Über den Prozeß der Zivilisation

Über den Prozeß der Zivilisation: soziogenetische und psychogenetische Untersuchungen uit 1939 is een boek van de Duits-Engelse socioloog Norbert Elias en wordt sedert het verschijnen van de tweede editie in 1969 beschouwd als een standaardwerk op het gebied van de sociologie. Het is in vele talen vertaald. De Nederlandse vertaling Het civilisatieproces. Sociogenetische en psychogenetische onderzoekingen verscheen in 1982.

In dit boek legt hij de grondslag voor zijn theorie over beschaving als een sociaal en psychisch proces met de daarbij behorende veranderingen van omgangsvormen en etiquette. Hij beschouwt hierin de periode van ongeveer 1000 tot 1900, de periode van de late Middeleeuwen, de Nieuwe Tijd tot de Nieuwste Tijd.

Het werk bestaat uit twee boekdelen. In het eerste deel behandelt hij de veranderingen in het gedrag bij de bovenlagen van de maatschappij, de elite, aan de hand van uitgebreide reeksen gedragsvoorschriften uit manierenboeken. Daaraan voorafgaand neemt hij de sociogenese (ontstaan en ontwikkeling van verschijnselen uit sociale processen) van de tegenstelling tussen de begrippen "Kultur" en "Zivilisation" in Duitsland onder de loep en vergelijkt hij deze met de sociogenese van het Franse begrip "civilisation".

In het tweede deel gaat hij in op de veranderende maatschappelijke verhoudingen, toegespitst op Frankrijk, Duitsland en Engeland, in twee fasen: die van de feodalisering na Karel de Grote, waarin zijn rijk versplintert in steeds meer kleine territoriale eenheden onder onafhankelijke heersers, en de omgekeerde beweging met de opkomst van de hofsamenleving waarin de centrale vorst er langzamerhand in slaagt gewelds- en belastingmonopolies te vestigen. In dit proces van staatsvorming (sociogenese van de staat) wordt de concurrentie tussen de feodale krijgers, de eertijds onafhankelijke adellijke landheren, aan banden gelegd en worden zij omgevormd tot direct van de koning afhankelijke hovelingen. Tot slot presenteert hij in een 'Samenvatting' zijn 'Ontwerp van een civilisatietheorie', waarin de samenhang wordt geschetst tussen veranderingen van de maatschappelijke verhoudingen en veranderingen van de psyche der individuele deelnemers (maatschappelijke dwang om zelfdwang uit te oefenen, emotionele zelfbeheersing, rationalisering, gevoelens van pijnlijkheid en schaamte).

Teneur

Norbert Elias beschrijft en analyseert het beschavingsproces als een op lange termijn veranderen van persoonlijkheidsstructuren, een proces dat in verband staat met de verandering van de sociale structuren.
Het zijn twee kanten van dezelfde munt: enerzijds het niveau van mensen in meervoud, de wijzen waarop zij "aan elkaar zitten", en anderzijds het niveau van mensen in het enkelvoud, de manieren waarop zij "in elkaar zitten" (naar een woord van Abraham de Swaan). Hij weet op deze wijze geschiedenis, politiek, economie, sociologie en psychologie met elkaar te verbinden en integreren. Een belangrijke stuwende kracht van het beschavingsproces is de voortgaande maatschappelijke arbeidsdeling, het ontstaan van steeds verdergaande taakverdeling en specialismen. Tussen de mensen die de gespecialiseerde taken uitvoeren ontstaat een steeds intensiever wordende onderlinge afhankelijkheid of interdependentie. In dit proces van 'vervlechting' worden de mensen door elkaar gedwongen tot variërende vormen van zelfdwang, moeten zij in toenemende mate zich beheerst leren gedragen, passende manieren aanleren en beter vooruitdenken.
Elias benadrukt in zijn boek dat het civilisatieproces géén "gewilde ontwikkeling" is in de richting van een bepaald wenselijk doel, maar een ongepland resultaat van 'blinde' maatschappelijke processen. Het kan ook van richting veranderen. Pogingen om het gedrag van 'lagere' bevolkingsgroepen bestuurlijk te beïnvloeden in de richting van "meer beschaafd" kunnen alleen slagen als de maatschappelijke vervlechtingsdynamiek dat toelaat.

Uitgaven

• Über den Prozeß der Zivilisation. Soziogenetische und psychogenetische Untersuchungen (1939) 2 Bände, Bazel, Haus zum Falken. (1937 Vorabdruck Band I voor uitgeverij Markus te Breslau).
• Het civilisatieproces. Sociogenetische en psychogenetische onderzoekingen, vertaald door Willem Kranendonk en Han Israels (1982 e.v.), Het Spectrum.
• Het civilisatieproces. Sociogenetische en psychogenetische onderzoekingen (2001), Boom.

Bronnen, noten en/of referenties

• N. Elias (1982), Het Civilisatieproces, Utrecht: Het Spectrum.