West-Vlaams/Les 2: Basisgrammatica

In de vorige les hebben we vluchtig kenis gemaakt met een standaard conversatie. Laten we nu eerst een wat dieper naar de basis gaan kijken, de grammatica.

Vervoeging van zijn

Om zijn te vervoegen hebben we een wederkerig voornaamwoord nodig.

• ik benne kik / ke zin 'k ik
• ge zit gie (je zi gie)
• j'es em (en is ie)
• z'es zie
• me zin widder / we zin widder / we zin wulder
• ge zi(t) gidder (je zi lender/gidder) / ge zit gulder
• ze zin zidder / ze zin zulder

Vervoeging van hebben

• kèkik / kè / kèn ik (Ik heb)
• g'èt gie / j'e gie (Jij hebt)
• j'èt em / en ed em / ie (j'em) (Hij heeft)
• z'èt zie (Zij heeft)
• m'èn widder / w'èn widder (We hebben)
• g'è(t) gidder / j'è gidder (Jullie hebben)
• z'èn zidder (Zij hebben)

Algemene vervoeging van werkwoorden ( Tegenwoordige Tijd )

• ik (ik) = stam en of stam e
• gie (jij) = stam t
• em / je (hij) = stam t
• zie / Ze (zij) = stam t
• widder (wij) = stam n
• hidder / gidder (jullie) = stam t
• zidder (zij meervoud)= stam n

Voorbeeld: kopen ( Tegenwoordige Tijd )

• K' kwôop'n kik of K'kwôpe kik
• Ge kopt/kwôopt gie
• Ze kopt/kwôopt zie
• Je kopt/kwôopt em
• Me/We kwôop'n widder of wuldre in de plekke van widder
• Ge kwopt gidder of guldre in de plekke van gidder
• Ze kwôop'n zidder of zuldre in de plekke van zidder

Merk op

Het West-Vlaams heeft een heuse waslijst met onregelmatige werkwoorden! vb sloan geslegen droagen gedregen moakn gemakt miek vervoelen

Algemene vervoeging van werkwoorden ( Verleden Tijd )

'e' is een doffe 'e'

• ik (ik) = stam eg
• gie (jij) = stam egt
• em / je (hij) = stam egt
• zie / Ze (zij) = stam egt
• widder (wij) = stam egen
• hidder / gidder (jullie) = stam egt
• zidder (zij meervoud)= stam egen

Deze regel is voorkomend bij de meeste (Noord)West-Vlaamse dialecten ...

Voorbeeld: spelen ( Verleden Tijd )

• K' speeldege kik
• Ge speeldeget gie
• Ze speeldege zie
• Ne speeldege ie
• Me/We speeldegen widder
• Ge speeldeget gidder
• Ze speeldegen zidder

Merk op

Deze regel is voorkomend bij de meeste (Noord)West-Vlaamse dialecten ...

Bezittelijke Voornaamwoorden

• mi(e)n (mijn)
• jo(e)n (jouw)
• zi(e)n (zijn)
• (n)eur (haar)
• uzne / (n)uzze / oezne (onze)
• junder / julder / jeunder (jullie)
• (n)under / ulder (hun)

Vragende woorden

• wuk of wa (wat)
• wien (wie)
• wo / woa (waar)
• voewa (waarom)
• voewuk (waarvoor)

Het woord wanneer blijft in het West-Vlaams nagenoeg hetzelfde.(wanjèr)

Vragende woorden worden ook wel eens gevolgd door dadde of da. Voorbeeld: Kzien weg. - Voewa dadde? (Ik ben weg - Waarom?)

Basisregels bij aanwijzing

• t is an ik (Het is aan MIJ.)
• t is an gie (Het is aan JOU.)
• J'ès zo bleak of e schete ( Hij is zo bleek ALS een scheet )
• K'zin twolf centmèters grodder of gie ( Ik ben twaalf cm groter DAN JIJ )
• Wuk zegt ie? ( Wat zegt HIJ? )

Na een voorzetsel gebruiken West-Vlamingen vaak het voornaamwoord 'ik' i.p.v. 'mij'.

Nalatenschap van het Middelnederlands

Zoals bekend , is het West-Vlaams het Nederlandse dialect dat het dichtst aanleunt bij het Middelnederlands , hier is alvast een korte lijst met Middelnederlandse woorden die nog courant zijn in het hedendaagse West-Vlaams.

• tegoare (samen)
• 't hoope (samen)
• antiedn (op tijd)
• antiedens (op tijd)
• knechtjoeng (jongeman)
• meisjoenk (meisje)
• assan (alsmaar/altijd)
• orten (horen)
• noaste (volgende, zoals in "'t noaste weke" = volgende week)
• kotteren (peuteren)
• wegel (weggetje)
• talloor (eetbord)
• giddern (giechelen)
• kekgoain (giechelen)
• brieln (knoeien)
• noen (middag)
• gèrn (graag)
• dessn (hard slaan)
• leute (pret)
• togen (tonen)
• droef (stout)
• stoet (moedig)
• froai (braaf)
• vier (vuur)
• vies (boos)
• dul (boos)
• kiezig (vuil)
• luddern (aarzelen)
• akkeln (stotteren)
• blekke (fel)
• mwôschn (knoeien)
• oardeh (vreemd)

... meer volgt

Het woord dat

Het woordje dat, als het voor een persoonlijk voornaamwoord staat, heeft ook in het West-Vlaams een andere vorm. Ter illustratie dit voorbeeld:

De zin "Je moet niet denken dat je hier alles mag doen wat je wilt." vertalen we als volgt: Ge moe nie peizn da'j 't uj/joen ier ol meuh permitteern.

