Laberint

Una de las representacions mai anciana coneguda de labirint, sus una tauleta d'eepòca miceniana a Pilos, musèu nacional arqueologic d'Atenas

Un laberint (λαβύρινθος en grèc ancian, labyrinthus en latin), es un traçat sinuós, amb embrancaments o non, d'andronas e de oistas falsas, destinat e enganar o alentir aquel que cerca a s'i desplaçar.

Aqueste motiu, apareguèt a partir de la preïstòria, s'encontra dins fòrça civilizacions jos de formas diferentas.

Lo mot designa dons la mitologia grèga una seria complèxa de galariás bastidas per Dedal per embarrar lo Minotaure. En latin, labyrinthus significa « enclaus de bastits qu'es malaisit de trobar l’eissida ».

L'origine del mot es de segur preellenic. S'èra ensejat de far d'aprochaments etimologics, per exemple amb lo tèrme grec labris, nom del destral cretés de doble fil, amb que auriá cavat lo labirint. Las lengas preellenicas essent desconegudas, es normal que se trapa pas cap d'etimologia satisfasenta. La forma mai anciana coneguda es da-pu₂-ri-to- en micenian de Knossos (lo signe pu₂ note ordinàriament phu), avec d a l'initciala e non l .

Ara, lo tèrme de labirint designa una organizacion complèxa, tòrta, concrèta (arquitectura, urbanisme, jardins, païsatges…) o abstracha (estructuras, biais de pensar…), ont la persona pòt se prene. Lo caminament del laberint es malaisit de seguir e a sasir dins sa globalitat.

Los diferents tipes de laberints

Lo labirint cretés, un laberint « bicursal »

L'autor italian Umberto Eco, tanben afogat de semiotica decriu tres tipes de labirints:

• Lo labirint de la mitologia grèga es un labirint « unicursal », que lo percors, de la dintrada al centre, a pas d'indrona. "Se lo labinrint èra desenrotlat, donariá un fil unic: la legenda del fil d'Ariana es curiosa, coma se caliá un fil per s'orientar dins un labirint classic".
• Lo labirint « manierista » desenrotlat, el, se presentariá coma un arbre, « un arbre binari, del tipe d'aqueste qu'utilizan los gramaticians e los informaticians ». Presenta un grand nombre de vias mas totas, levat una, menan a d'andronas. Es un processés d'interrogacion, d'ensag e d'error, mas que possedís una racionalitat imanenta qu'es la racionalitat binària e que se pòt descriure en tèrmes d'algèbra de Boole. Una variable booleana pòt pas èsser sonque veraia o falsa. De biais general quand i  N desconegudas binàrias, existís 2^N ipotèsis complètas possiblas.
• Lo labirint en « rizòme » o « labirint ermetic », un malhum entrelaçat e infinit de vias ont tot punt es connectat e diferents autres punts mas ont pas res empacha l'instauracion, entre dos noses, de ligams novèls, quitament entre aquestes qu'èran ligats de per abans. Cada rota pòt èsser la bona, baste que se vòlga anar dels costat ont se va. Lo rizòma es donc lo luòc de las conjecturas, de las escomesas e dels azards, d'ipotèsis globalas que devon èsser de contunh pausadas, qu'una estructura en rizòma cambia de contunh de forma.

Sortir d'un laberint

Una astúcia simpla per trobar la sortida (un trauc) d'un laberint consistís a bordejar de contunh o la paret de drecha, o la pret d'esquèrra del labirint (per exemple en daissant sa man sus la paret sens jamai la levar).

Aquesta tecnica permet pasmens pas d'accedir, par exemple, al centre d'un labirint dich « d'isletas » (o alara de sortir d'un tal labirint quand s'aterrís en son centre): en efièch, dins de tals labirints, lo centre es pas ligat al rèste del labirint, e se torna alara en redond quand se bordeja las parets.

Laberints ancians

Preïstòria

La representacion mai anciana d'un laberint foguèt trobada dins una tomba siberiana datant del paleolitic: s'agís d'un dedal de set circonvolucions, amb a l'entorn quatre doblas espiralas, l'ensems gravat sus un troç d'ivòri de mamot. I a tanben de laberints del temps du neolitic, al la broa del Danubi, près de la mar Egèa, en Savòia, en Irlanda, en Sardenha, lu Portugal, en Itàlia (al Val Camonina, fa 4 000 ans), à Malta o a Belgrada, sus de figurinas datant de 7 000 ans. Aquestes traçars son inscrichs dins de carrats o de cercles, acompanhat de dessenhs d'ors, d'aucèls o de sèrps. Sus l'illa de Gavrinis, en Bretanha, foguèt descobèrta una galariá amb de multiples embrancaments. Los cambiaments de cap son indicats entre autre per d'espiralas. Aquestes traçats laberintics s'inscrivon sempre dins de lucsò sagrats.

