America precolombiana

L'America precolombiana constituís un periòde istoriografic que compren totas las subdivisions del periòde de l'istòria e de la preistòria dins las Americas abans las influéncias europèas sul continent american, que cobrís l'epòca de la colonizacion originala del paleolitic superior fins a la colonizacion europèa pendent l'edat modèrna.

Se lo tèrma "epòca precolombina" fa referéncia literalament sonque als temps anteriors als viatges de Cristòl Colomb en 1492, en practica s'utiliza en general per far referéncia a tota l'istòria d'America e de las culturas indigènas fins a qu'aquestas culturas foguèron conquistadas o influenciadas de baias significatiu pels europèus, quitament s'aquò se dabana de decènnis o de sègles après lo primièr viatge de Colomb (come per de tribús dins de cantons isolats de las Amazonas). Alara de tèrmes alternatius coma America precoloniala o America preïstorica son tanben en usatge. dins las zònas d'Ispanoamerica lo tèrme mai sovent utilizat es preispanic.

Fòrça civilizacions precolombianas establiguèron de marcaires d'identitat coma los establiments permanents, vilas, agricultura, l'arquitectura monumentala e civila, mudasons de tèrra importants e ierarquias socialas complèxas. Unas d'aquestas civilizacions s'èran atudadas fòrça temps abans las primièras arribadas permanentas dels europèus (fin del sègle XV / començament del XVI), e se coneisson solament per las investigacions arqueologicas. D'autras foguèron contemporanèus al periòde colonial, e foguèron descriches dins los recits istorics de l'epòca. D'autras encara, coma los maias, avián los lors registres escrichs. Que la majoritat dels europèus crestians de l'epòca percebèron aquestes tèxtes coma eretics, ne destruiguèron fòrça dins d'autodafés. Solament unes rares documents amagats demoran.

Se demoran, las societats e las culturas que descendon d'aquestas civilizacions, son ara sensiblament diferentas al respècte de las precedentas. Fòrça d'aqueles pòbles e sos descendents mantenon diferentas tradicions e de practicas que se fan referéncia als temps de las originas, e tanben las mesclant amb los apòrts dels colonizators europèus (sincretisme).

De civilizacions precolombianas semblan aver bastir de grands centres urbans, desvolopar l'agricultura e tanben de ierarquias socialas complèxas. Fòrça d'aquestas civilizacions èran ja en decadéncia o atudadas al sègle XVI, alara que se realizavan los primièrs establimentsas europèus permanents, e coneissèm lors istòrias sonque mejançant las investigacions arqueologicas e las tradicions oralas dels pòbles vesins sobrevivents. D'autras, se desvolopèron de biais contemporanèu a l'arribada dels europèus, e doncas, avèm pro de documents istorics dels autoctòn e dels colonizators e conquerents. Los pòbles qu'an subreviscut, las culturas e las societats que ne descendon dirèctament d'aquelas civilizacions, son estats sensiblament influenciats per las culturas e religions europèas, quitament se se conserva de tradicions e practicas, coma de lengas.

Estapas istoricas

La division cronologica entre la preistòria e istòria europèa, que compren de tèrmes coma paleolitic, edat mejana e mai, es pas aplicabla a l'istòria dels territòris americans precolombians e tanpauc se pòdon ulteriorament assimilar las estapas de l'istòria universala.

Los primièrs classaments autoctòns destrian entre cinc fasas (qu'aprèp s'adapta segon los territòris):

Estapa litica: fa unes 10000 ans comencèron a se desvolopar las primièras culturas americanas, fruch de las emigracions dempuèi l'Asia, coma la cultura Clovis.
Estapa arcaïca: compren las primièras societats totalament sedentàrias,al començament de 8000 AbC.
Estapa de formacion: ont naisson las primièras populacions d'importància, coma las vilas de la civilizacion olmèca; lo periòde se situa entre 1000 AbC e 500 ApC aperaquí.
Estapa classica: en aquela èra se desvolòpan las grandas civilizacions del continent, coma los maias, dempuèi lo sègle VI fins al XII aperaquí.
Estapa pòstclassica: compren los pòbles que se desvolopèron al continent dins los temps medievals e que foguèron, majoritàriament, aqueles que trobèron los explorators europèus. Data de l'an 1200.

