De term Medii Aevi of middeleeuwen werd in de zeventiende eeuw voor het eerst gegeven aan de periode tussen Constantijn de Grote (306-337) en de Val van Constantinopel (1453). Daarvoor werd er in de veertiende eeuw al door Italiaanse humanistische geleerden en dichters gesproken over media tempestas (stormachtige tussentijd) of media tempora (tussentijd). Deze geleerden hadden een grote bewondering voor de klassieke oudheid en vonden de Middeleeuwen maar een oninteressante donkere periode. De term bleef populair met de komst van Latijnse scholen, waar klassieke talen en humanistische opvattingen onderwezen werd. Pas in de negentiende eeuw kwam er weer waardering voor de middeleeuwen, wat onder andere blijkt uit de opkomst van de neogotiek.
Het immense Romeinse Rijk werd in 395 definitief gesplitst in een westelijk en oostelijk deel. Met de barbaren aan de rijksgrenzen van het West-Romeinse Rijk in de vierde eeuw was er meer geld nodig voor de grensverdediging. De belastingen gingen omhoog, terwijl de landbouwproductie afnam met lagere belastinginkomsten en een bevolkingsdaling tot gevolg. Door verdere economische problemen stortte het West-Romeinse Rijk langzaam in. De laatste keizer werd in 476 afgezet.
Het Oost-Romeinse Rijk, met Constantinopel als hoofdstad, zag zichzelf als de voortzetting van het Romeinse Rijk en getracht werd in de zesde eeuw om de verloren gebieden weer te heroveren. Het rijk zou tot het eind voortdurend in conflict zijn met de buurlanden.
Klik hier voor een overzichtelijke klikbare tijdlijn van de Lage Landen in de middeleeuwen
Gedurende de middeleeuwen bestond noch het woord, noch het begrip 'Nederlanden'. In de vijftiende eeuw was het gebruikelijk om de Nederlandse gewesten waar de hertog van Bourgondië regeerde aan te duiden met les pays de par-deçà, de landen van herwaarts over. Het eigenlijke Bourgondië werd aangeduid met les pays de par-delà, de landen van derwaarts over.
Tijdens de Romeinse tijd maakten de latere Lage Landen ten zuiden van de Rijn deel uit van het Romeinse Rijk. Dit gebied was verdeeld over de Romeinse provincies Gallia Belgica en Germania Inferior. Ten noorden van de Rijn lag Germania, dat slechts korte tijd onder Romeins gezag stond. De Lage Landen werden na de val van het West-Romeinse Rijk een deel van het Frankische of Karolingische rijk, aanvankelijk met uitzondering van Magna Frisia. Het Frankische rijk viel uiteen in drie delen waarbij de lage landen bij het Middenrijk kwamen ook wel genoemd Lotharingen naar de eerste keizer/koning Lotharius. Het latere hertogdom Lotharingen viel op zijn beurt eveneens uiteen in verschillende deelgebieden, die met de naam hertogdom of graafschap werden aangeduid. Het zou later deel gaan uitmaken van het Heilige Roomse Rijk.
Kaart met de volksverhuizingen van de verschillende volkeren.
De volksverhuizingen was een proces gedurende de periode van 400 - 600 waarbij barbaarse volkeren het Romeinse Rijk binnendrongen. Sommige volkeren vielen grootscheeps het Romeinse Rijk binnen, terwijl andere volkeren gebieden binnen het rijk met toestemming van de Romeinen koloniseerden. Redenen voor deze verhuizingen was het verschil in rijkdom en welvaart tussen het Romeinse Rijk en het terreur die de Hunnen veroorzaakten in het Zwarte-Zeegebied. De Romeinen maakten in het begin gebruik van de nieuwe volkeren en sloten contracten, of foedera met hen waarin bijvoorbeeld opgenomen werd dat zij het nieuwe gebied moesten verdedigen tegen andere volkeren. Na het vestigen eigenden de volkeren steeds meer autonomie naar zich toe en uiteindelijk werden er eigen koninkrijken gesticht. De laatste keizer van het West-Romeinse Rijk werd in 476 afgezet door de barbaar Odoaker.
Het Frankische Rijk ontstond in de vijfde eeuw. Door vele oorlogen tegen andere volkeren kon het Rijk enorm groeien. Sommige gebieden werden geannexxeerd, terwijl andere gebieden satellietkoninkrijkjes werden waarvan de bevolking ieder jaar een tribuutbetaling moest doen. De eerste koning was Clovis van het geslacht de Merovingen. Door de afzwakking van de macht van de koning, groeide de macht van de hofmeier. In 751 werd de Merovingische koning door paus Zacharias afgezet waarna het geslacht van de hofmeiers, de Karolingen aan de macht kwamen.
Onder Karel de Grote werden eveneens grote gebieden veroverd, onder andere door de komst van de stijgbeugel. In 800 werd Karel tot keizer gekroond door paus Leo III in ruil voor bescherming van de pauselijke gebieden.
Het Rijk werd vanaf het begin al verdeeld in hertogdommen en graafschappen naar Romeins voorbeeld, waarvan de bestuurders de keizer vertegenwoordigden in het gebied. Hoewel deze in leen werden gegeven kenden ze toch veel autonomie en was er soms ook sprake van vererving. Na de dood van Lodewijk de Vrome werd het Rijk verdeeld onder zijn drie zoons bij het Verdrag van Verdun, waarvan de gevolgen op de Europese kaart nog steeds zichtbaar zijn.
