Carta marina

Carta marina, kart over Norden.

Carta marina et Descriptio septemtrionalium terrarum ac mirabilium rerum in eis contentarum, diligentissime elaborata Annon Domini 1539 Veneciis liberalitate Reverendissimi Domini Ieronimi Quirini, betre kjent under det forkorta namnet Carta marina, er eit kart teikna av den svenske geistlege Olaus Magnus (1490-1557) utgjeve i Venezia i 1539. Kartet er rekna å vera eit av dei tidlegaste karta over landa i Norden.

Namn

Namnet Carta marina kjem av omtalen på latin:

Carta marina et Descriptio septemtrionalium terrarum ac mirabilium rerum in eis contentarum, diligentissime elaborata Annon Domini 1539 Veneciis liberalitate Reverendissimi Domini Ieronimi Quirini.

Omsett: ‘Eit sjøkart med skildring av dei nordiske landa og minneverdige ting der. Nøyaktig og utførleg nedteikna i Venezia i året 1539 med sjenerøs hjelp av den ærverdige Herren og patriarken Hieronymus Quirini.’

Historie

Kartutsnitt utan farge.

Carta marina vart teikna av den svenske presten og kartografen Olaus Magnus, som arbeidde med kartet i kring tolv år fram mot 1539. Olaus og broren, erkebiskop Johannes Magnus, var katolikkar og hadde enda opp i Italia etter at reformasjonen tok til i Sverige under Gustav Vasa. Carta Marina vart derfor utgjeve i Venezia, mens det andre hovudverket til Olaus, Historia de Gentibus Septentrionalibus vart utgjeve i Roma.

Det finst berre eitt kjent tidlegare kart av Skandinavia: Skandia eller Schondia, teikna av geografen Jakob Ziegler i 1532. Både Ziegler og Olaus Magnus har truleg hatt kontakt med dei norske erkebiskopane Erik Valkendorf og Olav Engelbrektsson, som kan ha bidrege som kjelder til informasjon om det nordlege Noreg og nordområda.

Kring 1574 forsvann Carta marina utan spor. Lenge vart kartet rekna som tapt. I 1886 vart kartet funne att på Hof- und Staatsbiliothek i München av Oscar Brenner, der kartet framleis er. I 1961 vart ein annan kopi funnen i Sveits. Uppsala Universitet fekk tak i kartet året etter. Dette kartet er lagra på Carolina Rediviva i Uppsala.

Ingen av dei to bevarte originalane er fargelagde, men ein kjenner til frå skildringar av tapte kopiar at kartet også vart dekorert med fargar. Reproduksjonar i farge er laga i seinare tid.

Kartet

Utsnitt med Danmark, der Dannevirke er markert.

Malstraumen ved norskekysten. I havet utanfor Noreg ser vi ein sjøorm i ferd med å senke eit skip. Nordover blir eit skip angripe av ein kval.

Kartet har ei total høgd på kring 1,70 meter og ei breidd på kring 1,25 m. Det viser landa i og omkring Norden, i tillegg til havområda rundt. Kartet vart trykt med ni blokkar i tresnitt, kvar på 55x40 cm. Desse er markert med bokstavane A til I. Carta Marina har mange stadnamn, men med nokre regionar utheva. Alle tekst på kartet er på latin og dei nordiske stadnamna er i regelen latinisert.

Nokre av landområda ein finn på kartet er:

• A: Grønland (Gruntlandia Pars) (innflelt) og Island (Islandia)
• B: Grønland (Svalbard?) (Gruntlandia Pars), Finnmark (Finmarchia) og vestlege Lappland (Lappia Occidentalis).
• C: Scricfinia, Austre Lappland (Lappia Orientalis) og Bjarmeland (Biarmia)
• D: Hebridane (Insule Hebrides), Thule (Tile), Orknøyane (Orcad) og Færøyane (Fare)
• E: Midtre delar av Noreg (Norvegia) og Sverige (Svecia)
• F: Finland (Findlandia), Karelen (Carelia) og Russland (Moscovie pars)
• G: Skotland (Scotie pars), England (Anglie pars), Holland (Hollandi pars) og det vestlege Friesland (Frisia Occidentalis)
• H: Friesland (Frisia), Danmark (Dania), Holstein (Holsathia), Saksland (Saxonia inferior), Pommern (Pomerania), Götaland (Gothia) og Gotland (Gotlandia)
• I: Samogethia, Latvia (Livonia), Estland (Estia) og Belarus (Russia Alba)

I tillegg er havområde som Nordsjøen, Finskebukta og Bottenvika teikna inn.

Den mytiske øya Thule (Tile), vest i Nordsjøen på Carta Marina. Under er det vist ein kval med kalv (Balena), som blir angripen av ein spekkhoggar (orcha).

Sjølv om kartet ikkje kan samanliknast med moderne kartografi, er Carta marina rekna for å vere eit av dei mest nøyaktige karta over Norden frå mellomalderen. Av større avvik frå den geografiske verkelegheita, kan ein merke seg inkluderinga av øya Thule, ei mytisk øy frå gresk og romersk mytologi.

På kartet finn ein også ei rekke illustrasjonar av dyr, natur og daglegliv i Norden. Nokre av desse viser også overnaturlege vesen, deriblant mange havmonster som kraker og sjøormar. Kartet er også dekorert med fire store kompassroser.

