Wikipedia:Uitgelicht/november
Elke dag van het jaar wordt op de hoofdpagina een lezenswaardig artikel uit de Nederlandstalige Wikipedia samengevat onder de noemer uitgelicht. Deze pagina bevat de uitgelicht artikelen van de maand november.
Kweekvlees is vlees dat in een laboratorium gekweekt wordt uit stamcellen van dieren. Kweekvlees wordt geproduceerd met behulp van weefselmanipulatietechnieken die zijn ontwikkeld in de regeneratieve geneeskunde. Kweekvlees heeft het potentieel om de milieueffecten van de vleesproductie, het dierenwelzijn, de voedselveiligheid en de menselijke gezondheid aan te pakken, naast mogelijke klimaatmitigatie. (Lees verder) |
Hongkong is een zuidelijke speciale bestuurlijke regio van de Volksrepubliek China. Het bestaat uit het gelijknamige eiland ten oosten van de Parelrivier, het schiereiland Kowloon en de New Territories. De New Territories bestaan uit het gebied ten noorden van Kowloon grenzend aan het vasteland van China en verder uit 235 eilanden, waarvan het merendeel niet bewoond is. Het eiland Lantau is het grootste eiland, gevolgd door het eiland Hongkong. (Lees verder) |
De Mongoolse invasies van Japan zijn twee grote militaire invasies uit respectievelijk 1274 en 1281, waarbij de Mongolen onder leiding van Koeblai Khan Japan probeerden te veroveren. Hoewel ze hier beide keren niet in slaagden, zijn de invasies wel van historisch belang. De uitbreiding van het Mongoolse Rijk kwam hiermee aan haar einde en de Japanse overwinning vormt een mijlpaal in de geschiedenis van Japan. Die overwinning was deels toe te schrijven aan het feit dat de Mongolen te kampen kregen met een paar natuurrampen. (Lees verder) |
Eise Jeltes Eisinga (Dronrijp, 21 februari 1744 – Franeker, 27 augustus 1828) was een Fries amateur-astronoom, patriot en bouwer van wat later het Koninklijk Eise Eisinga Planetarium is gaan heten. Als vertegenwoordiger van de Verlichting in Nederland is Eisinga opgenomen in de Canon van Friesland en de Canon van Nederland. Het planetarium werd in 2023 toegevoegd aan de UNESCO werelderfgoedlijst. (Lees verder) |
Michel Foucault (Poitiers, 15 oktober 1926 – Parijs, 25 juni 1984) was een Frans filosoof, bekend vanwege zijn politiek activisme in de jaren 70 en 80 en zijn analyses in de politieke filosofie via begrippen als disciplinemaatschappij, biopolitiek en biomacht. Men plaatst hem in de continentale filosofie, het structuralisme en poststructuralisme, hoewel hij de termen niet met zichzelf associeerde. Foucaults colleges trokken overvolle zalen. Hij zou dit doen tot hij in 1984 aan een aids-gerelateerde ziekte overleed. (Lees verder) |
Julia Agrippina minor (6 november 15, Oppidum Ubiorum – 19-23 maart 59, Campanië), vanaf 50 Julia Augusta Agrippina genoemd (PIR2 I 641), beter bekend als Agrippina de Jongere of Agrippina minor, was een prominent lid van de Julisch-Claudische dynastie: ze was achtereenvolgens zus (van Caligula), echtgenote (van Claudius I) én moeder (van Nero) van de princeps, de keizer van het Romeinse Rijk. Agrippina minor nam ook actief deel aan de dynastieke politiek en zou daarenboven politiek advies geven aan haar echtgenoot Claudius en haar zoon Nero. (Lees verder) |
Lise Meitner (Wenen, 7 november 1878 – Cambridge, 27 oktober 1968) was een Oostenrijks-Zweeds natuurkundige die belangrijk werk heeft verricht op het gebied van radioactiviteit en kernfysica. Ze wordt vaak genoemd als een van de schrijnende voorbeelden van een vrouw van wie de wetenschappelijke prestaties over het hoofd gezien werden voor een Nobelprijs. Meitner werkte samen met Otto Hahn en zijn assistent Fritz Strassmann, die op 17 december 1938, een paar maanden na Meitners vlucht uit Duitsland, de kernsplijting ontdekten. In januari 1939 leverde Meitner samen met Otto Frisch de eerste natuurkundige theoretische verklaring van de kernsplijting. Haar collega Otto Hahn kreeg in 1944 de Nobelprijs voor Scheikunde voor hun ontdekking. Het element meitnerium is naar Meitner vernoemd. (Lees verder) |