Migracion continentala

La data de l'arribada dels primièrs pòbles sul continent american es un tèma fòrça controverciat. L'arqueologia recenta mòstra que i a agut de multiplas èrças de migracion que comencèron en 40.000 AbC La majoritat de las teorias accèptan que los pòbles inuits arribèron de biais separat, e fòrça temps après, benlèu a l'entorn del sègle VI, dempuèi la Siberia cap al Canadà.

La teoria mai acceptada ditz que lo continent nordamerican recebèt sos primièrs poblaments de las èrças d'immigrants de l'Asia que crosèron l'Estrech de Bering gelat. E mai se la data del començament de las èrças de migracion es pas fixada (e vària de 40.000 AbC a 13.500 AbC) se crei qu'arribèron al Cap Hòrn, lo ponch mai austral de l'America del Sud a l'entorn de 10.000.AbC

Desvolopament de las civilizacions d'America del Nòrd

La majoritat dels pòbles natius nordamericans èran de tribús de nomads-caçaires, pasmens se d'autras avián desvolopat de civilizacions basadas sus l'agricultura. Mas, aquelas civilizacions foguèron pas tan avançadas tecnològicament ni politicament que las civilizacions mesoamericanas cap al sud. La majoritat d'aquelas tribús formèron de poderosas confederacions per lutar contra la colonizacion europèa.

La cultura del Mississipi dominava l'airal del riu omonim pendent l'istòria precolombiana. Una de las caracteristicas d'aquela cultura foguèt lo bastiment de grandas mòtas de tèrra de forma piramidala. Cultivavan lo milh e participavan a una ret de comèrci vast; desvolopèron tanben una societat estratificada complèxa. Lo pòble del Mississipi s'establiguèt a l'entorn de 1000 AbC. Mas, aviá ja descasut pendent l'arribada dels primièrs europèus.

L'establiment mai grand d'aqueste pòble, Cahokia, localizat près de la vila actuala de East St. Louis, Illinois, aguèt una populacion superiora a 20.000 abitants. Pendent aqueste periòde d'apogèu, entre los sègles XII e XIII, Cahokia foguèt la vila mai poblada de l'America del Nòrd (levat de la region culturala mesoamericana). La mòta de Monk, lo centre cerimonial mai grand de Cahokia, es lo bastiment de tèrra mai granda del mond preistoric.

Mesoamerica

Mesoamèrica èra la region que s'espendissiá del centre del Mexic (dempuèi lo Tropic de Càncer) cap a la frontièra nòrd-oèst de Còsta Rica. Dins aquesta region se desvolopèron de civilizacions agràrias complèxas e avançadas 3.000 ans abans de l'arribada dels primièrs europèus. Mai, la Mesoamerica foguèt èra tanben un airal sociocultural e environamental ocupat per nombroses pòbles ancians que partejavan (e desvolopavan) de cresenças religiosas, l'art, l'arquitectura e lors avançadas tecnologicas. La noiritura mai importanta d'aquestres pòbles èra lo milh; en fach, aquela cultura èra venerada e incorporat a lor teologia. Pasmens, aquesta region èra pas egemonica: èra una region multicultural, multietnica e multilinga, e cada pòble conservava una cultura amb de caracteristicas unicas dins sa cosmovision e organizacion sociala. e uèi encara al Mexic los pòbles amerindians parlan 62 lengas diferentas (e los diferents dialèctes d'aquelas) qe subrevisquèron amb lo passatge del temps.

Entre 1800 e 300 AbC se formèron las culturas complèxas de Mesoamerica. Unas s'espeliguèron fins a venir en las conegudas civilizacions olmèca, teotihuacana, maia, zapotèca, michteca, uachteca, purepetcha, toltèca e fin finala mexica (astèca). Aquelas civilizacions amerindianas avián de coneissenças fòrça avançats en arquitectura, matematicas, astronomia, medecina, escritura (ieroglifica), art, engenhariá, e teologia entre autras. Son sistèma numeric, un dels mai avançats del mond, èra vigesimal. De vilas mesoamericanas, coma Teotihuacan, Tenochtitlan e Cholula èran las mai grandas del mond pendent son epòca de màger espandiement amb de populacions superioras a 150.000 abitants. Èran de centres de comèrci, d'idèas, ceremonials e teologics qu'espandissián lor influéncia dins los pòbles vesins.

