maha-San-Kirtan

ਕੀਰਤਨ ( Sanskrit ) ਦੀਆਂ ਵੈਦਿਕ ਜੜ੍ਹਾਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ "ਦੱਸਣਾ, ਬਿਆਨ ਕਰਨਾ, ਵਰਣਨ ਕਰਨਾ, ਗਿਣਨਾ, ਰਿਪੋਰਟ ਕਰਨਾ" ਹੈ।[12][13] ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਯਜਨਾ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਅਨੁਕੀਰਤਨ (ਜਾਂ ਅਨੁਕ੍ਰਿਤੀ, ਅਨੁਕਰਨ, ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ "ਦੁਬਾਰਾ ਦੱਸਣਾ")[14] ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੰਵਾਦ-ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਸਵਾਲ-ਜਵਾਬ ਬੁਝਾਰਤ ਦੇ ਭਜਨਾਂ ਦੀ ਟੀਮ ਰੀਤੀ ਜਾਂ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਣ ਵਾਲੇ ਨਾਟਕ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨ। ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ[12] ਸ਼ਤਪਥ ਬ੍ਰਾਹਮਣ (~ 800–700 BCE) ਦੇ ਅਧਿਆਇ 13.2 ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੀਆਂ ਆਇਤਾਂ, ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਦੋ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਬੁਝਾਰਤ ਨਾਟਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।[15]

ਕੀਰਤਨ ਦਾ ਮੂਲ ਹੈ ( Sanskrit कीर्त ).[16] ਇਸ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਸੰਹਿਤਾ, ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵੈਦਿਕ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵੇਦਾਂਗ ਅਤੇ ਸੂਤਰ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਮੋਨੀਅਰ-ਵਿਲੀਅਮਜ਼ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਰਟ ਦਾ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਰਥ ਹੈ, "ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ, ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ, ਦੱਸਣਾ, ਨਾਮ, ਕਾਲ, ਪਾਠ ਕਰਨਾ, ਦੁਹਰਾਉਣਾ, ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਰਨਾ, ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰਨਾ, ਸੰਚਾਰ ਕਰਨਾ, ਯਾਦ ਕਰਨਾ, ਜਸ਼ਨ, ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ, ਵਡਿਆਈ"।[17]

ਕੀਰਤਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਸੰਕੀਰਤਨ (ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ, "ਸਮੂਹਿਕ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ") ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,[18] ਇੱਕ ਕਾਲ-ਅਤੇ-ਜਵਾਬ ਜਪ ਜਾਂ ਸੰਗੀਤਕ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਹੈ, ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਲਾ ਦੀ ਇੱਕ ਸ਼ੈਲੀ ਜੋ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਭਗਤੀ ਭਗਤੀ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਇੱਕ ਵਿਭਿੰਨ ਅਭਿਆਸ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਕ੍ਰਿਸ਼ਚੀਅਨ ਨੋਵੇਟਜ਼ਕੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਖੇਤਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵੱਖਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਗੀਤ ਯੰਤਰਾਂ, ਡਾਂਸ, ਭਾਸ਼ਣ, ਥੀਏਟਰ, ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਕਥਨ ਦਾ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।[19] ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ, ਨੋਵੇਤਜ਼ਕੇ ਰਾਜਾਂ, ਇੱਕ ਕੀਰਤਨ ਇੱਕ ਕਾਲ-ਅਤੇ-ਜਵਾਬ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਗਾਇਕ ਅਤੇ ਸਰੋਤਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਭਗਤੀ ਨਾਲ ਨੱਚਣਾ ਅਤੇ ਗਾਉਣਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਇੱਕ "ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਵਿਦਵਤਾ ਭਰਪੂਰ ਗ੍ਰੰਥ, ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਟਿੱਪਣੀ ਜਾਂ ਇੱਕ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ/ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਿਆਖਿਆ" ਤੱਕ।, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਥਾ, ਰੂਪਕ, ਹਾਸਰਸ, ਵਿਦਵਤਾ ਅਤੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ - ਇਹ ਸਾਰੇ ਕੀਰਤਨ ਦੇ ਰੰਗ (ਸੁੰਦਰਤਾ, ਰੰਗ) ਦਾ ਇੱਕ ਸੁਹਜ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ।[19]