De Bierkellerputsch of Hitlerputsch was een staatsgreep in de avond/nacht van 8 november op 9 november 1923, waarbij Adolf Hitler, enkele vooraanstaande nazi's en de SA, samen met generaal Erich Ludendorff van de Conservatieve Nationalisten, in München de macht probeerden te grijpen, om zo vanuit München de in Berlijn zetelende regering van de Duitse Weimarrepubliek omver te werpen. Hitler en de zijnen kregen echter niet voldoende steun en de poging werd uiteindelijk door politie en leger uiteen geschoten. Vier politieagenten en zestien deelnemers kwamen om bij deze gebeurtenis, die aanving in de Bürgerbräukeller; vandaar de naam Bierkellerputsch. (Lees verder) |
Onder de Berlijnse Muur (Duits: Berliner Mauer) verstaat men de tot 100 meter brede constructie van opeenvolgende obstakels die van 13 augustus 1961 tot 9 november 1989 West-Berlijn geheel omringde. Hiermee was dit deel van de stad geheel gescheiden van Oost-Berlijn en de rest van Oost-Duitsland. De totale grens rond West-Berlijn was een onderdeel van de Duits-Duitse grens en was 167,8 km lang, waarvan 45,1 km werd gevormd door de Berlijnse Muur. De Berlijnse Muur was het bekendste symbool van de Koude Oorlog en de deling van Duitsland. Tijdens vluchtacties bij de Berlijnse Muur zijn minstens 138 mensen om het leven gekomen. (Lees verder) |
Wetenschap is zowel de systematisch verkregen, geordende en verifieerbare menselijke kennis, het daarmee verbonden proces van kennisverwerving als de gemeenschap waarin deze kennis wordt vergaard. Deze gemeenschap heeft haar eigen wetenschappelijke methodes en conventies om tot hypotheses, wetmatigheden, theorieën en systemen te komen. Wetenschap en technologie zijn belangrijke elementen van de moderne geïndustrialiseerde samenleving. Er wordt onderscheid gemaakt tussen fundamentele wetenschap en toegepaste wetenschap die gericht is op toepassing van kennis en beïnvloeding van de werkelijkheid. Er zijn combinaties mogelijk van fundamentele en toegepaste wetenschap. (Lees verder) |
Het sint-maartensfeest wordt op 11 november, of soms de avond ervoor, gevierd in sommige streken van België, Nederland, Noord-Frankrijk, sommige Duitstalige gebieden, Hongarije en op Sint Maarten. Het is de naamdag van Martinus van Tours en wordt ook wel Sint-Martinus, Sinter Merte of Sinte-Mette genoemd. De invulling die aan dit feest gegeven wordt verschilt van streek tot streek. Over de ontstaansgeschiedenis van het feest wordt veel gespeculeerd. Vaak wordt verondersteld dat het feest teruggrijpt op een Germaans winterfeest, maar ook een zuiver kerkelijke oorsprong is mogelijk. Wel duidelijk is dat de ontwikkeling tot een algemeen, door alle gezindten gevierd, volksfeest tamelijk recent is. (Lees verder) |
Het pekdruppelexperiment is een langetermijnexperiment dat het vloeien van een stuk pek meet over vele jaren. Professor Thomas Parnell van de Universiteit van Queensland in Brisbane (Australië) startte in 1927 een experiment met pek, waarmee hij wilde aantonen dat sommige vaste stoffen bij nadere beschouwing vloeistoffen blijken te zijn. Zijn experiment loopt tot heden nog steeds en is opgenomen in het Guinness Book of Records als het langstlopende experiment ter wereld. (Lees verder) |
