Donkoo

Donkoo ykn kerkerree ykn lafee guutuu jechuun caasaa jabaa qaamolee keessoo lubbu qabeeyyii eegudha. Donkoon qaama keessaa ykn qaama ala ta’uu danda’a. Hootiyyee nama of keessaa qaban keessatti donkoon lafee irraa hojjetama . Lafeen hundi, yeroo walitti makaman, "sirna lafee guutuu" qaama tokkoo taasisu. Sirni lafee guutuu ykn "donkoo" gogaa, maashaa fi tishuu qaama jala jira. Donkoon gogaa, maashaa fi tishuu, akkasumas qaamolee qaama keessa jiran hunda ni deeggara. Donkoonqaamolee keessoo barbaachisoo ta'an kan akka sammuu, onnee fi somba ni eega . Osoo ilmaan namootaa lafee hin qabaatin lafeen qaamaaf furmaata isaa waan kennuuf qaamni diriiraa ta'a ture.

• Uumamtoonni qaama isaanii keessaa donkoo qaban hootiyyee, simbirroota, laflootuuwwan fi qurxummiileedha. Donkoon keessaa jiru donkoo keessoo (endoskeleton) jedhama .

• Uumamtoonni tokko tokko, miilixinxima jedhamu, qaama isaaniitiin alatti donkoo qabu. Isaan kun ilbiisota (akka mixiifi boombii), arachnids ( daarabaaftuu fi qaajjibuu ), fi soqoleeyyii (uumamtoota galaanaa kan akka harboo fi qeensaanqabduu ) dha. Uumamtoonni kun hundinuu lafee gabatee jabaa ykn qola irraa hojjetame qabu. Gosti lafee kun exoskeleton jedhama
• Daa'imni reefuu dhalate lafee 300 qaba, garuu guddachaa yeroo guddatu lafeen isaanii walitti makamee lakkoofsi isaa gara lafee 206tti gadi bu'a.

Donkoo namaa

Lafee dugda irraa

Kutaaleen qaama namaa barbaachisoo ta’an mataa, lafee dugdaa, garaa, garaa, harkaa fi harka, akkasumas lukaafi miila.

Lafee mataa

Lafeen mataa hundi isaanii walitti makamanii buqqee mataa jedhamu .

• Buqeen mataan kun garee lafee gomboobaa akka kubbaa walitti hidhame irraa kan hojjetame yoo ta'u, kunis sammuu, ijaa fi kutaalee gurraa keessaa eega . Lafeen kutaa mataa kanaa, walitti qabamee, qadaadduu sammuu (cranium ) jedhamu.
• Buqqeen mataa kun a'ama gubbaa, fi a'ama jalaa, ilkaan of keessaa qaba. A'amni "gubbaa" fi "gadi" dhamnaalee (mandibles) jedhamu . Dhamnaan jalaa maashaalee ciccimoo ta'aniin socho'a, kunis ilkaan nyaata akka ciniinuu fi daakuu godha.
• Lafeewwan xixiqqoo biroo hedduun kan fuula kana uumuu danda'an jiru . Fuulduraa fi cinaacha mormaattis lafeewwan xixiqqoo hedduutu jiru.
• Lafeewwan qaama keessaa xixiqqoo ta’an lafeewwan xixiqqoo sadii gurra keessa jiran yoo ta’an, isaanis hollaachuun namni tokko sagalee akka dhaga’u gargaaru.

Lafee Dugugguruu

Lafeen dugdaa mataa, qomaafi caasaa harka baatu deeggara. Lafee xixiqqoo duguggurittii(vertebrae) jedhaman irraa kan hojjetamedha . Lafeen dugdaa, hundi isaanii walitti, utubaa duugdaa ykn Lafee dugugguruu jedhama . Qajeelaa osoo hin taane, gomboobaa yoo ta'uu qaama utubuuf gargaaran qaba, akkasumas namni sun akka socho'uu fi gombifatuu gargaaru.

• dugugguruun mormaa dugugguruu horroo jedhama .
• dugugguruu qomaa ( thoracic vertebrae ) jedhamu .
• Lafee dugda gadii" dugugguruu mudhii jedhamu .
• Lafeen dugdaa itti aanu boca golee sadii qabuun walitti makamaniiru, kunis mo'oo jedhamu . Lafeen sarbaa mo'oo(sacrum) irratti maxxanee kan deeggarudha.
• Jalqaba "mo'oo" irratti lafeewwan eegee xixiqqoo tokko tokko jiru. Isaanis qoosee jedhamu . Bineensota baay'ee irratti "dugugguruu qoossee" dheeraa waan ta'aniif, eegee bineensichi socho'uu danda'u kan taasisu yoo ta'u, nama, hantuutaa fi uumamtoota biroo tokko tokko irratti garuu baay'ee gabaabaa dha.