Nedst til venstre finn ein også ein forklarande tekst til kartet på latin, som både fortel om kva landområde dei ulike delane av kartet viser og forklarar nokre av illustrasjonane. Desse merknadane er markert på kartet med mindre bokstavar plassert ved dei aktuelle bileta. Ein del av illustrasjonane frå kartet er også heilt eller delvis gjenbrukt i boka Historia de Gentibus Septentrionalibus (Historien om de nordiske folkene), som Olaus fekk utgjeve i 1555. I denne finn ein også nokre utdjupande forklaringar til ein del av illustrasjonane på kartet.

Illustrasjonar

Carta marina har ei rekke illustrasjonar av dyr, udyr, natur og folkeliv i Norden. På Island finn ein mellom anna vulkanar og vulkansk aktivitet, og kvite ramnar, falkar og bjørnar. I havet aust for Island finn ein også døme på havis, og isbjørn som jaktar på isen.

Nordsjøen er dominert av to slags illustrasjonar: handelsskip frå mellom anna Skotland, England, Danmark og hansabyane Lübeck og Hamburg - og store kvalar og sjømonster. Det kan til tider vere vanskeleg å sjå forskjell på kva som er kval og kva som er uhyrer. Også i Historia de gentibus septentrionalibus er dette skiljet litt uklart, då både kval og sjømonster blir omtalte i delen om «De monstrøse fiskene» (De piscibus monstrosis).

Langs kysten av Noreg, finn ein mellom anna ein malstraum i nærleiken av Lofoten. Denne er også markert med teksten «Hec est horrenda Caribdis» (‘her er den forferdelege Karybdis’) - ein referanse til malstraumskapande monster i det greske eposet Odysseen.

Kartet har fleire illustrasjonar av tamrein. Her blir eit reinsdyr mjølka nordvest for Bottenviken.

Olaus har teikna inn aktivitet på isen, som her, kor ein flokk reinsdyr kryssar eit islagt vatn.

I Finnmark og Lappland finn ein fleire nordiske dyr, mellom anna elg, reinsdyr, hare og kvalross - i tillegg til fugl og fisk. Illustrasjonane viser også menneske, deriblant fleire skigåarar og krigarar ridande på både hest og reinsdyr. Lengst nord er også ikkje-kristen religion representert, gjennom dyrking av heidenske gudar og ein heidensk bryllaupsseremoni. I Bottenviken blir det jakta sel på isen, og både der og fleire innsjøar i nord har Olaus teikna inn jakt, fiske og transport over islagt vatn.

Ein figur plassert i fjella mellom Sverige og Noreg viser mann og hest utstyrt med truger. Dette har vore spekulert i om at kan representere Olaus sjølv, som utførte ei reise frå Sverige til Trøndelag på 1520-talet.

Kvart land har også ein konge og eit riksvåpen. Magnus har også fått teikna inn ein eksplosjon som fann stad på Vyborg slott i 1495 under Den russisk-svenske krigen (1495-1497).

Galleri

• 
  Finnmark
• 
  Midt-Noreg og Sverige
• 
  Island
• 
  Shetland
• 
  Sigismund I av Polen.
• 
  Eksplosjon på Vyborg slott.
• 
  Ein spekkhoggar (orca) som går til åtak på ein kval.
• 
  Ein kvalross (ros marus).
• 
  «Havsvin», porcus marinus.

Kjelder

Kjeldeliste

Digitalisert versjon av "Uppsala-utgåva" av kartet:

• Magnus, Olaus (1539). "Carta Marina et descriptio septemtrionalium terrarum : ac mirabilium rerum in eis contentarum diligentissime elaborata anno dni 1539". Alvin-portal.org. Plattform för digitala samlingar och digitaliserat kulturarv. Alvin konsoritium (universitetsbiblioteken i Uppsala, Lund och Göteborg). Henta 7. juni 2024.
• Forklarande tekst til kartet omsett til svensk og engelsk. Alvin-portal.org. Plattform för digitala samlingar och digitaliserat kulturarv. Alvin konsoritium (universitetsbiblioteken i Uppsala, Lund och Göteborg). Henta 7. juni 2024.

Historia de Gentibus Septentrionalibus:

• Latin: Historia de gentibus septentrionalibus hos Project Runeberg. Henta 7. juni 2024.

• Svensk omsetting: Olaus Magnus: Historia om de nordiska folken, Gidlund, Hedemora 2010. ISBN 978-91-7844-795-4. Libris 11678096. 

Bakgrunnsstoff

• Chet van Duzer (2014). Sea Monsters on Medievel and Reneissance Maps. London: The British Library Publishing Division.
• Joseph Nigg (2013). Sea Monsters. The lore and legacy of Olaus Magnus's Marine Map. University of Chicago Press. ISBN: 1782400435, 9781782400431.
• Erling Sandmo (2017). Uhyrlig - sjømonstre i kart og litteratur 1491-1895. Oslo: Nationalbiblioteket. ISBN: 9788279653219.

• Geografiens och de geografiska upptäckternas historia
• Ocean Eddies in the 1539 Carta Marina by Olaus Magnus Artikkel frå tidsskriftet Oceanography
• Carta Marina Arkivert 2008-12-06 ved Wayback Machine. Skildring av kartet
• Carta Marina James Bell Ford Library, Minnesota
• artikkelen Olaus Magni Nordisk familjebok