De Citroën DS is een beroemd automodel van het Franse merk Citroën. In het Frans spreekt men de naam uit als "déesse", wat godin betekent. Hiervan is ook de troetelnaam "godin van de weg" afgeleid. De DS werd op 6 oktober 1955 gepresenteerd op de autosalon van Parijs en sloeg in als een bom ("La Bombe Citroën"). De auto had verschillende eigenschappen en toegepaste technieken die tot dan toe nog niet in één auto waren gecombineerd. Op de eerste dag werden 12.000 orders voor de nieuwe auto geplaatst, een aantal dat de fabriek voor grote productieproblemen plaatste. Pas in de loop van 1956 kon men feitelijk beginnen met afleveren. In de tussentijd waren al heel wat bestellingen geannuleerd. (Lees verder) |
Hugo Maurice Julien Claus (Brugge, 5 april 1929 – Antwerpen, 19 maart 2008) was een Vlaams dichter, schrijver, kunstschilder en filmmaker. Hij was de meest bekroonde auteur uit het Nederlandse taalgebied. In de loop van zijn lange carrière schreef Claus duizenden gedichten, tientallen toneelstukken en diverse romans, waarvan de bekendste zijn meesterwerk Het verdriet van België uit 1983 is. (Lees verder) |
Het One World Trade Center in New York is met zijn hoogte van 541 meter het hoogste gebouw van het Amerikaanse continent. Het in Lower Manhattan gesitueerde kantoorgebouw maakt deel uit van het World Trade Center-complex en bevindt zich op de plaats waar zich tot 2001 onder meer de Twin Towers bevonden, die bij de aanslagen op 11 september geheel werden verwoest. De bouw van het One World Trade Center startte op 27 april 2006 en de opening vond plaats op 3 november 2014 met het intrekken van de grootste huurder, uitgever Condé Nast. Het gebouw is ontwikkeld door de Port Authority of New York and New Jersey en wordt beheerd door The Durst Organization. (Lees verder) |
Vleesetende of carnivore planten zijn planten die naast voedingsstoffen uit de grond ook kleine dieren (meestal insecten of spinnen) vangen en verteren. Vleesetende planten hebben uiteenlopende manieren ontwikkeld om een prooi te lokken en vast te houden. Het verteringsproces is meestal traag en de opgeloste voedingsstoffen worden door de plant opgenomen. Men vindt carnivore planten veelal in gebieden met een stikstofarme bodem. De planten komen overal ter wereld voor, maar zijn tegenwoordig zeldzaam geworden door verminderde leefomgevingen zoals moerassen en vennen. (Lees verder) |
Joost van den Vondel (Keulen, 17 november 1587 – Amsterdam, 5 februari 1679) was een Nederlandse dichter en toneelschrijver wiens productie vele genres omvat, waaronder gelegenheidspoëzie, emblematiek, satires, hekeldichten, lofdichten en heldenepiek. Vondel geldt als de belangrijkste Nederlandse vertegenwoordiger van de barok. Vondels grootste betekenis ligt in zijn treurspelen, waarvan Gijsbrecht van Aemstel (1637) en Lucifer (1654) de bekendste zijn. Ook enkele van zijn kortere gedichten hebben blijvende bekendheid verworven, zoals 'Kinder-lyck', over de dood van zijn zoontje Constantijn, met de slotzin 'Eeuwigh gaat voor oogenblick'. (Lees verder) |
Nanotechnologie is de techniek die het mogelijk maakt om te werken met deeltjes in de orde van grootte van een nanometer, één miljardste meter. Dit is een schaal van grootte net boven die van atomen en moleculen. De term werd bekend door de publicatie van Eric Drexlers boek The Engines of Creation: The coming era of nanotechnology uit 1986. Het basisidee achter nanotechnologie is dat het mogelijk moet zijn, als de chemische samenstelling en het driedimensionale bouwplan van een stof bekend is, deze stof te maken door de juiste bouwstenen op de goede plaats samen te voegen. (Lees verder) |
Archeologie is de wetenschap die overblijfselen van oude culturen bestudeert, teneinde het verleden te reconstrueren en te duiden. Dergelijke overblijfselen, in het bijzonder door de mens vervaardigde gebruiksvoorwerpen (artefacten), worden bij opgravingen gevonden. Het wetenschappelijk onderzoek behelst die overblijfselen en de context waarin zij worden aangetroffen. (Lees verder) |