Quitament se diferentas vilas-estats, reialmes e empèris èran en concurréncia los unes contra los autres per obténer poder e prestigi, los istorians considèran qu'en Mesoamerica se desvolopèron cinc grandas civilizacions: la civilizacion olmèca, la civilizacion teotihuacana, la civilizacion toltèca, la civilizacion mexica o astèca, e la civilizacion maia. Aquestas (levat de la civilizacion maia, qu'èra politicament fragmentada) espandiguèron lor influéncia e poder de Mexic a tota e l'America Centrala. D'autres poders regionals realizèron d'alianças amb aquelas quatre civilizacions pendent los 4.000 ans de lor desvolopament o lor declarèron la guèrra. Mas, èran jos lor esfèra d'influéncia.

Periòdes de l'istòria mesoamericana

L'istoriografia mexicana dividís l'istòria de Mesoamerica en tres grands periòdes:

Lo Periòde de Formacion o preclassic, de 1800 AbC a 200 AbC, periòde que los pòbles nomads-caçaires formèron d'establiments permanents permetent lo desvolopament de l'agricultura fins a l'apareisson de la primièra granda civilizacion: l'olmèca.
Lo Periòde Classic, de 200 AbC al 800 ApC, periòde que se desvolopèron las primièras e complèxas civilizacions: la teotihuacana, la zapoteca e la maia classica. L'organizacion de la majoritat dels pòbles èra similar dins las vilas-estadas grègas.
Lo Periòde postclàssic de 800 fins a l'arribada dels espanhòls, periòde que començariá amb la casuda de las civilizacions del periòde classic per causa de l'invasion de las tribús nomadas de la Aridoamerica, region de Nordamèrica. Pasmens, las èrças de migracion, subretot de las tribús nahuas menèron lo desvolopament d'una cultura novèla, la cultura toltèca, e fin finala l'establiment d'un vast e complèx empèric: l'Empèri Astèca que dominava tota Mesoamerica.

Unes istorians intercalan un periòde, lo "periòde classic terminal" entre lo classic e postclassic per far referéncia a l'establiment de Tula coma centre d'influéncia regionala, e la naissença de la civilizacion toltèca. La civilizacion maia descasèt dempuèi lo classic, mas, unas vilas foguèron pas abandonadas, e lor cultura e influéncia subrevisquèron fins a l'arribada dels espanhòls, quitament s'èran jol contraròtle politic de l'Empèri Asteca.

Lista de las civilizacions mesoamericanas

Per saber mai de las civilizacions mesoamericanas vejatz los seguents articles:

Civilizacions sudamericanas

Las civilizacions sudamericanas comencèron a se desvolopar en 3000 AbC. La primièra civilizacion coneguda es la civilizacion de Norte Chico de la region del Peró. Malgrat la descobèrta de unes bastiments piramidals, los istorians dobtan encara de l'establiment de grands centres urbans d'aquesta civilizacion.

Entre 900 AbC e 300 AbC se desvolopèt la civilizacion chavin, tanben di la region del Peró. Aquesta seriá una civilizacion fòrça avançada qu'auriá desvolopat l'agricultura, l'art e la metallurgia. Après lo atudament d'aquesta cultura, sorgiguèt la cultura moche.

Al sègle III de la nòstra èra se desvolopèt la cultura dels tchibtches (tanben coneguts coma muiscs) de la region nòrd dels Andes. Pendent son periòde d'apogèu son cultura compreniá los territòris del Panamà e Colómbia. Èra un dels pòbles mai nombroses de Sudamerica.

La darrièra e mai granda civilizacion a se formar en Sudamerica seriá la civilizacion inca, que dominava los Andes de 1438 a 1533. Coneguda coma la Tawantinsuyu o la "Tèrra de las quatre regions" en quíchoa, la civilizacion inca èra fòrça desvolopada e complèxa. Dominava gaireben 100 autras comunautats etnolingüisticas, unes 9-14 milions de personas connectadas per un sistèma de rotas de 25.000 km long. Se bastiguèron de vilas amb de materials de pèira sus las montanhas. Aguèron de grandas coneissenças d'astronomia, matematica e medecina, e segon unes istorians, realizavan d'operacion cirurgicalas.

Empèris precolombians

Empèri Maia

Temple de las Inscripcions a Palenque, Mexic

Masqueta maia del periòde postclassic, trobada a Placeres, Campeche e expausada al Musèu Nacional d'Antropologia e Istòria de Mexic.

