Vejatz lo contengut

Wikipèdia:AcuèlhLutzSus

Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.
(Redirigit dempuèi Wikipèdia:LS)
novembre genièr
Acorchi [ ]
WP:LS

Aquesta pagina e sas sospaginas mesadièras son consacradas a l’organizacion e a la mantenença del quadre Lutz sus... de la pagina d’acuèlh.

Aquesta es emplena per l'apèl de {{Wikipèdia:AcuèlhLutzSus/{{CURRENTDAY}} de {{CURRENTMONTHNAME}}}} (çò que significa que son contengut es lo del Wikipèdia:AcuèlhLutzSus/jorn, ont jorn es lo jorn e lo mes del jorn corrent (ora UTC)). La frequéncia de renovelament dels quadres es quotidiana.

  • Los articles presentats dins los diferents quadres son unicament los promouguts als labèls « Articles de qualitat » e « Bon article ».
  • Evitatz de metre mai de 500 caractèrs/100 mots dins los quadres per fin de manténer l'equilibri de las colomnas sus la pagina d'acuèlh ont aquestes quadres son transcluses.

Calendièr per decembre de 2024

Articles « Lutz sus... » ja pareguts sus l’acuèlh del mes de decembre de 2024 :

1èr de decembre de 2024 veire/modificar

La Catedrala de Sent Front, vista dau Pont daus Barris

Periguers [peri'gœ: / peri'gʏ:] (nom corrent) o Peireguers [pejre'gœ: / pejre'gʏ:] (nom classicizant) (Périgueux en francés) es una vila occitana francesa de la region d’Aquitània, prefectura dau departament de Dordonha. Es la capitala istorica de Perigòrd.

Lo gentilici es pergosin -a.

La vila s’estend dins una bocla d’Eila environada de set costaus (Escornabuòu, la Boissiera o Curada, Beu Puei, l’Arsaut, las Cebradas...)

L’etimologia de Periguers ven daus Petrocorii ("las quatre armadas"), pòble gallés que demorava aquí avant la conquista romana. A l’epòca galloromana, l’emplaçament de la vila actuala era ocupat per Vesona.

2 de decembre de 2024 veire/modificar

Lo pan es l’aliment de basa de fòrça societats. Es fabricat a partir de farina, de sal e d’aiga.

Quand s’apond de levat o levadura, la pasta del pan es somesa a un conflament degut a la fermentacion. Lo pan es atal una mossa solida.

La farina ven principalament de cerealas: blat e segal. S’i pòdon apondre, en quantitat moderada, d’autras farinas: òrdi, milh, castanha, notz… Las cerealas panificablas se caracterizan amb la preséncia de glutèn, amassament de proteïnas de proprietats elasticas, qu’empresonan las bullas de dioxid de carbòni produchas par la fermentacion que permet la levada de la pasta (pasta levada) e crean la mica.

3 de decembre de 2024 veire/modificar

La vida extraterrèstra es tota mèna de vida qu'es pas originária de la Tèrra. Es lo tèma d'estudi de l'astrobiologia, e la seuna existéncia encara es ipotetica. Existís cap de pròvas de vida extraterrèstra que sián largament acceptadas per la comunautat scientifica.

Fòrça scientífics creson que s'existís la vida extraterrèstra, poiriá venir de biais independent de diferents punts de l'univèrs. Una teoria alternativa es la panspermia, que suggerís que la vida poirá aver aparegut en un sol punt e aprèp s'espendiguèt per las planetas abitablas. Aquelas doas ipotèsis s'exclusisson pas. L'estudi de la vida extratèrrestra se nomena astrobiologia, exobiologia o xenobiologia. Foguèt supausat que las formas de vida extraterrèstra que van de creaturas intelligentas fins a de formas de vida a l'escala bacteriana.

Foguèt suggerit que qualques luòcs poirian aver tengut o contunhan aver de formas de vida, coma la Mart, satellits naturals de Jupitèr o Saturne (per exemple, Euròpa, Encelad o Titan, e mai recentament Gliese 581c, l'unica planeta extrasolara coneguda que se tròba dins la zòna abitable de la seuna estela, e que se prediguèt qu'a aiga liquida).

