Ans 1440
Istòria
[modificar | Modificar lo còdi]v. 1440 : acabament dau procès d'organizacion dau Reiaume Tarasc en Mesoamerica. La capitala foguèt installada a Tzintzuntzan e lei regions perifericas de l'estat venguèron un ensemble d'entitats tributàrias.
.svg){kind=small}
1440 : en Provença, destruccion d'una partida de l'Abadiá de Silvacana en causa d'una venguda deis aigas de Durença. Lo centre religiós mau capitèt de restaurar son influéncia après aquela catastròfa.
1440 : crisi novèla de la Glèisa d'Orient après la signatura d'un acòrdi d'union en 1439 amb la Glèisa Catolica. Pasmens, aquò empediguèt pas l'organizacion de la crosada decidida en 1439 (→ 1444). L'expedicion gropèt plusors estats occidentaus, Venècia e Constantinòble.
1440 : en Mesoamerica, mòrt dau tlatoani Itzcoatl. Son nebòt Moctezuma Ièr li succediguèt.
1441 : dins l'espaci maia, destruccion de Mayapan, darriera ciutat-estat importanta de la region per una coalicion menada per lo cap militar Ah Xupan. Aquò entraïnèt un lòng periòde de guèrras intèrnas que durèt fins a 1461.
1442 : fin de la conquista dau Reiaume de Nàpols per leis Aragonés.
1444 : desfacha de la crosada decidida en 1439 per ajudar l'Empèri Bizantin còntra lei Turcs (batalha de Varna). Lo rèi Ladislau III Jagellon, rèi de Polonha-Lituània e d'Ongria e cap de l'expedicion, foguèt tuat durant lei combats e remplaçat per Casimir IV Jagellon en Polonha-Lituània e Ladislau V en Ongria.
1444 : premiera venda coneguda d'esclaus negres a destinacion de plantacions portuguesas. Encara limitat ais illas de l'Ocean Atlatic (Madèira, Canàrias...) o a la Peninsula Iberica, aqueu comèrci anava se desvolopar per venir una activitat economica majora entre lei sègles XVI e XVIII dins lo quadre dau comèrci triangular.
1444-1447 : après la batalha de Varna, perseguida dei combats entre Turcs e Bizantins. Pauc a pauc, lei tropas de Constantinòble deguèron abandonar totei sei territòris e se retirar dins sa capitala (→ 1448).
1445 : en Africa Orientala, importanta victòria d'Etiopia còntra lo Sultanat d'Adel. Lo sultan foguèt tuat sus lo prat batalhier e son cadabre, desmembrat, expausat dins l'Empèri. Son fiu preferiguèt negociar e venir tributari dau negus.
1448 : mòrt de l'emperaire bizantin Joan VIII Paleòleg que foguèt remplaçat per son fraire Constantin XI Paleòleg. Aquò permetèt d'amaisar lei relacions amb lei Turcs e de signar una trèva.
1449-1450 : en China, incursion violenta d'Esen Taidji, khan deis Oïrats, après lo refús de la cort imperiala d'acceptar un maridatge entre una princessa imperiala e eu. En reaccion, l'emperaire Ming Yingzong menèt una armada vèrs lo nòrd. Pasmens, aquela armada foguèt anientada per lei Mongòls a la batalha de Tumu. Lo 8 de setembre, l'emperaire foguèt capturat per Esen Taidji. Aquò entraïnèt una crisi au sen de l'Empèri Ming. Finalament, lo 22 de setembre, Ming Daizong, lo fraire de l'emperaire, prenguèt lo poder. Esen Taidji foguèt finalament obligat de se retirar per avitalhar sa cavalariá. Per trebolar lei Ming, lei Mongòls liberèron Yingzong mai Daizong gardèt l'integralitat dau poder. Lo conflicte demeniguèt pauc a pauc en intensitat e la patz foguèt restaurada en 1453.
Cultura
[modificar | Modificar lo còdi]1441 : en Etiopia, fondacion dau monastèri de Debre Metmaq dins la region de Tegulet per lo negus Kwestantinos Ièr.
Sciéncias e tecnicas
[modificar | Modificar lo còdi]1440 : publicacion d'una teoria dau cardenau alemand Nicolas de Cues (1401-1464) que depintava una cosmologia diferenta d'aquela de Ptolemèu. En particular, son autor supausava un movement de rotacion de la Tèrra a l'entorn dau Soleu e l'existéncia d'autrei planetas abitadas. Parlèt tanben d'un univèrs similar a una esfèra sensa limit determinat. Pasmens, assaièt pas de matematizar son ipotèsi per la demostrar e son idèa demorèt lòngtemps desconeguda.
1440 : acabament de la publicacion d'una tiera de tractats escrichs per lo matematician arabe espanhòu Al-Qalasadi (1412-1486). Son trabalh presenta la particularitat d'utilizar de simbòls e d'abreviacions per representar leis operacions aritmeticas dins leis operacions algebricas. Aquò èra pas lo premier còp dins l'Istòria mai lei tèxtes d'Al-Qalasadi, largament difusats, aguèron un ròtle decisiu dins la generalizacion d'aqueu concèpte.
1440 : data pus anciana enregistrada dins un document escrich de Corèa de l'utilizacion d'un pluviomètre. Dins aquò, aquel instrument èra ja conegut dins la peninsula indiana au sègle IV avC.
Decès
[modificar | Modificar lo còdi]- Badlay ibn Saad ad-Din, sultan d'Adel.
- Itzcoatl, tlatoani astèc.
- Joan VIII Paleòleg, emperaire bizantin.
- Ladislau III Jagellon, rèi de Polonha-Lituània e d'Ongria.
- Ulugh Beg, sabent e sultan timurida.