Los maias èran un pòble que viviá subretot al sud de çò qu'es uèi Mexic e en America Centrala, establissent una de las culturas mesoamericanas mai importantas abans de l'arribada dels espanhòls. Al contrari de la cresença populara, los maias an pas desapareguts, mas de milièrs de descendents vivon encara dins aquestes airals e parlan diferents dialèctes de la lenga maia. La civilizacion maia se desvolopèt dins los territòris actuals de Guatemala, Belize, Onduras, Lo Salvador e dins cinc estats del sud-èst de Mexic: Campeche, Chiapas, Quintana Roo, Tabasco e Yucatan, amb una istòria de gaireben 3.000 ans. Pendent aquel long temps, dins aqueste territòri se parlava de centenats de dialèctes que genèran uèi près de 44 lengas maias diferentas. Parlar dels "ancians maias" es se far referéncia a l'istòria d'una de las culturas mesoamericanas precolombianas mai importantas, e tanben de son eritatge scientific e astronomic es mondial. La literatura maia illustra la vida d'aquesta cultura. D'òbras coma lo Rabinal Achin, lo Popol Vuh, los libres del Chilam Balam, ne son la mòstra. E que se foguèt destruit amb la conquista es lo modèl de civilizacion que fins a l'arribada dels primièrs espanhòls, aviá generat tres millènnis d'istòria: La conquista espanhòla dels pòbles maias s'acabèt pas que fins de 1697, amb la presa de Tayasal, capitala dels maias Itza, e Zacpeten, capitala dels maias Ko'woj, al Peten (actual Guatemala). Lo darrièr estat maia desapareguèt quand lo govèrn mexican de Porfirio Díaz ocupèt en 1901 sa capitala, Chan Santa Cruz, acabant atal la fin de la nomenada Guèrra de Castes. Los maias faguèron de grands e d'impressionants bastiments dempuèi lo Preclassic mejan e de grandas vilas coma Nakbé, Lo Mirador, San Bartolo, Cival, localizadas dins lo bacin del Mirador, al nòrd del Petén, e pendent lo Classic, las conegudas vilas de Tikal, Quiriguan (ambedoas las primièras foguèron declaradas al Patrimòni de l'Umanitat per l'UNESCO, en 1979 e 1981 respectivament), Palenque, Copán, Río Azul, Calakmul, Comalcalco (bastida de bricas cuèchas), e tanben Ceibal, Cancuén, Machaquilá, Dos Pilas, Uaxactún, Altún Ha, Piedras Negras e fòrça autres luòcs dins l'airal. Se pòt classificar coma un empèri, mas se sap pas al moment de la colonizacion impausèron lor cultura o s'èra lo fruch de son organizacion en ciutats-estats independentas que la basa èra l'agricultura e lo comèrci. Los monuments mai notables son las piramidas que bastiguèron dins los centres religioses, al bòrd dels palais dels governants (luòcs de govèrn e residéncia dels nòbles), la mai granda trobada ara es aquela de Cancuén, al sud del Petén, fòrça de las estructuras èran decoradas amb de pinturas murals e decors d'estuc. Autres rèstes arqueologics importants son las pèiras talhadas nomenadas estelas (los maias disián tetun, 'tres pèiras'), que representan las efigias dels governants al costat de tèxtes logografics que descrivon lors genealogias, entronizacions, victòrias militaras, e d'autres succèsses. La ceramica maia es catalogada coma una de las mai variadas, fina e elaboradas del mond ancian. Los maias participavan al comèrci de longa distància per las Mesoamerica, e benlèu al delà. Entre los bens de comèrci i aviá lo jade, lo cacau, lo milh, la sal e l'obsidiana.

Empèri Astèca

Los astècas o mexicas constituiguèron un pòble de cultura nahua dins la zòna de Mesoamerica presenta dempuèi lo sègle XII fins al XVI. Bastiguèron un grand empèri que la capitala èra Tenochtitlan, sus una illa del lac de Texcoco, ont se tròba uèi la ciutat de Mexic. Los astèca parlavan la lenga nahuatl, qu'èra la lingua franca de tota la region. L'Empèri astèca èra diferent dels empèris europèus contemporanèus. Coma los empèris europèus, èra etnicament diferent; mas, l'Empèri astèca se basava subretot sus un sistèma tributari, e non pas en un sistèma de govèrn. E mai se las vilas jol contraròtle astèca realizèron d'enòrmas pagaments de tributs, l'arqueologia mostrèt que lo benestar social dels pòbles melhorava après èsser conquistats. Èra la causa de l'aument del comèrci e dels melhoraments dins los camins e las comunicacions amb d'autres pòbles.