4 de decembre de 2024 veire/modificar

La sòja es una planta escalaira de la familha de las Fagaceae pròcha de la mongeta, subretot cultivada per sas granas oleaginosas que produson lo segond òli alimentari consomat dins lo monde, aprèp l'òli de palma. La pastèla eissida de las granas de sòja trissada es la principala matèria rica en proteïnas utilizada per l'alimentacion animala.

5 de decembre de 2024 veire/modificar

Clarmont-Ferrand (nommat tanben Clarmont - forma corta - o Clarmont d’Auvèrnhe / -nha - forma literària- ), z-es la capitala d’Auvèrnhe (Occitània); maitot z-es lo chapluòc dau departament dau Puèi Domat dinc la region administrativa d’Auvèrnhe.

6 de decembre de 2024 veire/modificar

Lo grasal (var. grasau) o lo Sant Grasal (var. Sant Grasau) es un objècte mitic de la legenda arturiana, objècte de la quista dels cavalièrs de la Taula redonda.

A partir del sègle XIII, es assimilat al Sant Calici (la copa que recebèt lo sang del Crist) e pren lo nom de Sant Grasal. La natura del grasal e la tematica de la quista que li es associada faguèron naisser fòrça interpretacions simbolicas o esotericas, e a d’illustracions artisticas multiplas.

7 de junh de 2024 veire/modificar

Colchicum es un genre de plantas erbacèas vivaças de la familha de las Liliaceae, o de las Colchicaceae segon la classificacion filogenetica. La lista de Kew ne repertòria una centana d’espècias. Lo nom Colchicum es derivat de Colchide, que la magiciana Medèa abitava. Lo mai grand nombre d’espècias s’encontra dins los Balcans e en Asia menora.

8 de decembre de 2024 veire/modificar

Africa es un continent que representa 6% de la superficia terrèstra e 20,3% dei tèrras continentalas amb una superficia de 30 415 873 km². Si situa au sud d'Euròpa e au sud-oèst d'Asia e es enviroutada per la Mar Mediterranèa au nòrd, la Mar Roja au nòrd-èst, l’Ocean Atlantic a l’oèst e l’Ocean Indian a l'èst. En 2013, sa populacion èra de 1,110 miliards d'abitants, ço que representava mai de 15% de la populacion mondiala. Es compausada de 54 estats internacionalament reconeguts.

9 de decembre de 2024 veire/modificar

La fisica es la sciéncia naturala qu’estudia lei proprietats fondamentalas de la matèria e de l’espaci temps. Son nom vèn d’un mòt grèc liat a l’explicacion e a la significacion dei causas de la natura. Vengut fòrça rar après la fin de l’Empèri Roman, lo mòt « fisica » venguèt tornarmai popular a partir dau sègle XVII per designar la sciéncia novèla pertocant lo movement dei còrs e dei proprietats dei materiaus. Aquela sciéncia se desvolopa gràcias a l’utilizacion d’un metòde scientific per desvolopar de modèls validats o non per la realizacion d’experiéncias.

La fisica es donc un dei domenis scientifics modèrns pus vièlh de l’istòria umana. Au començament dau sègle XXI, èra devesida entre divèrsei teorias centralas (relativitat, mecanica quantica...) e disciplinas especializadas (fisica dei particulas, fisica atomica, optica...) Pasmens, per mescla ambé d’autrei disciplinas scientificas, la fisica a tanben donat naissança a de camps interdisciplinaris grands coma la quimia fisica o la biofisica. Gràcias a sei relacions ambé d’autrei disciplinas scientificas, la fisica a tanben un nombre grand d’aplicacions tecnologicas dins la vida quotidiana.

10 de decembre de 2024 veire/modificar

Lo gascon qu'ei ua varietat de l'occitan parlada au sud e a l'oèst de Garona, en Gasconha e Bearn. Ua varietat de gascon, l'aranés, qu'ei lenga cooficiau en Catalonha. L'aranés qu'ei oficiaument designat com ua varietat locau d'occitan. Lo gascon qu'ei ric d'ua grana istòria literària e politica. A despart d'autors màgers com Pèir de Garròs, qu'estó emplegat dens la vita juridica deus país gascons e de Bearn (dens aqueste cas, dinc a la Revolucion Francesa) mes tanben en dehòra: au País de Foish (gavidat peus vescomtes de Bearn) e dens las dependéncias deu Reiaume de Navarra: Hauta Navarra, Baisha Navarra e Sola.

