Frank Lloyd Wright

Frank Lloyd Wright
Fødd	Franklin Lincoln Wright 8. juni 1867 Richland Center
Død	9. april 1959 Phoenix
Nasjonalitet	USA
Område	arkitektur
Yrke	arkitekt, byplanlegger, skribent, designar
Institusjonar	New School for Social Research
Alma mater	University of Wisconsin–Madison Madison Central High School
Ektefelle	Olgivanna Lloyd Wright, Catherine Tobin Wright, Miriam Noel Wright
Sambuar	Mamah Borthwick
Barn	John Lloyd Wright, Lloyd Wright, Iovanna Lloyd Wright, Catherine Dorothy Wright
Medlem	American Academy of Arts and Letters

Frank Lloyd Wright (8. juni 1867–9. april 1959) var ein framståande arkitekt og formgjevar i USA på første halvdelen av 1900-talet. Wright var ein nyskapande modernist som hadde stor innverknad i heimlandet, der dei fleste bygningane hans er, og elles. Wright var ein føregangsmann innan organisk arkitektur, spel med linjer og var mellom dei første som laga opne innelandskap og brukte ubehandla materiale og jernbetong. Han er særleg kjend for «Prairie-stilen», ei form for utstrekte, asymmetriske hus som danna grunnlag for utforminga av amerikanske bustadhus på 1900-talet.

Liv og virke

Bakgrunn

Frank Lincoln Wright var fødd i Richland Center i Wisconsin. Han tok mellomnamnet Lloyd, frå mora Anna Lloyd-Jones, etter at foreldra skilde seg. Familien Wright flytta mellom fleire delstatar før dei slo seg ned i Wisconsin, der mora kom frå.

Han studerte ingeniørfag og det han kunne av arkitektur ved University of Wisconsin frå 1885 til 1886, men drøymde om Chicago, der det på denne tida blei reist ei rekkje moderne bygg.

Leikerommet i huset Wright teikna for familien sin.

Arkitekt

Frå 1887 lærte Frank Lloyd Wright arkitektur i Chicago, mellom anna under Louis H. Sullivan, ein skyskrapar-pioner som han beundra. I 1889 gifta han seg med Catherine «Kitty» Tobin, som han fekk seks barn med.

I 1893 opna han sitt eige arkitektfirma. Wright var også med på å starta Chicago Arts and Crafts Society i 1897, men forkasta ikkje maskinen slik det var vanleg i denne rørsla, noko den kjende talen «The Art and Craft of the Machine» ber vitne om. Han fekk tilbod av den mektige arkitekten Daniel Burnham om å studera i Europa og arbeida for han, men ønska, som mange samtidige unge arkitektar, å finna ein eigen amerikansk stil. Rundt 1900 var denne rørsla fullvaksen som «Prairie-skulen», med Wright som hovudmann. Frank Lloyd Wright førelas om tankane sine, og fullførte fleire byggverk.

Skandalar

I 1909 forlét han Kitty for Mamah Cheney, kona til ein tidlegare oppdragsgjevar. Skandalen gjorde det vanskeleg å få oppdrag. I staden bygde Wright eit hus til seg sjølv, Taliesin, i heimtraktene til mora sin walisiske familie og med namn etter ein walisisk skald. Han reiste også til Europa og gav ut bøker om verka og tankane sine.

Trass i at han var sambuar med Cheney, ettersom han ikkje fekk skilsmisse frå kona, fekk Wright likevel nokre oppdrag i USA. I 1914, medan han var i Chicago og førebudde utelivsområdet Midway Gardens, sette ein galen tenar i Taliesin fyr på huset og drap Cheney, borna hennar og andre tenestefolk. Wright takla tragedien ved å gjenreisa den brende delen av huset som Taliesin II. I 1925 brann Taliesin ein gong til, denne gongen ved ei ulukke, og blei gjenreist.

Seinare blei Wright sambuar med skulptøren Miriam Noel, som han busette seg med i Japan i 1916 for å reisa Imperial Hotel, eit luksushotell der besøkande skulle kunna oppleva «vestleg komfort». I 1922 fekk endeleg Wright skilsmisse og gifta seg med Noel, men ekteskapet opphøyrde etter kort tid grunna hennar morfinbruk. Han slo seg seinare saman med Olgivanna Hinzenberg, som han fekk dottera Iovanna med i 1925 og gifta seg med i 1928.