La màger partida de l'Empèri astèca foguèt format per un òme, Tlacaelel (qu'en nahuatl significa "aquel qu'anima l'esperit - "tlacatl"; persona; "elel", de gran còr e d'entralhas fòrtas e rigurosas) que visquèt de 1397 a 1487. E mai se li èra ofèrt l'escasença d'èsser un tlatoani (prèire), preferiguèt demorar darrièr del tròn. Èra nebot de Tlatoani Itzcoatl e fraire de Tximalpopoca e de Motecuhzoma Ilhuicamina, e aviá lo títol de "Cihuacoatl" (en onor a la divesa, significant gaireben "conselhièr"), mas, coma es registrat al Cedèx Ramírez, "çò que Tlacaelel ordenava, se fasiá rapidament". Formèt una nòva estructura pel govèrn astèca, ordenèt la cremason de totes los libres astècas (l'explicacion èra que los libres èran de plens de messorgas) e tornèt escriure la sièuna istòria. Mai, reformèt la religion astèca, metent lo dieu tribal Huitzilopochtli al meteis nivèl que los ancians deus astècas: Tlalòc, Tezcatlipoca e Quetzalcoatl. Tlacaelel creèt alara una nocion d'identitat de l'istòria dels astèca. Creèt tanben l'institucion de las guèrras floralas, una guèrra rituala que permetiá l'entrainament dels guerrers e creèt a l'encòp lo besonh de realizar de sacrificis umans de contunh per manténer lo movement del solelh. Unes escrivans creson que las classas nautas èran conscientas de l'engana de las guèrras floralas; mas, serián los efièches d'aquela quita institucion que contribuiguèt a la casuda de l'empèri: los tlaxcaltècas foguèron pas conquerits pels astècas, alara participavan coma enemics a las guèrras floralas. Hernán Cortés se ne profechèt, fasent dels tlaxcaltècas sos aliats, que donarán de milièrs de personas per sosténer als paucs espanhòls. Mai, l'estrategia astèca de la guèrra èra basada en la captura dels prisonièrs per de guerrièrs individuals, e non pas dins trabalh d'equipa per tuar l'enemic dins la batalha.

Sacrificis umans

Los sacrificis umans se realizavan en Mesoamerica e Sudamerica de sègles abans de l'establiment de l'Empèri astèca. I a de registres qu'indican qu'èran comuns dins la civilizacion olmèca, la civilizacion maia e la civilizacion inca. Pasmens, los astècas foguèron los primièrs a los realizar de contunh e a grand escala. Segon los registres astècas, per la dedicacion del Temple Màger, se sacrifiquèron 84.400 personas. La majoritat dels istorians creson qu'es una chifra fòrça exagerat; mas, mòstra la caracteristica unica del sacrifici massís dins las festivitats astècas.

Los astècas establiguèron las "guèrras floralas" per'mor de capturar de presonièrs pels sacrificis, nomenats nextlaualli, "deute als dieus", perque lo solelh subrevisquèsse a un cicle de 52 ans qu'èra dividit lo calendari asteca. Cada 52 ans se realizava una ceremònia especiala, la "ceremònia del nòu fuòc". Totes los fuòcs s'apagavan e pendent la nuèch se realizava un sacrifici, e s'esperavan l'alba. Se sortiriá lo solelh, aquò voliá dire que los sacrificis del cicle de 52 ans èran estats pro, e començava un nòu cicle de 52 ans, e la fin del mond èra estada remandada. Aquesta ceremonia èra anciana, mas los astècas pensavan que lo sacrifici d'umans de contunh èra necessari per remandar la fin del mond. Irònicament, Los espanhòls arribèron a la fin d'un d'aqueles cicles, l'an ce acatl.

Empèri Inca

Los incas serián los dirigents de l'entitat politica e administrativa mai granda del continent american. A fins del sègle XIV, l'empèri comencèt a s'espandir de sa region iniciala, situada dins la region de Cusco, fins a la region meridionala de las montanhas Andinas d'America del Sud. Aquesta acabèt amb l'invasion espanhòla dirigida per Francisco Pizarro en 1532. Al moment de la sa rendicion, l'empèri controtlava una populacion de gaireben 12 milions de personas, çò que representariá ara lo Peró, Eqüator e tanben una granda partida de Chile, Bolívia e Argentina.