11 de decembre de 2024 veire/modificar

Algarve es una region administrative situada al sud del Portugal continental. La vila de Faro n’es la capitala administrativa. S’agís d’una de las regions touristicas estivalas mai importantas del Portugal e de l’Euròpa, mercé a las plajas e son patrimòni istoric.

Situada al tèrme sud oèst de l’Euròpa, bordada al sud e a l’oèst per l'ocean Atlantic, Algarve parteja sa frontièra a l’èst amb Andalosia que n’es separada pel flum Guadiana; au nòrd, avesina la ragion d’Alentejo. La region regropa setze municipalitats e compren lo districte de Faro. Amb sa superficia de 4 988,56 km2, Algarve es la mai pichona de las regions creadas per la Comission de Coordinacion e del Desvolopament Ragional (CCDR) de Portugal.

12 de decembre de 2024 veire/modificar

Saturne es la seisena planeta dau Sistèma Solar en distància au Soleu situada entre Jupitèr e Uranus. Es la segonda per òrdre d’importància après Jupitèr. Aisadament visibla a uelh nus, foguèt probablament descubèrta durant la Preïstòria car èra ja coneguda durant l’Antiquitat. Son nom vèn dau dieu roman Saturne. Es un gigant gasós que fa partida dei planetas exterioras (tanben nomenadas jovianas per lor entretòc amb Jupiter). L’aspècte mai caracteristic de Saturne son seis anèus brilhants. Lo premier que leis observèt foguèt Galileo Galilei en 1610 mai la bassa inclinason deis anèus e la qualitat marrida de son telescòpi li faguèron pensar, au començament, que se tractava de grandei lunas. En 1659, Christiaan Huygens, amb de mejans d'observacion melhors, poguèt n’observar clarament. En 1859, James Clerk Maxwell demostrèt matematicament que leis anèus podián pas èsser un objècte unic mai que devián èsser l'agropacion de milions de particulas pichonas. Saturne a 62 satellits naturaus, entre lei quaus se remarca Titan, l’unic satellit dau Sistèma Solar amb una atmosfèra importanta.

13 de decembre de 2024 veire/modificar

Ua trompeta barròca

Ua trompeta barròca qu'ei un instrument de musica e mei precisament un aerofòn de la familha deus coires e enqüèra mei precisament ua trompeta naturau; aquò que vòu díser qu'ei ua trompeta desprovesida de cap piston. [...] Tecnicament lo musician qui joga sus ua trompeta naturau qu'ei limitat peu hèit qu'aqueth instrument be pòt pas sonque interpretar nòtas d'ua sola seria armonica.

14 de decembre de 2024 veire/modificar

Michelangelo Merisi da Caravaggio, dich Caravaggio, nascut a Milan lo 28 de setembre de 1571, mòrt a Porto Ercole lo 18 de julhet de 1610, foguèt un pintre italian. Actiu a Roma, Nàpols, Malta e en Sicília entre 1593 e 1610, es considerat coma lo premier grand representant de l’escòla barròca e un dei pintres pus celèbres dau Mond.

15 de decembre de 2024 veire/modificar

George Washington (22 de febrièr de 173214 de decembre de 1799), foguèt lo primièr president dels Estats Units (17891797) e comandant en cap de l’armada continentala de las fòrças revolucionàrias pendant la Guèrra d’Independéncia dels Estats Units (1775–1783).

Washington comencèt de ganhar de trofèus, en armant de tropas de Virgínia (Estats Units) per apiejar l’Empèri Britanic pendent la Guèrra francesa e indiana (1754–1763), un conflicte qu’el a l’amagat ajudèt a provocar. Après aver menat a la victòria nòrd-americana dins la Guèrra de Revolucion, renoncièt a las sieunas cargas militaras e tornèt a la vida de plantaire, çò que li portèt encara mai de renom. En 1787, presidiguèt la Convencion de Filadèlfia qu’esbossèt la Constitucion dels Estats Units d’America e en 1789, foguèt elegit de manièra unanima coma primièr president dels Estats Units. Sos dos periòdes d’administracion establiguèron fòrça politicas e tradicions qu’existisson fins a uèi. Abans la fin del periòde de govèrn, Washington se retirèt dins la vida civila, en establir aital un important precedent de cambiament de govèrn pacific que serviguèt d’exemple non solament als Estats Units mas tanben dins d’autras futuras republicas.