Egipte anciana

Lo laberint mai ancian seriá estat bastit, segon Erodòt, per Amenemhat III, faraon de la dinatia XII, qu'auriá agut per projècte de bastit près del lac Moeris (actuel Birket-Karun), son palais monumental, comportant una seguida de 3 000 salas e corredors sus de nivèls. Aqueste labirint auriá estat bastit per que los Egipcians se remembran de noms de lors dotze reis e per celebrar la dodecarquia: "Los Egipcians s'èran trobats liures après lo règne d’Efèst. Mas, incapables en tot temps de viure sens rei, se'n donèron dotze, en divisant l'Egipte entèra en dotze lòts […] Una de lors decisions foguèt de daissar un monument comun que remembrariá lors noms: aquò decidit, faguèron bastir un labirint al dessús del lac Moeris e pròche de la vila que se nomenava Crocodilopolis". Mai, aqueste edifici auriá inspirat Dedal per la construccion de la prison nt deviá embarrar lo Minotaure. L'istorian grèc Erodòt parla del laberint d'Egipte coma una de las Set Meravilhas del mond, tan gran e meravilhós que la granda piramida pareis plan modèsta a sos costats. Lo temple d'epòca predinastica, nomenat  lo Cagaròl, a Abidos, es benlèu una partida infima d'aqueste gigantesc labirint que foguèt pas encara trobat.

Encara en Egipte, la piramida de Hawara possedís un vertadièr laberint, per accedir al temple funerari. Per Erodòt, aqueste monument comptava dotze corts màger enrodadas de galariás e de salas. Estrabon soslinhava qu'i aviát tan de salas dins lo laberint que de nomas (divisions administrativas) dins lo país.

Grècia antica

Mosaïc roman de Rètia representant lo laberint, Tesèu e lo Minotaure.

Se situa en Creta, l'illa del rei Minos, lo labirint del Minotaure bastís per Dedal; es de fach sus l'òrdre d'aqueste rei que foguèt bastit, per i far embarrar la creatura monstruoda nascuda de las amors de la reina Pasifaèa e d'un taure. etimologicament, lo mot vendriá del tèrme grèc labris que designa un destral de doble fil tal coma gravadas dins la pèire a Cnossos. Las recercas arqueologicas fachas en Creta suls palais minoïcs, per exemple aqueste de Cnossos, son de segur de construccions espandidas, de plan d'ensemble complèxe. Lo mite del Laberint poiriá èsser una transposicion d'aquesta complexitat arquitecturala.

Una pèiriera situada près de Gortina, nomenada Labyrinthe e mencionada per diferents autors dempuèi l'Edat Mejana, es tanben a vegada considerada per aquestes coma lo site del laberint mitologic.

Per antonomasi o metonimia, se nomena dedal, del nom del constructor legendari del laberint cretés, tot luòc ont se risc de se perdre a causa de la complexitat dels torns e contorns e,  de biais abstrach, tot ensems de causas embolhadas e confusas; de biais que los dos mots labirint e dedal son gaireben sinonims.

Segon la legenda, solas tres personas capitèron a sortir del Labirint: Dedal, Icar e Tesèu.

Coma mai sovent, las variantas del mite son nombrosas: segon les versions, Dedal e son filh Icar an estat embarrats pel quita Minos: lo comanditari de l’obratge volgava èsser segur que son creator divulge pas los plans. E, la concepcion èra tan perfiècha que lo quite arquitècte èra plan incapable de trobar la sortida. Per d'autres, foguèt catigat per aver donat l'idèa del fil a Ariana. Que que siá, deguèt recorir a un estratagèma ingenhós: fugiguèt pels aires, s’enlairant mercé a d'alas fachas de plumas empegada amb de la cera.

La tresena persona sortida del Laberint es Tesèu: vengut en Creta per tuar le monstre, encontra Ariana, filha de Minos, que se n'enamora; alara li dona, abans de dintrar dins lo monument ont se perdre, una pelòta de fil que desenrotlarà rèire d'el a mesura qu’avança dins las galeriás: aquesta engana li deu permettre de se'n tornar, un còp sa mission complida; es lo celèbre « fil d'Ariana ».

Atal dins lo mite grèc, Tesèu incarna lo coratge e la fòrça: es el qu'afronta e tomba lo Minotaure, alara qu'Ariana incarna l'agudesa e l'intelligéncia.