Los incas nomenavan lor territòri Tawantinsuyu, qu'en quíchoa, la lenga dels incas, significa "las quatre partidas". S'agís d'un territòri que compren de difrentas menas de terrens e climats fòrça marcats. La mot inca designa lo quita dirigent e a l'encòp lo pòble de la val de Cusco, la capitala de l'empèri. A vegadas es utilizat per designar totes los pòbles compreses en lo Tawantinsuyu, mas aquel usatge es pas corrècte. La majoritat de las desenas dels pòbles pichons mantengavan lor identitat malgrat èsser ligats politicament e economicament als incas. Lo quíchoa èra la lenga oficiala e parlat dins la majoritat de las comunitats fins a l'arribada dels espanhòls, mas almens vint dialèctes locals demoravan dins diferentas partidas de l'empèri.

Economia

L'economia de las culturas mai complèxas se basava socialament dins la cultura de menas de mongetas dins unas zonas, e aubiècas o auyama a Mesoamerica; alara que dins l'airal andin se destacavan tanben lo milh, los favòls e las aubiècas e tanben de tuberculs coma lo trufa, e lo piòt en America del Nòrd (Mexic). En America del Sud, e mai justament dins l'airal Central Andin (cultura Inca), destaquèron lo cavia (pòrc marin), los lamas, una varietat de camelids de la region andina que constituís una autra espècia d'animal domesticada per transportar de cargas (pòdon cargar près de 40 quilogramas dins los Andes, ont los besonhs de transpòrt de carga èran fòrça grands). L'alpaca foguèt domesticat per l'obtencion de son abondanta lana e carn, qu'èra sempre car. Mas la vigonha e lo guanaco èran d'espècias semblablas als lamas, quitament se mai pichonas, foguèron pas domesticadas e èran caçadas per ne pren la carn, lana e pèls. Totas aquestas espècias de camelids èran puslèu escassas e lo demòran, que, d'un biais es paradoxal, que totas las espècias de camelids presentas dins lo mond venon del continent american e traversèron l'Estrech de Bering fa gaireben 40 milions d'ans, en direccion inversa a la de las migracions fòrça mai recentas.

Tecnologia e contactes de longa distància

L'abséncia d'animals de carga, l'abséncia de rius navegables d'importància e tanben la configuracion predominantament nòrd-sud del continent american faguèt malaisida l'integracion dels vasts airals del continent dins d'Estats espandits e limitava los contactes entre las diferentas culturas.

A Eurasia unas de las principalas culturas agricòlas (Mesopotamia, Egipte antica e China) sorgiguèron dels bacins dels grands rius, e los primièrs Estats importants foguèron ligats al bastiment cooperatiu de grand escala de grandas òbras idraulicas. Çò que fa contrasta amb lo desvolopament agricòl e dels primièrs Estats a America, qu'en general pas èran ligats als grands bacins fluvials.

D'autra costat, l'arribada de l'òme en America provoquèt d'extinccions de massa d'animals de granda talha per causa màger de caça excessiva. Aquò fa malaisit la domesticacion d'animals que poirián ajudar a l'agricultura e al transpòrt de longas distàncias. Dins la region andina se domestiquèt lo lama, mas de cap de biais se'n poguèt far un usatge similar al que se faguèt a Eurasia de l'ase o del caval.

Fin finala, Eurasia es un continent que subretot s'espandís d'èst a oèst, e aquò permetèt que los desvolopaments tecnologics dins una dicha latitud se distribuís mai sovent sus grandas distàncias sus la mèsma latitud, ont existís de climats similars. Al contrari, en America lo climat varia d'un biais important al passar de nòrd al sud, que causa las adaptacions particularas dels pòbles dins de latituds determinadas e podavan pas èsser utils als pòbles d'una autra latitud.

Articles ligats

Pòbles indigènas d'America

Bibliografia

Hayes, Gary (2002). The early settlement of North America. Cambridge: Cambridge University Press.
Meltzer, David (1995). «Clocking the first Americanes», Annual Review of Anthropology, 24:21-45.
Richard E. W. Adams (2000): Las antiguas civilizaciones del Nuevo Mundo, ed. Critica Arqueología, Barcelona, ISBN 84-8432-105-3.
González de Pérez, María Stella (2010) Hacia una reflexión sus la escritura en América precolombina

Ligams extèrnes

Suls autres projèctes Wikimèdia :

America precolombiana, sus Wikimedia Commons

Central Andes Prehistoric Sequence
Pre-Columbian textiles – Virtual Museum of Textile Arts
McGuiness Publishing Site ont pre-Columbian archaeological topics
Arqueologia Iberoamericana – Open access international scientific journal devoted Ton the archaeological study of the American and Iberian peoples. It contains numerous research Articles ont pre-Columbian America.