Huismerk (heraldiek)

Een huismerk is een eenvoudig gelijnd hoekig teken waarmee een persoon of een boerderij en het daarbij behorende bezit worden aangeduid.

Vergelijking met andere markeringen

De mens heeft altijd behoefte gehad aan een persoonlijk symbool. Daarmee kon een bezit worden aangeduid en het symbool kon worden gebruikt om een akte te authenticeren. Huismerken zijn daarom verwant aan de handmerken, pottenbakkersmerken, trotseerloodjes van loodgieters, steenhouwers- en metselaarstekens, handelsmerken en meestertekens. Al deze tekens zijn persoonlijke, gemakkelijk aan te brengen en snel te herkennen persoonlijke symbolen.

Een huismerk wordt door sommige schrijvers beschouwd als een niet-adellijk familiewapen dat erfelijk is. De overeenkomst in vorm met de oud-Germaanse runen is treffend maar er is geen historische verbinding aan te tonen; stilistisch zijn de huismerken ook verwant aan het spijkerschrift maar de overeenkomst berust in beide gevallen waarschijnlijk op de noodzaak om gemakkelijk in te krassen of aan te brengen vormen te gebruiken. De boeren die de huismerken gebruikten waren vrijwel zonder uitzondering analfabeet en het was voor hen moeilijk om letters, monogrammen en initialen te tekenen. De buren zouden deze tekens ook niet hebben herkend.

Vergelijking met heraldiek

De huismerken zijn verwant aan de heraldiek maar er zijn verschillen en overeenkomsten;

In beide gevallen gaat het om persoonlijke herkenningstekens.
De huismerken zijn net als de heraldische tekens gemakkelijk herkenbaar en gestileerd.
De huismerken werden door de oudste zoon onveranderd overgenomen en door de jongere zoons van een extra streep of cirkel voorzien. Wanneer deze jongere zoons geen eigen hoeve bezaten en geen huishouding voerden was er geen behoefte aan een eigen huismerk.
Waar het niet-adellijke families verboden was om een wapen te voeren, zoals in Engeland, en daar waar men wapens voor veel geld moest laten registreren, zoals in Frankrijk, waren de huistekens een alternatief voor een familiewapen.
De al in de zesde eeuw aangetoonde huismerken zijn veel ouder dan de in de 12e eeuw ontstane heraldiek. De huismerken zijn van boeren- en burgeroorsprong terwijl de heraldiek een militair doel, de herkenbaarheid van de in een harnas gehulde ridder, diende.

Gebruik van huismerken

Toen ook de boeren- en burgerfamilies van Europa een familiewapen gingen voeren werd hun huismerk vaak in het wapenschild opgenomen. Soms bestaat het wapen enkel uit een huismerk. De huismerken zijn ook gebruikt als helmtekens in de "papieren heraldiek" van het tijdperk van na de bewapende ridders en de toernooien.

De huismerken konden worden gebruikt om op een geschreven stuk zoals een notariële acte te tekenen. Zo ontstond een aan de huismerken verwant handmerk. Het huismerk was immers verbonden aan een huishouding en een boerderij en daarom niet bijzonder geschikt voor het juridische verkeer.

In de vorm van de huismerken valt op dat de vorm van een 4 veel voorkomt. Dat kan worden verklaard uit de onhandigheid van de analfabeten; zij waren niet gewend om tekens te schilderen of te graveren en wie een pen in zijn vuist neemt en probeert om een huismerk na te tekenen zonder zijn pen van het papier te nemen, zal ontdekken dat een "4" vaak vanzelf ontstaat. Een andere verklaring is dat deze vormen zouden zijn ontstaan uit het vroeg christelijke Chi-Ro teken. Doordat huismerken vaak in hout of steen werden gesneden, was het makkelijker om rechte lijnen te gebruiken dan bochten. Verder zijn andreaskruisen en cirkels veel voorkomende vormen binnen het huismerk. De initialen van een familie of de beginletter van een familienaam is in de huismerken niet altijd terug te vinden. Daarin verschillen de huismerken dus duidelijk van monogrammen en initialen. Er zijn ook geen dieren, voorwerpen, Germaanse of christelijke symbolen in te herkennen.

De huismerken dienden ook als identificatie van een boerderij. Dat kon omdat deze generaties lang in dezelfde familie vererfde. Er zijn graven in Overijssel bekend die van een huismerk werden voorzien en bij een hoeve hoorden. Wie de boerderij overnam verkreeg ook het grafrecht. Ook in de steden zijn de zerken in de kerken vaak van huismerken van de burgerlijke geslachten voorzien.

Andere markeersystemen

De relatie tussen de Wolfsangel en de huismerken is onduidelijk.

In Japan zijn de "Mon" de typische Japanse vorm van het huismerk. Er is geen relatie met de Europese traditie.

Zie ook

Bronnen

Noord-Nederlandse heraldiek, G.A. Brongers en A.B.Dull tot Backenhagen Uitgeverij Stubeg-Hoogezand 1987 ISBN 90-6523-028-9
Familiewapens in Noord-Nederland, Piet Bultsma, A.B.Dull en G.A.Brongers. Uitgeverij Roorda, Uithuizermeden.2000 ISBN 90-801086-7-7

Externe links

Heraldische Wapenkunde in de Nederlanden
Een begrippenlijst
De wolfsangel als huismerk op de site van familie Verhoeff