Kjortel

Skisse av ein kjortel frå før 1400, funnen på Herjolfsnæs på Grønland.

Kjortel er ei samlenemning for ulike typar vide, gjerne side, lukka ytterplagg med erme. Det gjeld mellom anna laustsitjande, kappeaktige blusar og andre halv- eller heillange, kjoleliknande overplagg. Kjortlar har blitt nytta av menn og kvinner i ulike tidsperiodar og kulturar, til dømes som tunikaer i Romarriket og som vanleg draktplagg i mellomalderen, til dømes bliauder. Side kjortlar er framleis i bruk som ytterplagg for begge kjønn i mange land, men er i Vesten stort sett berre halde på som prestekjolar og advokatkappar. Skikken med kjortlar lever vidare i bruken av kjolar for kvinner.

Kjortlar har ofte vide erme, er i eitt stykke og blir vanlegvis trekt på over hovudet. Enkelte kappe-, kåpe- eller frakkliknande kjortlar kan likevel ha opning framme.

Historikk og typar

Tunika eller kort kjortel frå Thorsbjerg-funnet frå 300-talet, eit arkeologisk myrfunn i Thorsbjerg Mose av gjenstandar frå nordisk jernalder.

To falkonérar iført typiske mellomalderkjortlar med belte i livet. Mennene ber kveif på hovudet. Frå eit manuskript om falkoneri skrive for Fredrik II av Det tysk-romerske riket kring 1240.

Der heilige Rock («Den heilage kjortelen») er ein relikvie frå katedralen i Trier i Tyskland. Ifølgje visse katolske tradisjonar blei plagget bore av Jesus under korsfestinga. Her er det framstilt på eit postkort frå 1933.

Ulike typar kjortlar har vore vanlege sidan oldtida i store delar av verda. Lengder og snitt har variert med tidsperiodar, kultur og kjønnet til beraren. Nokre plagg har vore fotside, andre har berre rokke forbi hoftene.

Oldtida

I oldtida bestod klesdrakta i Persia, India og Kina mellom anna av sydde kapper, jakker, kjortlar og bukser som var forma etter kroppen. I det gamle Egypt, antikke Hellas og Romarriket var derimot mange plagg berre tøystykke som ein draperte eller sveipte om kroppen og knytte eller festa med belte og spenner. Etter påverknad austfrå blei likevel det svært vanlege egyptiske lendeskjørtet schenti etter kvart supplert med kalasiris, ein trong, fotside kjortel for kvinner og menn som var laga av tynt lintøy. I Hellas utvikla den enkle sylinderforma underdrakta khiton seg til ein sydd tunika med ermar nytta av romarane.

Mellomalderkjortlar

I Norden blei kjortlar særleg nytta frå jernalderen til mellomalderen, då det var det vanlegaste draktplagget og blei nytta over serk eller skjorte. Kjortlane kunne ha enkel T-form eller vera utstyrt med isydde kiler for auka vidd, plisseringar og påsydde erme, anten dei var korte, lange, vide, tronge eller hengande. Ikkje sjeldan blei kjortelen nytta med belte, særleg dersom han var rett i snittet. Mellomalderdrakta til kvinna bestod av serk, kort underbrok og strømper under ein fotsid kjortel. I tillegg bar kvinnene kappe og skaut eller hovudlin. Mennene bar knekort kjortel og langbrok til arbeid. Dette var vanleg mannsdrakt for fattigfolk gjennom heile mellomalderen. Om dei hadde lang kjortel, kunne dei bruka lange strømper eller hoser, skjorte og kort underbrok (skrevklede). Mektige menn bar i tillegg ei farga kappe og hanskar. Folk flest brukte ullvottar, og på hovudet ei hette som gjekk ned over skuldrene. Underkjortlar var laga av lin og overkjortlar av ull, gjerne vass- og vindtett vadmål. På 1200-talet kunne både menn og kvinner bruka ein lang, laustsitjande overkjortel som anten var ermelaus eller hadde hengeerme.

På 1500- og 1600-talet blei kjortlar i Europa særleg nytta av kvinner i form av kitlar over dei tynne chemisane deira (serker eller underkjolar).

Frakkeliknende kjortlar

På 1600-talet var nemninga «kjortel» gjerne brukt om eit knelangt ytterplagg for menn bore over ei trøye. Seinare blei forma «kjol» vanlegare. Våpenkjole karakteriserte då ei militær uniformsjakke, gjerne justaucorps.

Liknande plagg

Ulike typar vide, side kjortlar med ermar er og har vore vanleg ytterplagg i store delar av verda. Nemninga kan omfatta alt frå den vietnamesiske kvinnekjolen ao-dai, ein senegalesisk mannskjortel utan opning framme til tradisjonelle, kinesiske variantar. Tradisjonell samedrakt omfattar ein kjortel eller yttertrøye som blir kalla kolt eller kufte. Av andre klesplagg som kan omtalast som kjortlar, men har eigne namn i andre kulturar, kan nemnast:

• Kaftan, herrefrakk som tradisjonelt har blitt nytta i Tyrkia, Midtausten og Sentral-Asia
• Aba (abajeh, abaya og kemli), tradisjonell arabisk kappe for menn, minnar om abayaen til kvinnene
• Jellabiya, egyptisk kjortel med open hals og vide erme
• Abaya, fotsidt overplagg for muslimske kvinner
• Jilbāb, laus overkjortel eller sid jakke båra av muslimske kvinner
• Djellaba, marokkansk kaftan med hette som blir nytta av menn i Marokko
• Takchita, marokkansk kaftan-liknande kvinnedrakt
• Thawb (thobe), fotsid arabisk mannskjortel med ermar, blir også boren i Aust-Afrika
• Talar, tradisjonell europeisk kappe- eller kjortelforma embetsdrakt for prestar, dommarar og lærde
• Tsjokha (chokha), tradisjonell mannsdrakt i Kaukasus

Ordsoge

Ordet «kjortel» stammar frå det norrøne kyrtill (‘kort drakt’), som igjen kjem frå gammalengelsk. Ordet er i slekt med adjektivet «kort». Det har gitt opphav til ordet «kjole».

Kjortel blir vanlegvis kalla tunica på latin. Ordet kan omsetjast med tunique eller robe på fransk og túnica på spansk. Nemninga «kjortel» blir brukt i mange bibelomsetjingar.

Sjå òg

• Kaftan, kufte, frakk
• Alba, messehakel, samarie, prestekjole
• Tunika, khiton, romerske og greske under- og kvardagskjortlar
• Kjole, klesplagg for kvinner med liv og skjørt i eitt, serk (underkjortel)
• Houppelande, lang, omfangsrik kjortel brukt som ytterplagg av menn og kvinner i den fransk-burgundiske overklassemoten 1370-1450
• Kittel, arbeidsfrakk brukt av legar og andre, busserull, bluse
• Thawb, tradisjonell arabisk mannskjortel

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Kjortel» frå Wikipedia på bokmål, den 31. oktober 2024.

Bakgrunnsstoff

• «DigitaltMuseum: Søk: 'kjortel'». DigitaltMuseum.