16 de decembre de 2024 veire/modificar

La Guèrra de Cent Ans foguèt un conflicte entre lei coronas de França e d’Anglatèrra de 1337 a 1453. Lei rasons d’aquela guèrra son situadas dins la rivalitat entre lei rèis dei dos país, especialament per lo contraròtle de fèus de França (Guiana, Flandra...). L’element entraïnador foguèt la succession dau rèi Carles IV de França mòrt en 1328. En 1337, lo rèi anglés Edoard III contestèt la legitimat dau rèi Felip VI e se proclamèt rèi de França.

Inicialament, leis anglés capitèron de conquistar una partida de França après la captura dau rèi Joan II en 1356 a Peitieus. La situacion francesa se melhorèt pendent lo rèi de Carles V que poguèt reprene la màger part de son reiaume en 1380. Après una trèva, lo conflicte acomencèt tornarmai en 1415 enterin que França èra a faciar una guèrra civila entre son aristocràcia. Venceires, leis anglés aprofichèron la foliá dau rèi Carles VI per faire dau rèi Enric V l'eiretier dau tròne francés. Pasmens, en 1429, acomencèt lo redreiçament francés impulsat per Joana d'Arc. Ansin, a partir de 1430, lei francés capitèron de replegar pauc a pauc Anglatèrra fins a conquistar totei lei territòris anglés sus lo continent levat Calais.

Aquela guèrra aguèt de consequéncias importantas, magerament au nivèu politic car permetèt una extension fòrça importanta dau domeni reaiu francés e entraïnèt la formacion dau poderós ducat de Borgonha que será la fònt d’unei guèrras a la fin dau sègle XV.

17 de decembre de 2024 veire/modificar

Loís Alibèrt (1884-1959) (Louis Alibert en francés) foguèt un lingüista occitan, autor especialament d’una gramatica, e accessòriament d’un diccionari, que fondan la nòrma classica de l’occitan.

Nasquèt a Bram, en Lauragués, lo 12 d'octobre de 1884, dins una familha de païsans ont se parlava occitan.

Felibre manteneire (de l’Escòla mondina, puèi de l’Escòla occitana), foguèt cap redactor de La Tèrro d’Oc. Comencèt de s’interessar a la normalizacion linguistica de l’occitan après la Primièra Guèrra Mondiala. Dins Le lengodoucian literari, fa servir una grafia sucursalista e l’article local le.

18 de decembre de 2024 veire/modificar

La bauma de Chauvet es situada a Valon, en Bas Vivarés, alh sud delh departament d'Ardecha; se tròba alh luòc de la Comba d'Arc constituissent un ancian meandre d'Ardecha avans l'erosion delh Pònt d'Arc. Lo site embarra un daus ensembles picturaus pus importants de la Preïstòria europèa. Venguèt monument istoric lo 13 d'octòbre de 1995.

Seguèt descubèrta lo 18 de decembre de 1994 per Joan Maria Chauvet, Éliette Brunel e Christian Hillaire. Un grand nombre de representacions d'animaus (pinturas, gravaduras) existisson sobre las parets de la bauma. Las datacions dirèctas per lo metòde delh carbòni 14 balhèron de resultats coerents pròches de 31 000 ans avans lo present. La comunautat scientifica admet gaireben unanimament que las òbras de la bauma de Chauvet datan de l'Aurinhacian e que son unas de las mai ancianas delh mond. La diversitat e lo mestritge de las tecnicas que ne testimònian faguèron tornar prigondament examinar l'idèa d'un art preïstoric evolucionant pro lentament e de manièira lineara.

19 de decembre de 2024 veire/modificar

Fotografia d’Itàlia presa d’un satellit

La Republica Italiana o simplament Itàlia (Italia en italian) es un Estat de l’Euròpa mediterranèa, qu’es format principalament d’una peninsula alongada e de doas grandas illas dins la mar Mediterranèa: Sicília e Sardenha. Lo nòrd es bordat pels Alps, frontièra montanhòla amb França, Soïssa, Àustria e Eslovènia. Los Estats independents de Sant Marin e la Ciutat del Vatican son enclavats dins lo territòri italian.