Après aver fugit la Creta, Tesèu arribant à Delos inventa une dansa en redond « sus una combinason de movements alternatius e circulars », los uns rèire los autres, a l'entorn de l'altar d'Apollon. Aquesta dança evocava lo fil d'Ariana, los contorns del labirint. Foguèt dançada pendent fòrça annadas sus l'illa de Delos e a Atenas. Aquesta dança, nomenada geranos o dança de las gruas, en onor del dieu Apollon, es benlèu lo rèste d'una dança fòrça arcaïca realizada dins lo labirint, ançada pels dieus Ariana e Dionís, doas divinitats grègas arcaïcas representant la Natura fèra e indomdada. Es que lo laberint cretés, abans d'èsser lo luòc ont Tesèu afronta lo Minotaure, es un luòc per la dança, coma lo conta Omèr dons l’Iliada. La dança d'Ariana e Dionís al sen del laberint simboliza le combat per la vida e l'immortalitat. Pendent lor dança, la vida e la mòrt s'entrecrosan e trenan lo taulièr de l'existéncia. Dançar dins lo labirint, es partir a la conquista de l'immortalitat.

Lo mite del laberint es une dobla representacion de l’Òme e de sa condicion: representa l’Òme escur d'esperse, que se perd pretendent se conéisser. Simboliza l’alma umana dins tota sa complexitat, al sieus mai intim embarrant lo mal (atal pòt s'interpretar l'imatge de la creatura monstruosa qu'es lo minotaure embarrat al còr del labirint). Lo laberint representa tanben l’Òme fàcia a l’univèrs: perdut, sabent pas d'ont ven, ont es, ont se'n va, e carcant a sortir d'aqueste estat, es a dire de trobar de responsas a las questions que se pausa. Lo laberint es tanben una metafòra sul sens de la vida: l'envòl de Dedal e Icar pòt simbolizar l’aviada de l’esperit cap a coneissença o aquesta de l’alma cap a l'espiritualitat, que permet de sortir de l’embarrament e de l'absurditat de la condicion umana.

La legenda grèga utiliza unees aspèctes del mistèri egipcian: la mòrt, la possibilitat de desvari, lo fil conductor e la quista del centre. S'agís d'aténher lo centre del labirint ont se fa la confrontacion, puèi de ne sortir pel mèsme camin, mas amb un estat superior de consciéncia. La sortida del labirint comença al centre, d'ont comença lo camin del retorn.

Autras civilizacions

En mai de la legenda del Minotaure, lo laberint, coma simbòl d'una caminada iniciatica longa e dificila, es conegut dins fòrça civilizacions ancianas, fin a que se pòt parlar d'arquetipe universal: los òmes preïstorics, los Mesopotamians, los Escandinaus, los Hopis, los Navajos, los Indians, los aborigèns d'Austràlia, los Toarègs, los Zolos d'Africa, los josieus de Palestina, los Maias… dessenhèron de labirints. En Índia, lo mandala es una figura laberintica: es un cercle sagrat, al sen de que i a de divinitats bodicas.

Quitament, en China, i a de labirints gravats dins los bauces de Tong Ting, jos la forma de camins d'encens que lo consomir servís a mesurar lo temps passant. Sont utils subretot de nuèch, quand lo solelh pòt pas enlusir.

En Escandinavia, es pas rare de trobar de laberints, que las parets limitant los camins son bastis amb de pèiras de talha diferentas. La figura de fylfot (svastika sagrat) atal bastida, e fondada sus nòu punts (chifra sagrat), se pòt trabar sus d'llla isoladas. Servís per de danças o de jòcs tradicionals. De labirints constituits de calhaus son corrents en Finlanda.

Los Romans representan sovent lo laberint en mosaïcs per exemple, coma dins la villà del Labirint a Pompèi.

Tanben l'illa de Malekula al nòrd-èst de la Nòva Caledònia, ten fòrça labirints, utilizats dins de rites sagrats. Lor centre simboliza lo passatge entre lo mond dels vivents e aquel dels mòrts.

De traçats de camins tòrts an estat talhat dins las paets rocasudas del desèrt american e suls bauces escandinaus. De laberints an estat creats dins la torba al país de Galas e en Anglatèrra (coma lo Julian's BowerModèl:Lien a Alkborough). Monstres e gigants fan partit d'aqueste mite, e quitament las glèisas utilizèron son simbolisme. Ara, son pas mai qu'una divertissenta curiositat, qu'un dels modèls mai coneguts es aquel de Hampton Court en Angletèrra.