Eureka is de hoofdplaats van Humboldt County in de Amerikaanse staat Californië. Het is de grootste Amerikaanse stad ten noorden van San Francisco die vlak aan de Stille Oceaankust ligt. De havenstad is het regionale centrum van de Californische North Coast voor bestuurszaken, gezondheidszorg, handel en cultuur. Eureka functioneert als het hoofdkwartier van enkele natuurgebieden in haar directe omgeving. Ze ligt namelijk centraal in de streek van de kustmammoetbomen. Het oude centrum van Eureka zelf, het Old Town Historic District met enkele honderden victoriaanse huizen, is van groot architecturaal belang. Een van de beroemdste victoriaanse huizen is het in Queen Anne-stijl opgetrokken Carson Mansion. (Lees verder) |
Benedictus XV (Genua, 21 november 1854 – Rome, 22 januari 1922) was paus van 1914 tot aan zijn dood. Hoewel hij zich tijdens zijn pontificaat inzette voor de totstandkoming van een snelle vredesoplossing tijdens de Eerste Wereldoorlog, wat hem de bijnaam de vredespaus opleverde, zou Benedictus XV daarin niet slagen ten gevolge van zijn beperkte invloed en de onwil van de gevestigde machten om het Vaticaan te betrekken in vredesbesprekingen. Wel slaagde Benedictus XV erin om de diplomatieke banden van Vaticaanstad met andere landen aanzienlijk te verbeteren, waaronder die met Frankrijk. (Lees verder) |
De moord op president John F. Kennedy, de vijfendertigste president van de Verenigde Staten, vond op 22 november 1963 plaats te Dallas in de Amerikaanse staat Texas om 12:30 CST (18:30 UTC). Kennedy werd dodelijk gewond door geweerschoten toen hij in een open limousine over Dealey Plaza gereden werd. Zijn rijtoer was onderdeel van een publieksreis door Texas, mede georganiseerd met het oog op zijn eventuele herverkiezing in 1964. De van de moord verdachte Lee Harvey Oswald werd enige dagen later neergeschoten door nachtclubeigenaar Jack Ruby. (Lees verder) |
Reanimeren is het kunstmatig overnemen van de ademhaling en de bloedsomloop wanneer er sprake is van een circulatiestilstand. Indien zowel de ademhaling als de circulatie weer op gang gebracht moet worden, spreekt men ook wel van 'cardiopulmonaire resuscitatie' (CPR). Om te kunnen leven, is de constante aanvoer van zuurstofrijk bloed van levensbelang. Organen kunnen niet functioneren zonder zuurstof. De hersenen zijn het kwetsbaarst: na vier tot zes minuten zonder zuurstof raakt al een (groot) gedeelte zo beschadigd, dat normaal functioneren misschien niet meer mogelijk is. Door bij een ademhalings- en circulatiestilstand zo snel mogelijk te starten met de reanimatie kan men de ademhaling en bloedsomloop tijdelijk overnemen en wordt de kans op overleven verhoogd. Het is dus van groot belang dat reanimatie zo snel mogelijk wordt gestart. (Lees verder) |
Australopithecus afarensis is een uitgestorven mensachtige van het geslacht Australopithecus uit het Plioceen van Oost-Afrika. Sinds 1935 werden in het gebied van Laetoli in Tanzania losse tanden en beenderen van zeer vroege mensachtigen gevonden, ruim drie miljoen jaar oud. Tussen 1973 en 1977 ontdekte men in Ethiopië, in het gebied van Hadar, de Afardriehoek, veel talrijker fossielen. Op 24 november 1974 vond men een vrij compleet skelet van een vrouw die de bijnaam Lucy kreeg. Lucy was in 1974 het meest volledige bekende skelet van een mensachtige ouder dan een half miljoen jaar. In 1978 werden de fossielen uit Hadar en Laetoli benoemd als een aparte soort: Australopithecus afarensis. Daarna zijn er in Hadar nog meer skeletten gevonden. Verder zijn er resten van de soort aangetroffen in Kenia, bij het Turkanameer, de Omo en Koobi Fora. (Lees verder) |