La capitala es Roma.

Lo gentilici es italian -a.

20 de decembre de 2024 veire/modificar

Construccion oficiala del simbòl de l’èuro

L’èuro es la moneda comuna dels 27 estats de l’Union Europèa (UE) — e la moneda unica de 18 estats membres pel moment que succedís a l’ECU (European Currency Unit, o « unitat de compte europèa ») que n'èra la moneda comuna. Es la moneda comuna de facto de certans estats e territòris, coma Kosovo. L’èuro es administrat per la Banca Centrala Europèa que ne'n contraròtla l'emission.

21 de decembre de 2024 veire/modificar

La Preïstòria designa lo periòde de la vida de l'Umanitat qu'es situat entre l'aparicion de l'Òme e l'invencion de l'escritura. Es devesida en divèrsei periòdes que lei principaus son lo Paleolitic e lo Neolitic. Lo premier acomença amb lei premiers òmes e se finís i a 10 000 o 12 000 ans. Es caracterizada per una industria basada sus la pèira e una economia de caça e de culhida. Vei tanben l'aparicion de l'art e de manifestacions religiosas. Puei, vèrs 8 000 avC, leis abitants de Mesopotamia venguèron sedentaris marcant la fin d'aqueu periòde e donc lo començament dau Neolitic. Aquela epòca es adonc marcada per la formacion de vilatges permanents e la naissença d'una economia de produccion amb lo desvolopament de l'agricultura, de la teissedura, de la metallurgia e de cambis comerciaus. Ansin, la fin dau Neolitic, e donc de la Preïstoria, es contemporanèa de l'aparicion dei civilizacions dau començament de l'Antiquitat.

22 de decembre de 2024 veire/modificar

La Republica d’Índia, mai coneguda jol nom d’Índia es un estat sobeiran situat al sud d’Asia. Es lo 7en país per l’extension geografica totala, lo segond per la populacion, e la democracia pus poblada. Es bordat per l’Ocean Indian al sud, la Mar d'Arabia a l’oèst, e la Baia de Bengala a l’èst, amb un litoral que s’espandís sus mai de 7000 km. Al nòrd confronta Paquistan, China e Nepal; Botan al nòrd-èst; e Bangladèsh e Myanmar a l’oèst. A la broa de l’Ocean Indian, Índia es vesina de Sri Lanka, Maldivas e Indonesia. Sa capitala es Nòva Delhi.

23 de decembre de 2024 veire/modificar

Un atòm (deu grèc ἄτομος, «intrencable», eth medish compausat deu prefixe α- - "in-" e τέμνω - «copar, trencar» -) qu’ei l’unitat de composicion elementària de la matèria e de las moleculas quimicas que consèrva las proprietats quimicas de l’element. Los atòms que son compausats de fermions: neutrons, protons e electrons ligats per bosons, que son las particulas elementàrias. Un atòm qu’ei electricament neutre e que’s compausa d’un nuclèu atomic (qui pòrta cargas positivas aperadas protons e tanben (generaument) de particulas neutras (aperadas justament neutrons) e d’electrons cargats negativament e qui viran autorn deu nuclèu autorn d'ua orbita (de probabilitat de preséncia) determinada.

24 de decembre de 2024 veire/modificar

La sòja es una planta escalaira de la familha de las Fagaceae pròcha de la mongeta, subretot cultivada per sas granas oleaginosas que produson lo segond òli alimentari consomat dins lo monde, aprèp l’òli de palma. La pastèla eissida de las granas de sòja trissada es la principala matèria rica en proteïnas utilizada per l’alimentacion animala.

25 de decembre de 2024 veire/modificar

Nadau o, deu son purmèr nom, Los de Nadau, qu'ei un grop Bearnés de musica hèra famós fondat en 1973 qui a produsit nau àlbums (dont quate disques compactes) e jogat dus còps a l’Olympia a París. La soa cançon L’immortèla qu'ei la mei famosa de las soas e qu'ei cantada en mantuas aucasion en Bearn. A travèrs deus ans, Nadau qu’a jogat un ròtle màger dens los combats tà sostiéner la lenga occitana en Bearn, per las soas escòlas calandretas e peu bearnés a la ràdio.