Laberints dins las glèisas

Caracteristicas generalas

Laberint de la catedrala d'Amians.

Quand se desvelopa lo cristianisme, mai sovent puslèu que d'escafar o de combatre los signes dels rites precedents, lo culte novèl l'utiliza: alara absorbèron los dieus, los temples, las catedralas, las relíquias, las fèstas agricòlas e los labirints présents dins los tombèls o los diferents espacis sagrats dels cultes pagans. de notar que la Bíblia evòca pas jamai l'existéncia de laberints, levat, de biais indirècte, aqueste format pels barris enrodant e aparant la ciutat de Jerico.

Lo mai ancian laberint conegut dins un edifici crestian es trobat a El-Asnam en Argeria, dins los rèstes de la basilica de San Reparatus que data de 324. Cal esperat lo sègle VI per veire apareisser de labirints de las glèisas en Euròpa: lo mai ancian se trapa a la basilica San Vitale de Ravèna en Itàlia. Mas lo simbòl fòrça pagan del laberint es abandonat pendent tot l'Edat Mejana Naut, per tornar sonque al sègle XII. Aqueste trach vengut dins fòrça glèisas e dins gaireben totas las grandas catedralas d'Euròpas. Los mai vasts se veson dins las catedralas: Amians, Arràs, Auxèrra, Rems, Bayeux, Chartres, Saint Omer, Saint-Quentin e en Occitània Peitieus, Mirapeis, Tolosa. Lo laberint es sempre situat del costat oèst, lo cap d'ont venon los demòni (l'oèst, ont lo solelh desapareist, representant lo cap de la mòrt). Se podent desplaçar pas qu'en linha drecha, los demònis èran alara preses abans d'arribar al còr.

Un laberint digital: Luca

Labirint digital situat a la dintrada de la cathedrale de Luca (Itàlia).

Se trapa un dels mai pichon dels labirints de glèisa din la catedrala de Luca en Itàlia. Es gravat sus la paret, e mesura unes 50 cm de larg. Los fidèls seguisson lo percors del det: es un labirint digital. A l'interior, se reconeis — malaisidament — las figuras usadas de Tesèu e del Minotaure gravadas al centre. L'inscripcion dich: « Hic quem Creticus edit Daedalus est labyrinthus de quo nullus vadere quivit qui fuit intus ni Theseus gratis Ariane stamine jutus », que se pòt traduire per: « Aquò es un laberint que bastiguèt lo Cretés Dedal, del que pas degun, i avent dintrat, pòt sortir levat Tesèu, mercé al fil d'Ariana ».

Laberints modèrnes

Labirint modèrne, de pèira sus aiga, a Nimègue als Païses Basses.

Fins a la Renaissença, los laberints de caminada un objècte d'espiritualitat e ne s'encontravan pas dins los edificis religioses. Es a partir del sègle XVI que los contorns de bosquets s'espandisson dins fòrça jardins d’Euròpa aportant al labirint un sens profan: lo plaser de se perdre.

Lo labirint ven un jòc. Los creators multiplican las circonvolucions artisticas e sofisticadas.

Laberints vegetals

A partir del sègle XVI los Italians transpausan lo labirint dins los jardins.

Ara, fòrça espandit en Euròpa, lo labirint vegetal venguèt un concèpte toristic. A vegada efemèr (camp de milh, coma a Beaugency) mas sovent permanents, los labirints vegetals s'apròchan dels traçats iniciatics de las espòcas paganas. S’acompanhan d'atraccions basadas sus de contes de fadas, d'enigmas de resòlvre, etc.

• 
  Labyrinthe végétal dans le « jardin anglais » du parc Schönbusch, à Aschaffenbourg (Allemagne).
• 
  Tripoint de Vaalserberg, Pays-Bas.
• 
  Le Labyrinthe de Barvaux-Durbuy, Belgique.
• 
  Labyrinthe de maïs : une représentation du Graoully en 2005, Moselle, France.

Lo mai grand laberint de bois d'Euròpa

Es dins lo pargue del castèl de Mervila, près de Tolosa, que se trapa lo mai grand laberint de bois d'Euròpa, classat monument istoric. Al sègle XVIII, lo marqués de Chalvet-Rochemonteix, senescal de Tolosa, decidís de bastir un somptuós castèl de bricas e de crear un jardin de bois gigantèsc.

Laberint e matematicas

Un apròche matematic permet la generacion de laberints modèrnes. Los labirints pòdon èsser modelizats dins un espaci multidimensional, los mai corrents essent lo labirints de doas dimensions. CAl subjècte d'aquestes, se destria mai sovent l'espaci en cellulas carradas.