Polylepis
| Polylepis | |
 Polylepis australis, Argentina | |
| Systematikk | |
| Rike: | Planteriket Plantae |
| Overrekkje: | Landplantar Embryophytes |
| Rekkje: | Karplantar Tracheophytes |
| Underrekkje: | Frøplantar Spermatophytes |
| Orden: | Roseordenen Rosales |
| Familie: | Rosefamilien Rosaceae |
| Underfamilie: | Rosoideae |
| Slekt: | Polylepis Ruiz & Pav. |
Polylepis er ei slekt med 28 anerkjende busk- og treslag som er endemiske for dei mellom- og høgtliggjande områda i dei tropiske Andesfjella. Polylepis tilhøyrer rosefamilien (Rosaceae), og innanfor stammen Sanguisorbeae, som hovudsakleg består av urter og små buskar.
Unikt innan rosefamilien er Polylepis overveiande bestøva med hjelp av vind. Desse plantane er vanlegvis krokete, sjølv om nokre tre kan nå ei høgd på 15-20 meter med stammar opp til 2 meter i tjukn. Det eviggrøne lauvverka er tett med små blad. Namnet til slekta, Polylepis, kjem frå dei greske orda poly «mange» og letis «lag», som refererer til den karakteristiske lagdelte, flassande borken.[1] Denne tjukke, grove borken gir vern mot låge temperaturar. Nokre Polylepis-artar dannar skogområde i høgder over 5000 meter, noko som gjer dei til den høgast naturleg førekommande treslekta i verda.
Skildring
[endre | endre wikiteksten]Polylepis blir kjenneteikna ved at han består av små tre og buskar som vanlegvis er omtrent 2 til 5 meter høge. Lauvverka har samansette blad med små, tjukke små blad som er dekt av harpiks og trikomer. Stammen er vridd og dekt av ein raudbrun bork som flassar av i tynne lag. Blomstrane er små, samla i klasar, og talet varierer avhengig av arten. Blomstrane blir vindpollinerte og har typiske eigenskapar for denne forma for pollinering; det vil seie blomstrar med reduserte kronblad, utståande pollenberarar og eit breitt arr. Desse trea er tilpassa kulda i høgfjellsregionar. Den lagdelte borken dannar eit vernande lag rundt stammen som fungerer som ein termisk isolator og vernar planten mot frost.
Blomstrane til alle artane i slekta er organiserte i blomsterstandar. I dei fleste tilfelle er blomsterstandane hengjande, medan dei i nokre tilfelle er reduserte og nesten skjult mellom bladaksane. Hos artar med hengande blomsterstandar veks blomstrane jamt langs hovudaksen eller samla i enden av greinene. Blomstrane er små og har mange eigenskapar assosierte med vindpollinering. Desse inkluderer reduserte kronblad og begerblad, fråvære av duft og nektar, mange pollenknappar med lange trådar, rikeleg pollen og eit tørt og breitt arr.
Pollenet blir kjenneteikna ved å vere einspora, isopolart og relativt sfærisk med ei lett flattrykt form ved pola. Det har både ei langstrekt og rund opning, og grensene for endoåpningen (dei indre opningane av den samansette opninga) er mørke. Den langstrekte delen av opninga er heilt dekt av eit pontooperculum.
Fruktene til Polylepis er i hovudsak smånøtter som blir spreidde med vinden. Fruktene til alle artane er uoppsprettende og har berre eitt frø. Fruktene til dei ulike artane har ribbar, tornar eller venger. Typen utvekst er eit diagnostisk kjenneteikn for å skilje artane frå kvarandre.[treng kjelde]
Habitat og utbreiing
[endre | endre wikiteksten]Treslag i slekta Polylepis er avgrensa til dei høge tropiske søramerikanske Andesfjella, med dei mest talrike konsentrasjonane av Polylepis som strekkjer seg frå det nordlege Venezuela til det nordlege Chile og tilstøytande Argentina. Ei kjend gruppe ekstratropiske populasjonar av Polylepis veks i fjellstrøk i Nordvest-Argentina. Dei fleste artar av Polylepis veks best i høge høgder mellom 3500 og 5000 meter. Likevel er det førekomstar av artar i høgder så låge som 1800 meter.[1]
Økologi
[endre | endre wikiteksten]Fjellskogsøkosystema har vorte drastisk endra på grunn av menneskeleg påverknad som hogst, brenning og beiting, noko som forårsakar fragmentering av skoglandskapet.[2] Polylepis har nokre unike former for autoøkologiske (populasjonsøkologiske) og synekologiske forhold med spesialiseringar som hjelper dei å tole klima i tørre og høge område.[3] Vekstområda har gjennomsnittleg årleg nedbør på mellom 200 og 500 mm. Tropiske habitat som finst over 3600 meter, er utsette for ekstreme døgnforandringar. Midt på dagen kan temperaturen nå rundt 10-12 °C eller høgare. Dette gjer at jorda, lågare enn dei øvste 30 cm, held oppe ein konstant temperatur på rundt 2-5 °C eller lågare heile året. Derfor må plantane vere aktive heile året og går ikkje i dvale. Gitt desse tøffe omstenda burde veksten av tre i slike område vere umogleg.[1] Polylepis-skogar gir vern mot erosjon og dessutan habitat for trua dyr. Få tre veks på flatt terreng, men i staden på meir utilgjengelege skråningar.[4] I nokre land er vernetiltak og reetableringstiltak på veg.[treng kjelde]
Menneskeleg bruk
[endre | endre wikiteksten]Polylepis-skogar eksisterer primært som små, vidt isolerte fragment, som raskt blir utarma av rurale samfunn.
