Lulesamisk

Lulesamisk julevsáme
Klassifisering	Uralsk  samisk
Bruk
Tala i	Noreg, Sverige
Område	Nordland, Västerbotten
Lulesamisktalande i alt	2000
Rangering	Ikkje topp-100
Skriftsystem	latinsk
Offisiell status
Offisielt språk i	Hamarøy kommune
Normert av	Samisk språkråd
Språkkodar
ISO 639-2	smj
ISO 639-3	smj
Glottolog	lule1254

Lulesamisk er eit samisk språk i den uralske språkfamilien. Det har ca. 2 000 talarar. Dei fleste lulesamane bur i Sverige, og nokre bur i Noreg. Dei fleste av dei på norsk side bur i området rundt Tysfjorden. Frå 1. januar 2020 er Hamarøy kommune i Nordland fylke innlemma samisk språkforvaltingsområde, som den einaste frå lulesamisk område på norsk side.

Alfabet

For meir om dette emnet, sjå Uttale av lulesamisk skriftspråk.

Lulesamisk blir skrive med bokstavane i det norske og svenske alfabetet, slik at æ, ø blir brukt på norsk side og ä, ö på svensk side. I tillegg blir á brukt for lang a ([a:]), og ŋ for [ŋ]. Den siste lyden vart tidlegare skrive ń, i praksis (på grunn av 8-bits datasystem) ofte ñ. Sjølv om nord- og lulesamisk er svært lik kvarandre språkleg er det store skilnader i skrivemåten. Denne skilnaden går attende til Rasmus Rask sitt framlegg til nordsamisk rettskriving, lulesamisk heldt fast på den gamle, norsk-svenske skrivemåten, og skriv sjaddat og tjállet der nordsamisk har šaddat, čállit ('bli, skrive').

Grammatikk

Morfologi (Formlære)

'For meir om dette emnet, sjå Lulesamisk morfologi

I lulesamisk har alle andre ordklasser enn adverb, interjeksjonar, subjunksjonar og konjunksjonar ei rik bøying. Lulesamiske substantiv blir bøygd i 9 kasus og 2 tal, og dei kan få lagt til possessivsuffiks (eigarendingar) bøygd i person (1., 2., 3.) og tal (eintal, total, fleirtal).

Lulesamisk skil seg frå nordsamisk ved å ha oppretthalde distinksjonen mellom genitiv og akkusativ.

Nektingsverbet i lulesamisk blir bøygd i tempus, på same måten som i sørsamisk.

Syntaks (Setningslære)

Lulesamisk setningslære skil seg lite frå den i nordsamisk, men har ein større tendens til SAOV-ordstilling (subjekt - hjelpeverb - objekt - hovudverb) enn det nordsamisk har. Lulesamisk har også eit større system av hjelpeverb.

Historie

Vi delar språkhistoria inn i indre og ytre språkhistorie, der det første er endringar i språket sjølv, og det andre er endringar i den samfunnsmessige stillinga til språket.

Indre språkhistorie

For meir om dette emnet, sjå Samisk språkhistorie.

Dei samiske språka vart skilt frå austersjøfinsk for rundt 2000 år sidan. I løpet av tida fram til dei første skriftlege kjeldene for samisk (frå og med 1600-talet) delte det samiske urspråket seg inn i vestsamisk (frå sørsamisk til og med nordsamisk) og austsamisk. Den vestsamiske gruppa deler seg inn i ei sørleg gruppe (sør- og umesamisk) og ei nordleg gruppe (pite-, lulesamisk og nordsamisk).

Den sørlege gruppa av vestsamiske språk er kjenneteikna ved omlyd heller enn stadieveksling, og har i større grad halde på trykklette konsonantar og vokalar frå det finsk-samiske urspråket i bøyingsendingane sine. Den nordlege gruppa, inkludert lulesamisk, har forkorta og mista endingane sine, slik at der sørsamisk har gïelen og gïeleste som genitiv og elativ av gïele "språk", har lulesamisk formene giela og gielas, av grunnforma giella. Som det går fram av døma skil lulesamisk (og ume- og pitesamisk og alle samiske språk lenger nord) seg frå sørsamisk ved å ha stadieveksling, i dette tilfellet veksling mellom lang -ll- i nominativ og kort -l- i visse andre kasus. Lulesamisk skil seg frå nordsamisk framfor alt ved å ha oppretthalde skiljet mellom final -p, -t, -k, eit skilje som i nordsamisk har falle saman i -t, t.d. lulesamisk hállat, hállap ("å snakke, vi snakkar"), i nordsamisk er desse formene identiske (hállat = både "å snakke" og "vi snakkar").