Sri Lanka, officieel de Democratische Socialistische Republiek Sri Lanka, is een republiek op het gelijknamige eiland in de Indische Oceaan, ten zuiden van India. Tot 1972 werd het Ceylon genoemd. In het begin van de 16e eeuw werd het eiland gekoloniseerd door Portugal en Nederland, alvorens het gehele land van 1815 tot 1948 onder het bestuur van het Britse Rijk kwam. De commerciële hoofdstad is Colombo, maar de officiële hoofdstad is het nabijgelegen Sri Jayewardenapura Kotte, waar het parlement zetelt. (Lees verder) |
Tina Turner, artiestennaam van Anna Mae Bullock (Brownsville (Tennessee), 26 november 1939 – Küsnacht, 24 mei 2023), was een zangeres en actrice. Amerikaans van geboorte, verruilde ze haar nationaliteit in 2013 voor die van Zwitserland. Ze stond bekend als de Queen of Rock 'n' Roll. In de jaren 60 en 70 werd ze met haar echtgenoot Ike Turner wereldberoemd als het duo Ike & Tina Turner. In de jaren 80 brak ze door met een uiterst succesvolle solocarrière. De zangeres is met tweehonderd miljoen verkochte platen de bestverkopende vrouwelijke rockartiest en verkocht de meeste concerttickets van alle soloartiesten ter wereld. Turner stond bekend om haar krachtige stemgeluid en haar energieke optredens: big hair (meestal een pruik), hoge hakken en een korset of minirok. (Lees verder) |
De dodo (Raphus cucullatus) was een loopvogel die leefde in de bossen op het eiland Mauritius. Het dier was ongeveer een meter hoog en kon venijnig van zich afbijten met zijn grote snavel. Verder zou hij vrij hulpeloos zijn geweest. Zijn voedsel bestond uit zaden en vruchten. De dodo kon niet vliegen en had, tot de komst van Nederlandse kolonisten, geen natuurlijke vijanden. De vogelsoort is rond 1690 uitgestorven. (Lees verder) |
De patat-frietgrens is de informele benaming voor een opvallende idiomatische isoglosse binnen het Nederlands taalgebied. In Nederland wijst het gebruik van ‘friet’ dan wel ‘patat’ er vaak op of de spreker van beneden of boven de grote rivieren afkomstig is. Veel Nederlandstaligen hebben bovendien een sterke voorkeur voor en/of afkeer van een van beide varianten. Met uitzondering van Zeeland loopt de isoglosse grotendeels gelijk met die van de zachte g. (Lees verder) |
Wetenschapsfilosofie is een discipline van de filosofie die zich bezighoudt met het kritisch onderzoek naar de vooronderstellingen, de methoden en de resultaten van de wetenschappen. Daarbij rekent ze behalve de natuurwetenschappen bijvoorbeeld ook de sociale wetenschappen, de psychologie en de economie tot haar studiegebied. Wetenschapsfilosofie heeft zowel een normatieve als een descriptieve taak. De eerste leidt tot de eis van filosofische of epistemologische adequaatheid - dat een wetenschapstheorie overeenkomt met filosofische ideeën - de tweede tot de eis van historische adequaatheid - dat de beschrijving overeenkomt met hoe wetenschap werkelijk bedreven wordt. Het werk The Structure of Scientific Revolutions van Thomas Kuhn maakte dat de nadruk van de eerste verschoof naar de tweede. (Lees verder) |
Samuel Langhorne Clemens, pseudoniem Mark Twain, was een Amerikaanse schrijver en humorist, vooral bekend van zijn romans De lotgevallen van Tom Sawyer en De lotgevallen van Huckleberry Finn. Twain groeide op in Hannibal (Missouri), dat hij ook als achtergrond gebruikt voor enkele van zijn werken. Voor zijn doorbraak als schrijver werkte hij als letterzetter, scheepsloods en journalist. Op latere leeftijd ontwikkelde hij maatschappijkritische, progressieve ideeën. (Lees verder) |
_02.jpg)
,_lecturing_at_Catholic_University,_Washington,_D.C.,_1946.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
· 
· 