Sidan Polylepis finst i ekstremt høge høgder, har han spelt ei viktig rolle i kulturen til ulike urfolksgrupper i Andes ved å gi byggjemateriale og ved.[1] Skogsområda utgjer i seg sjølv eit særeige habitat for andre organismar. Trea blir også brukte som dekorasjon; planta framfor bygningar og hus. Som eit resultat av at menneske utvidar busetnadsområda, har Polylepis vorte utsett for hogst til ved, rydding av skogsområde for tilgjenge av husdyr som beitar og øydelegg frøplantar.[treng kjelde]
Artsliste
[endre | endre wikiteksten]- Polylepis australis
- Polylepis besseri
- Polylepis canoi
- Polylepis crista-galli
- Polylepis flavipila
- Polylepis hieronymi
- Polylepis incana
- Polylepis incarum
- Polylepis lanata
- Polylepis lanuginosa
- Polylepis microphylla
- Polylepis multijuga
- Polylepis neglecta
- Polylepis pacensis
- Polylepis pauta
- Polylepis pepei
- Polylepis quadrijuga
- Polylepis racemosa
- Polylepis reticulata
- Polylepis rugulosa
- Polylepis sericea
- Polylepis subsericans
- Polylepis subtusalbida
- Polylepis triacontandra
- Polylepis tomentella
- Polylepis weberbaueri
Kjelder
[endre | endre wikiteksten]- Delar av artikkelen er ei omsetjing av «Polylepis» frå Wikipedia på engelsk, den 28. september 2024
- Avsnittet 'Skildring' er ei omsetjing av «Polylepis» frå Wikipedia på spansk, den 28. september 2024
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Simpson, Beryl B. (1979). «A revision of the genus Polylepis (Rosaceae: Sanguisorbeae)» (PDF). Smithsonian Contributions to Botany (43): 1–62. doi:10.5479/si.0081024x.43.
- ↑ Renison, Daniel; Cingolani, Ana M.; Suarez, Ricardo; Menoyo, Eugenia; Coutsiers, Carla; Sobral, Ana; Hensen, Isabell (2005). «The Restoration of Degraded Mountain Woodlands: Effects of Seed Provenance and Microsite Characteristics on Polylepis australis Seedling Survival and Growth in Central Argentina». Restoration Ecology 13 (1): 129–137. Bibcode:2005ResEc..13..129R. doi:10.1111/j.1526-100X.2005.00015.x.
- ↑ Hoch, G.; Korner, C. (2005). «Growth, demography and carbon relations of Polylepis trees at the world's highest treeline .». Functional Ecology 19 (6): 941–951. Bibcode:2005FuEco..19..941H. doi:10.1111/j.1365-2435.2005.01040.x.
- ↑ Price, Larry W. (1981). «Mountain Vegetation». Mountains & Man: a Study of Process and Environment. University of California. ISBN 978-0-520-03263-7.
Bakgrunnsstoff
[endre | endre wikiteksten]
- (en) Polylepis i Encyclopedia of Life
- (en) Polylepis i Global Biodiversity Information Facility
- (en) Polylepis hos NCBI
- (en) Polylepis hos The International Plant Names Index
- (en) Polylepis hos Tropicos
- (en) Kategori:Polylepis – bilete, video eller lyd på Wikimedia Commons
- Polylepis – detaljert informasjon på Wikispecies