Lafee randaa (pelvis)

Kutaan qaamaa kun lafee mo'oo (sacrum) fi lafee randaa lamaan kanneen gama lamaaniin itti makaman irraa kan hojjetame dha. Lafeen randaa lafee miilaan kan baatamu yoo ta'u, isaanis "spinal column" ni deeggaru. Tokkoon tokkoon lafee randaa caasaa cimaa lafeen miila itti seenu qaba, kanaaf namni tokko dhaabbachuu, deemuu, fiiguu fi utaaluu danda’a. Tokkoon tokkoon lafee randaa gara gabatee diriiraa guddaa kan "qaamota keessoo" nama sanaa deeggarutti babal'ata. Qaamni saalaa dubartii kan dhiiraa caalaa bifa bal'aa ta'een waan babal'atuuf, yeroo dubartiin ulfooftu daa'imni randaatiin deeggaramee, hanga dhalachuuf qophaa'utti. Jalqaba randaa (pelvis) irratti banaan guddaan kan jiru yoo ta’u, kunis daa’imni akka keessa darbuuf gahaadha.

Lafee qomaa

Qomni laphee jedhama, lafee dugdaa qaama isaa ta'e immoo dugugguruu qomaa jedhama . Qomni lafee dheeraa diriiraa gombobaa lafee cinaachaa jedhamu irraa ijaarama . Dugda irratti lafee cinaachaa lafee dugdaatti walitti hidhamaniiru. Fuulduraan, lafeen cinaachaa irra caalaan isaa lafee harmaan (sternum) walqabata. Hundi isaanii walitti qabamanii, "qoma" jedhamu gaheen isaanis onnee, sombaa fi garaacha balaa irraa ittisa.

Lafeen  gateettii  lafee  qonyee  fi  lafee  ceekuuqabata. Lafeen qonyee lafee qomaatti kan qabatuyoo ta’u lafeen ceekuu immoo duuba irraan jira. Lafeen  ceekuu  maashaadhaanlafee cinaachaatti qabata

Lafee hududdaa

Harki fi miilli lamaan isaanii iyyuu gubbaan lafee furdaa, jalaa immoo lafee qalla’aa lama qabu. Lamaanuu gubbaa isaaniitti walqabsiisa naanneffamuu, gidduutti immoo walqabsiisa hinjii qabu. Harkaa fi miilli lafee baay’ee kan qaban yoo ta’u, lafee xixiqqoo kutaaleen lilmoo ta’aniin harkaa fi miila waliin kan walqabatudha.

Lafee harkaa

• lafee ol’aanaa irree harkaa(humerus)
• Lafeen ciqilee irraa bahee harka alaa gadi fiigu ulna dha .
• Lafeen cinaacha qubbee harkaa irra jiru raadiyaasii jedhama. Naannoo jilbaatti "ulna" waliin haala naanneffamuu danda'uun walitti hidhama. "Radius" fi "ulna" wal qaxxaamuruu danda'u, namni tokko harka isaa akka garagalchu taasisa.
• Lafeen xixiqqoo harkaa kaarpaal jedhamu yoo ta'u lafeen harka keessa jiru ammoo meetaakaarpaal jedhama .
• Lafeen qubaa phalanges dha .

Lafee miila

• Lafeen miila gubbaa, kan qaama keessatti lafee dheeraa ta’e, Lafee gudeedaa ykn soma lukaa olaanaa (femur) jedhama.
• Lafeen miila duuba jiru soma luka gadaanaa qal'aa, ykn "lafee mogolee" jedhama. Lafee jilbaa keessaa ni taasisa.
• Lafeen qalla'aan cinaacha miilaatti argamu lafee sarbaa ykn soma luka gadaanaa jabaa (fibula) jedhama . Lafee jilba alaa ni taasisa.
• Lafeen xixiqqoo miila lafee lukaa waliin walitti makuun akka socho'u taasisan lafee koronyoo (tarsal) jedhamu . Lafeen miila keessa jiru lafee faanaa (metatarsals) dha .
• Lafeen quba miilaa
• Qadaaddoo JIlbaa