26 de decembre de 2024 veire/modificar

Los etruscs (var. etrusques) (del latin Etrusci) son un pòble que viviá dempuèi l’Edat del Fèrre en Etruria, territòria correspondent gaireben a la Toscana de uèi e al nòrd del Latium, siá lo centre de la Peninsula Italica, fins a l'assimilacion definitiva coma ciutadans de la Republica Romana, al sègle I AbC, après lo vòte de la Lex Iulia (-90) pendent la Guèrra Sociala.

27 de decembre de 2024 veire/modificar

L’Abadiá de Sant Pèire de Moissac es un dels ensembles architecturals mai bèls d’Occitània amb sas extraordinàrias esculturas romanicas. Se trapa dins la comuna carsinòla de Moissac. L’abadiá de Sant Pèire de Moissac foguèt classificada coma monument istoric de França en 1840. Es tanben inscricha au Patrimòni Mondial de l'Umanitat dins l’encastre dels Camins de Sant Jaume dempuèi 1998.

28 de decembre de 2024 veire/modificar

Una bastida es lo nom que designa tres a cinc cents vilas nòvas fondadas en Occitània entre 1222 e 1373, despartidas sus 14 departaments actuals. Entre la Crosada dels Albigeses e la Guèrra de Cent Ans, aquestas fondacions respondèron a d'unas caracteristicas comunas d’òrdre economic, politic e arquitectural, correspondent a un vam urban excepcional en Euròpa a aquesta epòca. Se pòt citar entre las mai conegudas o caracteristicas las bastidas de Montflanquin, Mont Pasièr, Granada, Miranda o ben encara Liborna e la vila bassa de Carcassona.

29 de decembre de 2024 veire/modificar

Jupitèr es la cinquena planeta dau Sistèma Solar, en foncion de sa distància au Soleu, e la pus granda. Sa massa es solament un milen d’aquela dau Soleu mai dos còps e mieg la massa combinada deis autrei planetas dau Sistèma Solar. Es una planeta giganta gasosa ambé Saturne, Uranus e Neptun. Aquelei quatre planetas son de còps dichas «planetas jovianas».

La planeta es coneguda dempuei l’Antiquitat. A uelh nus, pòu quasi ajónher la magnitud de –2,94 essent adonc per òrdre de luminositat aparenta lo tresen objècte dins lo cèu nocturne après la Luna e Vènus. Lei Romans li donèron lo nom de Jupitèr, lo rèi de sei dieus.

30 de decembre de 2024 veire/modificar

L’òcra, del grèc ancien ὤχρα / ốkhra, es una ròca ferrica compausada d’argila pura colorada per un pigment d’origina minerala (un idroxid de fèrre: l’ematita per l'òcra roja, la limonita per la bruna e goetita per la jauna). Aquela argila colorada es amalgamada amb de grums de sabla (qüars) e las òcras se tròban dins lo sol jos forma de sablas ocrosas compausadas amb mai de 80 % de qüars.

S’escava per exemple dins los Monts de Vauclusa, las òcras de Rustrèu o a Rossilhon. La darrièra peirièra encara en activitat es situada a Gargaç (Société des Ocres de France) que lo sèti social es a Ate.

L’òcra naturala es utilizada coma pigment dempuèi la Preïstòria, coma a Las Caus. Es totjorn estimada per sa non toxicitat e sa granda longevitat pels ornaments, bèlas arts e maçonariá.

31 de decembre de 2024 veire/modificar

Mexic, ò oficialament leis Estats Units Mexicans (« México » e « Estados Unidos Mexicanos » en espanhòu) es un país d’America Centrala e d’America dau Nòrd. Situat entre leis Estats Units d'America au nòrd, Guatemala e Belize au sud, l’Ocean Pacific a l’oèst e lo Golf de Mexic a l’èst, es lo tresen estat pus estendut dau continent. Es un estat federau amb un regime presidenciau que sa capitala es Ciutat de Mexic (ò Mexico). Lo gentilici es mexican -a.