Uri

Uri
kanton
Symbol
Forkorting: UR
Land	Sveits
Del av	Sentral-Sveits, Waldstätte
Hovudstad	Altdorf
Høgaste punkt	Dammastock
•  høgd	3 630 moh.
Areal	1 076,57 km²
Folketal	36 433 (31. desember 2018)
Kanton sidan	1291
Uri 46.783333333333°N 8.6166666666667°E / 46.783333333333; 8.6166666666667
Kart som viser Uri. Kart som viser Uri.
Wikimedia Commons: Canton of Uri

Utsyn frå nærleiken av Sünniggrat.

Uri er ein kanton i det sørlege, sentrale Sveits. Kantonen grensar til kantonane Schwyz i nord, Glarus i nordaust, Graubünden i søraust , Ticino i sør, Valais i sørvest, og i vest til Bern, Obwalden og Nidwalden. Uri har eit areal på 1 077 km2 og hadde 36 500 innbyggjarar i 2018. Kantonen er ein av dei tre urkantonane som i 1291 danna det første eidsforbundet. Altdorf er hovudstad i Uri.

Geografi

Uri ligg i det sentrale Sveits, mellom Vierwaldstättersjøen i nord og Sankt Gotthard-passet i sør. Landskapet er prega av fjell, og rundt 56% av areal er uproduktivt. Om lag 3/4 av innbyggjarane bur i dei lågastliggande delane av kantonen, på Reuss-sletta. Høgste fjellet i Uri, og i Uri-Alpane, er Dammastock på 3 630 moh, medan Vierwaldstättersjøen på 434 moh. er lågaste punktet.

Språk og religion

Tysk er embetsspråk i Uri. Den tyske dialekta i Uri høyrer til den høgalemanniske dialektgruppa. Ein innbyggar i kantonen ver kalla for ein 'urner'.

Eit stort fleirtal, 86% av innbyggjarane, soknar til den romersk-katolske kyrkja. Evangeliske kristne utgjer 6%.

Næringsliv

Dyrkamarka i Uri ligg i dalen langs elva Reuss. På dei nedre fjellsidene er det vide beitemarkar. Skogbruk er ein av dei viktigaste sektorane i landbruket. Vasskraftproduksjonen spelar ei stor rolle. I Altdorf er det kabel- og gummifabrikkar. Turisme er ei viktig inntektskjelde i kantonen. En tettgreina nett av vegar lettar turistferdsla til fjerntliggjande område i fjella.

Kommunar

Uri er delt opp i 20 kommunar. Kommunane er Altdorf, Andermatt, Attinghausen, Bauen, Bürglen, Erstfeld, Flüelen, Göschenen, Gurtnellen, Hospental, Isenthal, Realp, Schattdorf, Seedorf, Seelisberg, Silenen, Sisikon, Spiringen, Unterschächen og Wassen. Dei tre kommunane som ligg i Urseren-dalen, Andermatt, Hospental og Realp, dannar ein delvis sjølvstendig korporasjon, kalla Urseren. Resten av kantonen utgjer korporasjonen Uri. Dei to korporasjonene er dei største grunneigarane i sine to respektive område. Korporasjonane har i dag inga politisk eller administrativ makt.

Historie

Namnet Uri stammar truleg frå det gamle tyske ordet Aurochs som tyder vill okse. Det tradisjonelle våpenskjoldet er eit oksehovud.

I 1274 erkjende den mektige Rudolf av Habsburg dei særrettane Uri hevda å ha. Uri var ein av dei tre kantonane som i 1291 underskreiv alliansebrevet (Bundesbrief) som vert rekna som grunnlegginga av føderalstaten Sveits. I 1386 deltok Uri i slaget ved Sempach, der dei austerrikske styrkane vart slegne. Uri sin anneksjon av landområdet Urseren i 1410 kom som ei følgje av slaget.

Regionen stod mot den protestantiske reformasjonen og vart verande romersk-katolsk. Under republikken Helvetia var Uri ein del av kantonen Waldstätten. Etter dette, som ein del av meklingsavtalen av 1803, fekk Uri tilbake sjølvstendet sitt. Alle forsøk i retning religiøse eller konstitusjonelle reformer vart avvist. Uri var ein av medlemskantonane i separatistrørsla Sonderbund i 1840-åra. Denne katolske ligaen vart slått av det sveitsiske eidsforbundet sine militære styrkar i 1847, noko som førte til at den føderale grunnlova for Sveits vart vedteken i 1848.

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Uri» frå Wikipedia på tysk, den 23. juli 2011.

Bakgrunnsstoff

Commons har multimedium som gjeld: Uri

• Offisiell nettstad