Organisering

Pengenaud på 1920-talet førte til at Wright nær mista Taliesin. For å verna han økonomisk grunnla støttespelarar selskapet Wright, Incorporated, som handsama gjeld, eigedom og Wright sitt talent. I 1927-28 skreiv Wright artiklar om arkitektur og byrja med ein sjølvbiografi. Børskrakket i 1929 førte til byggestopp i USA, og Wright heldt i staden førelesingar i ei rekke byar.

I 1932 grunnla han treningsprogrammet Taliesin Fellowship, for fleire titals arkitektar og formgjevarar under opplæring som levde i og arbeidde med Taliesin. Nokre av dei blei verande med han i fleire tiår.

Verk

Wright bygde først bustadhus i forstadene til Chicago, lange, låge «Prairie-hus». I 1900-åra fekk han også i oppdrag å teikna kontorbygg og ei kyrkje for unitariarane, sitt eige kyrkjesamfunn. Unity Temple i Oak Park i Illinois er i dag rekna som eit nasjonalt minnesmerke i USA. Bygningar frå denne perioden var laga i rimelege, moderne materiale. Dei hadde store, enkle veggar og opne rom utan unødig oppdeling. Brukshus, som kyrkjer og kontorbygg, tok omsyn til vanskelege tomter og balanserte lyd og lys.

Inne i Guggenheim-museet.

I 1910-åra jobba han med Imperial Hotel i Tokyo, som imponerte då det overlevde eit jordskjelv i 1923. Takka vera utkraga bjelkebruk var hotellet ein av få større bygningar som stod.

På 1930-talet skapte Wright ein serie lågkostnadshus, kjend som «Usonians». Dei var laga med lokale materiale, med flate tak, typisk utan garasje med eit overhengande biltak, eller «carport», eit ord Wright fann på. Bygga nytta dagslys frå høgt plasserte vindauge til opplysing, sol og varmegolv til oppvarming, og naturleg nedkjøling.

Under og etter første verdskrigen stod han bak større byggverk i USA og Japan. Han stod bak kontorbygget Johnson Administration Building i Racine i Wisconsin (1936), det naturinspirerte Fallingwater i Pennsylvania (1939) og Guggenheim-museet i New York (1956), prega av ei original spiralrampe.

Døme

Bilde	Namn	Stad	Bygd år	Merknad
	Frank Lloyd Wright Home and Studio	Oak Park i Illinois	1889–1909
	Larkin Administration Building	Buffalo i New York	1904	Riven 1950
	Unity Temple	Oak Park i Illinois	1906
	Mrs. A. W. Gridley House	Batavia i Illinois	1906
	Frederick C. Robie Residence	Chicago i Illinois	1909
	Taliesin I	Spring Green i Wisconsin	1911	Delvis brend 1914 og 1925, men gjenoppbygd.
	Imperial Hotel	Tokyo i Japan	1923	Rive 1968, inngangspartiet gjenreist i 1976 ved Meiji Mura nær Nagoya.
	Fallingwater (Kaufmann House)	Pennsylvania	1935–1939
	Taliesin West	Scottsdale i Arizona	1937	Vinterbustad og skule for Wright fram til han døydde.
	Community Christian Church	Kansas City i Missouri	1940
	First Unitarian Society of Madison	Shorewood Hills i Wisconsin	1949–1951
	Guggenheim-museet	New York by	1956–1959
	Gordon House	Silverton i Oregon	1964	Eitt av Usonian-husa.
	Annunciation Greek Orthodox Church	Wauwatosa i Wisconsin	1961 (teikna 1956)

Kjelder

• «Wright, Frank Lloyd», Encyclopædia Britannica, Encyclopædia Britannica Online, 2009 
• «Wright, Frank Lloyd», Who's Who in the Twentieth Century, Oxford University Press, 1999 
• James Stevens Curl (2006), «Wright, Frank Lloyd Lincoln», A Dictionary of Architecture and Landscape Architecture, Oxford University Press 

Bakgrunnsstoff

Wikimedia Commons har multimedia som gjeld: Frank Lloyd Wright

• Frank Lloyd Wright Foundation (engelsk)
• Frank Lloyd Wright Preservation Trust (engelsk)
• Bilder fra Flickr
• Architectstudio 3D Arkivert 2006-04-13 ved Wayback Machine.