ਕੀਰਤਨ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਭੰਗ, ਸਮਾਜ ਗਾਇਨ, ਹਵੇਲੀ ਸੰਗੀਤ, ਵਿਸ਼ਨੂੰਪਦ, ਹਰੀਕਥਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[20] ਅਸਾਮ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਵੈਸ਼ਨਵ ਮੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਮੱਠਾਂ, ਜਿਸਨੂੰ ਸਤਰਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪੂਜਾ ਹਾਲ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਕੀਰਤਨ ਘਰ ਹੈ - ਇੱਕ ਨਾਮ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹਿਕ ਗਾਇਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਲਾ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।[21]

ਖੇਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ, ਕੀਰਤਨ ਨੂੰ ਬੰਗਾਲੀ: কীর্তন ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਪਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ; ਨੇਪਾਲੀ ਅਤੇਹਿੰਦੀ:कीर्तन


; Kannada: ಕೀರ್ತನೆ  ; Marathi  ; Punjabi: ਕੀਰਤਨ  ; ਤਮਿਲ਼: கீர்த்தனை  ; Telugu .

ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ

[ਸੋਧੋ]
This box:

॥ सनातन धर्म ॥
ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ
'ਤੇ ਇੱਕ ਲੜੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ

ਓਮ
ਇਤਿਹਾਸ · ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤੇ
ਸੰਪ੍ਰਦਾਏ · ਆਗਮ
ਯਕੀਨ ਅਤੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ
ਦੁਬਾਰਾ ਜਨਮ · ਮੁਕਤੀ
ਕਰਮ · ਪੂਜਾ · ਮਾਇਆ
ਦਰਸ਼ਨ · ਧਰਮ
ਵੇਦਾਂਤ ·ਯੋਗ
ਸ਼ਾਕਾਹਾਰ  · ਆਯੁਰਵੇਦ
ਯੱਗ · ਸੰਸਕਾਰ
ਭਗਤੀ {{ਹਿੰਦੂ ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ}}
ਗ੍ਰੰਥ
ਵੇਦ ਸੰਹਿਤਾ · ਵੇਦਾਂਗ
ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਗ੍ਰੰਥ · ਜੰਗਲੀ
ਉਪਨਿਸ਼ਦ · ਭਗਵਦ ਗੀਤਾ
ਰਾਮਾਇਣ · ਮਹਾਂਭਾਰਤ
ਨਿਯਮ · ਪੁਰਾਣ
ਸ਼ਿਕਸ਼ਾਪਤਰੀ · ਵਚਨਾਮ੍ਰਤ
ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਿਸ਼ੇ
ਦੈਵੀ ਧਰਮ ·
ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ
ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੰਤ · ਮੰਦਿਰ ਦੇਵਸਥਾਨ
ਯੱਗ · ਮੰਤਰ
ਸ਼ਬਦਕੋਸ਼ · ਤਿਓਹਾਰ
ਵਿਗ੍ਰਹ
ਫਾਟਕ:ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ

ਹਿੰਦੂ ਤੱਕੜੀ ਢਾਂਚਾ
ਵੈਦਿਕ ਰਿਸ਼ੀ ਨਾਰਦ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਕੀਰਤਨ ਗਾਇਕ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ। [22]

ਭਜਨਾਂ, ਮੰਤਰਾਂ ਅਤੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਉਸਤਤ ਦੇ ਸੰਗੀਤਕ ਪਾਠ ਦੀਆਂ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਜੜ੍ਹਾਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਾਮਵੇਦ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵੈਦਿਕ ਸਾਹਿਤ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਹੈ।[23][24]

6ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤੀ ਅਲਵਰਾਂ (ਵੈਸ਼ਨਵਵਾਦ) ਅਤੇ ਨਯਨਾਰਸ (ਸ਼ੈਵ) ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁੱਗ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦੁਆਰਾ ਕੀਰਤਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ 12ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੱਧ, ਉੱਤਰੀ, ਪੱਛਮੀ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਸੀ। ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਟਕਰਾਅ ਲਈ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ।[25][26] ਕੀਰਤਨ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਹੋਰ ਹਿੰਦੂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭਗਵਦ-ਗੀਤਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਭਗਤੀ ਮਾਰਗ (ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਦਾ ਮਾਰਗ) ਨੂੰ ਮੋਕਸ਼ ਦੇ ਸਾਧਨ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ, ਕਰਮ ਮਾਰਗ (ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਮਾਰਗ) ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਮਾਰਗ ( ਗਿਆਨ ਦਾ ਮਾਰਗ)। ਇੱਕ ਸੰਗੀਤਕ ਪਾਠ ਵਜੋਂ ਕੀਰਤਨ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਭਾਗਵਤ ਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵੈਸ਼ਨਵ ਪਾਠ।[27]

ਕੀਰਤਨ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਕਾਲ-ਅਤੇ-ਜਵਾਬ ਦੇ ਜਾਪ ਜਾਂ ਐਂਟੀਫੋਨ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦੇ ਨਾਟਕੀ ਲੋਕ ਗੀਤ ਵਜੋਂ ਅਭਿਆਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਰਿਸ਼ੀ ਨਾਰਦ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੰਗੀਤਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਵਜੋਂ ਸਤਿਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਪਦਮ ਪੁਰਾਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੀਰਤਨਕਾਰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ।[28] ਅਵਤਾਰ ਕਥਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਥਾ ਵਿੱਚ ਕੀਰਤਨ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਪੂਜਾ ਦੇ ਨੌਂ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਨਵਵਿਧਾ ਭਗਤੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ[29] ਨਾਲ ਹੀ ਸ਼੍ਰਵਣਮ (ਸੁਣਨਾ), ਸਿਮਰਨਮ (ਯਾਦ), ਪਦ ਸੇਵਾਮ (ਸੇਵਾ), ਅਰਚਨਮ (ਭੇਂਟ ਕਰਨਾ), ਵੰਦਨਮ (ਸਮਰਪਣ), ਦਸਿਆਮ (ਸੇਵਾ), ਸਾਖਯਮ (ਦੋਸਤੀ) ਅਤੇ ਆਤਮਨਿਵੇਦਨਮ (ਸਮਰਪਣ)। ਅਖੌਤੀ ਨਾਰਦਿਆ ਕੀਰਤਨ ਕੀਰਤਨ ਨੂੰ ਪੰਜ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਦਾ ਹੈ:[30] ਨਮਨ (ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ), ਪੂਰਵਰੰਗਾ (ਪੁਰਾਣੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿਆਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਪਾਠ), ਜਪ, ਕਥਾ ਜਾਂ ਅਖਯਾਨ (ਵਿਆਖਿਆ), ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਕਲਿਆਣ ਲਈ ਅੰਤਿਮ ਅਰਦਾਸ।

ਵੈਸ਼ਨਵਵਾਦ

[ਸੋਧੋ]
ਕੁਝ ਵੈਸ਼ਨਵ ਧਰਮ ਉਪ-ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਗੀਤਾਂ ਅਤੇ ਨ੍ਰਿਤ ਦੇ ਨਾਲ ਜਨਤਕ ਕੀਰਤਨ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਚੈਤਨਯ ਸਮੂਹ ਦੁਆਰਾ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਇੱਕ ਪੇਂਟਿੰਗ।

ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਇੱਕ ਸ਼ੈਲੀ ਵਜੋਂ ਕੀਰਤਨ ਵੈਸ਼ਨਵ ਧਰਮ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਿੱਸਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ 7ਵੀਂ ਤੋਂ 10ਵੀਂ ਸਦੀ ਈਸਵੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸ਼੍ਰੀ ਵੈਸ਼ਨਵਵਾਦ ਉਪ-ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਅਲਵਰਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ।[31] 13ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਵੈਸ਼ਨਵਵਾਦ ਵਿੱਚ ਕੀਰਤਨ ਦੀਆਂ ਦੋ ਉਪ-ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਉਭਰੀਆਂ, ਅਰਥਾਤ ਨਾਮ-ਕੀਰਤਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੇਵਤੇ ਦੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਨਾਵਾਂ ਜਾਂ ਪਹਿਲੂਆਂ (ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਅਵਤਾਰ) ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਲੀਲਾ-ਕੀਰਤਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੇਵਤੇ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਕਥਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[32]

16ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਚੈਤਨਯ ਮਹਾਪ੍ਰਭੂ ਨੇ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਹਰੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਮੰਤਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕਿਸ਼ੋਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਆਧਾਰਿਤ ਸਨ-ਕੀਰਤਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਧਾ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੀ ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਵਿਚਕਾਰ ਪਿਆਰ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।[33]

ਬ੍ਰਜ ਖੇਤਰ ਦੇ ਵ੍ਰਿੰਦਾਵਨ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਕੀਰਤਨ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਆਚਾਰੀਆ ਵੱਲਭ ਨੇ 16ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਬੱਚੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਬਚਪਨ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਇੱਕ ਕੀਰਤਨ ਗਾਉਣ ਵਾਲੀ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ।[34] "ਸਮਾਜ-ਗਾਇਨ" ਰਾਧਾ -ਕੇਂਦਰਿਤ ਰਾਧਾ- ਵਲੱਲਭ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਦੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਕਲਾਸੀਕਲ ਰੂਪਾਂ " ਧਰੂਪਦ " ਅਤੇ " ਧਮਰ " ਦੁਆਰਾ ਗਾਉਣ ਦੀ ਸਮੂਹਿਕ ਸ਼ੈਲੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਧਾ ਨੂੰ ਹਵੇਲੀ ਸੰਗੀਤ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ।[35]

ਬੁੱਧ ਧਰਮ

[ਸੋਧੋ]

ਗਾਈ ਬੇਕ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਸੰਭਾਵਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਨੂੰ ਸੰਵੇਦਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਇਸਦੀਆਂ ਮੂਲ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਅਸੰਗਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।[36] ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਨੇ ਕੈਨੋਨੀਕਲ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਮੱਠਵਾਦੀ ਜਾਪ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰੀਤੀਵਾਦੀ ਵਜ੍ਰਯਾਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਮਹਾਯਾਨ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ।[36] ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਬੋਧੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬੁੱਧ ਦੇ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਉਚਾਰਣ, ਗੀਤ ਅਤੇ ਨਾਟਕਾਂ ਨੂੰ ਬੁੱਧ-ਸੰਕੀਰਤਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।[37]