Let op het woordje da'j. Het is een samentrekking van dat en je. Hier wordt wel je en geen ge gebruikt, omdat de samentrekking anders da'g, "dag" oplevert.

Natuurlijk hangt de schrijfwijze en spreekwijze af van het persoonlijk voornaamwoord dat er zich achter bevindt.

Dus: "dat persoonlijk voornaamwoord" wordt vervoegd als:

dakik/dak        = dat ik
da'j              = dat jij
datten(em)/da't nem = dat hij
dassezie          = dat zij
datuht            = dat het
damme widder      = dat wij
da(n) ze zidder     = dat zij
da'j hidder       = dat jullie

De wederkerige werkwoorden.

Sommige West-Vlamingen vertalen de zin "Je gaat vandaag werken!" als He hoa hie vandoahe hoan vrochn. Merk op: He hoa hie. Strikt vertaald zou dit moeten zijn: "Je gaat jij". In het Nederlands wordt dit niet gebruikt.

Dit wordt als volgt vervoegd, afhankelijk van het persoonlijk voornaamwoord:

Persoonlijk voornaamwoord - werkwoord - achtervoegsel

ik - werkwoord - kik (of ke - kik)
ge - werkwoord - gie (of he - hie)
je - werkwoord - em
ze - werkwoord - zie
we - werkwoord - widder (of me - widder)
ge - werkwoord - gidder (hier wordt ge ook voor meervoud gebruikt i.p.v. gidder)
ze - werkwoord - zidder (hier wordt ze ook voor meervoud gebruikt, ongeacht of het mannelijk of vrouwelijk is)

De gebiedende wijs

In het Algemeen Nederlands wordt de gebiedende wijs gebruikt zoals hier: Ga maar de afwas doen. In het West-Vlaams kan je dus spreken van "Goa moa goan ofwasn.". Natuurlijk kan je het hier ook anders aanpakken, en wel op deze manier: Teure moa hoan ofwasn. Het woordje "Teure" is waarschijnlijk afgeleid van het oudere "Hurre", wat een aansporingswoordje is en veel weg heeft van "Hurry", uit het Engels.

Spreuken en zegswijzen:

Ge zit noh 't oor an min skoen nie. -- Je bent voor mij niets waard.

't Finste é noh zin oar, en 't é noh te hrof vo rinkwordn -- Hij heeft het warm water zeker niet uitgevonden.

Tetitatutis -- Een karakteristieke West-Vlaamse uitspraak, waarbij bedoeld wordt dat de situatie zoals deze huidig is, niet kan doorgaan en best beëindigd wordt (het is tijd dat het gedaan (uit) is).

Van ens tens -- Over de gehele lijn, over heel het einde, heel de afstand.

Ik komme (juste) van te zehhn: ik zei (net) dat. (In het Westvlaams wordt net als in het naburige Frans de vorm met 'komen' gebruikt. Vb: 'Je viens de dire...')

En is me zin oar./ En is de bolle ekeerd. -- Hij is overleden.

Bachtn de kupe. -- (Letterlijk: Achter de kuip, de IJzer.) Plaatsaanduiding voor het gebied begrensd door de IJzer en de Belgische Kust.

'k Zin noa bachtn. -- Ik ga naar het toilet. (Vroeger bestond het sanitair op het platteland vaak uit een aparte constructie op het veld, achter de woning.)

FRANSE UITDRUKKINGEN EN WOORDEN IN HET WESTVLAAMS

Door de naburigheid van de 'schreve' of de Belgisch-Franse grens, in dit geval, wordt in West-Vlaanderen in het dialect een aardig woordje Frans meegebekt, al dan niet verbasterd, zoals:

senzenik = van het Franse 'sens unique' = eenrichtingsverkeer

remorke / ramorke= van het Franse 'remorque' = aanhangwagentje

marcheren = van het Franse 'marcher' = werken (niet marcheren in de AN-betekenis)

casserolle = van het Franse 'casserole' = kookpot

sava = van het Franse 'ça va' = dat gaat, alles gaat goed

freez'n = van het Franse 'fraises' = aardbeien

soepe = van het Franse 'soupe' = soep

karootn = van het Franse 'carottes' = wortelen

fersette = van het Franse 'fourchette' = vork

asiette = van het Franse 'assiette' = bord

sertoe = van het Franse = 'surtout' = in het bijzonder

pertank = van het Franse 'pourtant' = nochtans

profeswur = vworlwupig = voorlopig

appeprih = ongeveer