Lulesamisk (og pitesamisk) er meir konservativ enn nordsamisk på fleire punkt:

• Lulesamisk har halde på det eldre systemet med å bøye nektingsverbet i tempus, denne distinksjonen er borte i nordsamisk (jf. lulesamisk iv boade, ittjiv boade "eg kjem ikkje, eg kom ikkje", der nordsamisk har in boađe, in boahtán "eg kjem ikkje, eg kom ikkje"). I lulesamisk ligg tempusskilnaden i nektingsverbet (iv, ittjiv), men i nordsamisk er nektingsverbet det same, og skilnaden ligg i hovudverbet, der nektingsverb (in) pluss partisippform (boahtán) markerer fortid.
• Lulesamisk har halde på skilnaden mellom genitiv og akkusativ (giela, gielav), på same måte som sørsamisk (gïelen, gïelem), der desse to formene har falle samisk i nordsamisk (genitiv = akkusativ giela).

Alle desse skilnaden har oppstått før den første skriftlege kjeldene for dei ulike språka, med unntak av nordsamisk samanfall til final -t, som er ei nyare utvikling.

Ytre språkhistorie

For meir om dette emnet, sjå Lulesamisk ortografi.

Det lulesamiske skriftspråket vart etablert av Lars Levi Læstadius (1800–1861) med det religiøse verket Hålaitattem Ristagasa ja Satte almatja kaskan ('Samtale mellom ein kristen og ein ikkje-truande', 1837 el. 1839). I 1844 gav han ut Tåluts suptsasah, ei bibelhistorie på 259 sider. Det vart gjeve ut ei salmebok på lulesamisk i 1895. I byrjinga av 1900-talet utvikla K.B. Wiklund eit skriftspråk for lulesamisk. Etter 2. verdskrigen kom Bergsland /Ruong ortografien, den første samiske ortografien der ein morsmålstalar hadde vore med og utvikle han. Gjeldande lulesamiske skriftspråk vart utarbeida av lulesamisk språknemnd, og vedtatt i 1983, med Mikal Urheim som ein av dei sentrale arkitektane attom reforma.

Frå 1. januar 2006 vart Tysfjord første lulesamiske kommune under samisk språkforvaltningsområde i Noreg. I sverige er kommunane Gällivare, Arjeplog og Jokkmokk del av det samiske forvaltningsområdet, for lulesamisk (Gällivare også for nordsamisk).

Litteratur

Bibliografiar

• Glottolog: Bibliografi over lulesamisk språkforsking

Ordbøker

• Grundström, Harald (1946). Lulesamisches Wörterbuch - Lulesamisk ordbok. 
• Kejonen, Olle (2013). 101 julevsáme verba. 101 lulesamiska verb. 
• Wiklund, K.B. (1890). Lule-lappisches Wörterbuch (PDF) 1. Helsinki: Suomalais-ugrilaisen seuran toimituksia. 

Grammatikkar og artiklar om grammatikk

• Bartens, Raija 1972: Inarinlapin, merilapin ja luulajanlapin kaasussyntaksi. Suomalais-Ugrilaisen Seuran Toimituksia 148. 180 s.
• Heahttá, Sara Ellen Eira: Lulesamisk skriftspråk. http://samediggi.no
• Kintel, Anders 1991: Syntaks og ordavledninger i lulesamisk. Kautokeino : Samisk utdanningsråd.
• Kuoljok-Angéus, Susanna 1997: Nominalavledningar på ahka i lulesamiskan. Uppsala: Studia Uralica Upsaliensia ; 28
• Larsson, Lars-Gunnar (1990). «Glidvokalen i lulesamiskan: En dialektgeografisk studie på grundval av Harald Grundströms ordbok.». Svenska lands-mål och svenskt folkliv: 166-199. 
• Sammallahti, Pekka (1989). The Saami languages. Karasjok. 
• Spiik, Nils Eric 1989: Lulesamisk grammatik. Samskolstyrelsen.
• Wiklund, K. B. (1891). Laut- und Formenlehre der Lule-lappischen Dialekte (PDF). Stockholm. 
• Wiklund, K. B. 1901: Lärobok i lapska språket. Uppsala: Lundequistska bokh. 1901.
• Ylikoski, Jussi 2017: Future time reference in Lule Saami, with some remarks on Finnish. Eesti ja soome-ugre keeleteaduse ajakiri 7 (2) s. 209-244.
• Ylikoski, Jussi 2022: Lule Saami. – Marianne Bakró-Nagy, Johanna Laakso & Elena Skribnik (eds), The Oxford Guide to the Uralic Languages. Oxford: Oxford University Press.

Bakgrunnsstoff

Wikipedia

Wikimedia Incubator - Wikipedia på lulesamisk

Institusjonar

• Árran lulesamisk senter

Språklæring og grammatikk

• Kurs i lulesamisk: Giellaj hilá "Glöd till språket"
• Kurs i lulesamisk Sámásta ... som tyder «tal samisk»
• Lulesamisk morfologisk analysator
• Lulesamisk stavekontroll

E-ordbøker

• Norsk-lulesamisk ordbok på nettet
• Lulesamisk-norsk ordbok på nettet
• Svensk <-> lulesamisk ordbok på nettet