ਹਵਾਲੇ

[ਸੋਧੋ]
  1. ↑ 1.0 1.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000030-QINU`"'</ref>" does not exist.
  2. ↑ MacDonell, A. A. (2004). A practical Sanskrit Dictionary. Delhi: Motilal Banarsidass, pages 15, 382-383
  3. ↑ 3.0 3.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000031-QINU`"'</ref>" does not exist.
  4. ↑ Sara Brown (2012), Every Word Is a Song, Every Step Is a Dance, PhD Thesis, Florida State University (Advisor: Michael Bakan), pages 25-26, 87-88, 277
  5. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000032-QINU`"'</ref>" does not exist.
  6. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000033-QINU`"'</ref>" does not exist.
  7. ↑ Sara Black Brown (2014). "Krishna, Christians, and Colors: The Socially Binding Influence of Kirtan Singing at a Utah Hare Krishna Festival". Ethnomusicology. 58 (3). University of Illinois Press: 454–480. doi:10.5406/ethnomusicology.58.3.0454.
  8. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000036-QINU`"'</ref>" does not exist.
  9. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000037-QINU`"'</ref>" does not exist.
  10. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000038-QINU`"'</ref>" does not exist.
  11. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000039-QINU`"'</ref>" does not exist.
  12. ↑ 12.0 12.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003A-QINU`"'</ref>" does not exist.
  13. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003B-QINU`"'</ref>" does not exist.
  14. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003C-QINU`"'</ref>" does not exist.
  15. ↑ ML Varadpande (1990), History of Indian Theatre, Volume 1, Abhinav, ISBN 978-8170172789, page 48
  16. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003E-QINU`"'</ref>" does not exist.
  17. ↑ Monier William (1899), kīrt, Sanskrit-English Dictionary, 2nd Ed., Oxford University Press
  18. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000003F-QINU`"'</ref>" does not exist.
  19. ↑ 19.0 19.1 Novetzke, Christian Lee (2003). "Divining an Author: The Idea of Authorship in an Indian Religious Tradition". History of Religions. 42 (3): 213–242. doi:10.1086/375037. JSTOR 10.1086/375037.
  20. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000041-QINU`"'</ref>" does not exist.
  21. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000042-QINU`"'</ref>" does not exist.
  22. ↑ Novetzke, Christian Lee (2003). "Divining an Author: The Idea of Authorship in an Indian Religious Tradition". History of Religions. 42 (3): 213–242. doi:10.1086/375037. JSTOR 10.1086/375037.
  23. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000044-QINU`"'</ref>" does not exist.
  24. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000045-QINU`"'</ref>" does not exist.
  25. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000046-QINU`"'</ref>" does not exist.
  26. ↑ Karen Pechelis (2011), Bhakti Traditions, in The Continuum Companion to Hindu Studies (Editors: Jessica Frazier, Gavin Flood), Bloomsbury, ISBN 978-0826499660, pages 107-121
  27. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000048-QINU`"'</ref>" does not exist.
  28. ↑ Novetzke, Christian Lee (2003). "Divining an Author: The Idea of Authorship in an Indian Religious Tradition". History of Religions. 42 (3): 213–242. doi:10.1086/375037. JSTOR 10.1086/375037.
  29. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000004A-QINU`"'</ref>" does not exist.
  30. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000004B-QINU`"'</ref>" does not exist.
  31. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000004C-QINU`"'</ref>" does not exist.
  32. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000004D-QINU`"'</ref>" does not exist.
  33. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000004E-QINU`"'</ref>" does not exist.
  34. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-0000004F-QINU`"'</ref>" does not exist.
  35. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000050-QINU`"'</ref>" does not exist.
  36. ↑ 36.0 36.1 Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000051-QINU`"'</ref>" does not exist.
  37. ↑ Nakli itihaas jo likheya geya hai kade na vaapriya jo ohna de base te, saade te saada itihaas bna ke ehna ne thop dittiyan. anglo sikh war te ek c te 3-4 jagaha te kiwe chal rahi c ikko war utto saal 1848 jdo angrej sara punjab 1845 ch apne under kar chukke c te oh 1848 ch kihna nal jang ladd rahe c. Script error: The function "citation198.168.27.221 14:54, 13 ਦਸੰਬਰ 2024 (UTC)'"`UNIQ--ref-00000052-QINU`"'</ref>" does not exist.

ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਗ਼ਲਤੀ:<ref> tag defined in <references> has no name attribute.

"https://pa.wikipedia.org/w/index.php?title=ਕੀਰਤਨ&oldid=638631" ਤੋਂ ਲਿਆ