Patriarchaat Aquileja

Patriarcato di Aquileia; Patrie dal Friûl
	Onderdeel van het Heilige Roomse Rijk
Algemene gegevens
Hoofdstad	Udine, Cividale del Friuli, Cormons
Oppervlakte	1500 km2
Bevolking	1.200.000
Talen	Latijn Friulisch (officieel) Duits, Sloveens Venetiaans
Religie(s)	Rooms-katholiek
Regering
Regeringsvorm	Prinsbisdom

Het patriarchaat Aquileja was een prinsaartsbisdom in Italië.

Geestelijk gebied

Het bisdom Aquileja bestond zeker al in 314. Het strekte zich toen uit over Venetië, Istrië, West-Illyrië, Noricum en Raetia secunda. Na de stichting van het aartsbisdom Salzburg in 798 was het missiegebied naar het noorden toe beperkt. Om geschillen te vermijden wees Karel de Grote in 812 de rivier de Drau aan als grens tussen beide kerkprovincies.

Sinds het begin van de vijfde eeuw maakte de bisschop aanspraak op de aartsbisschoppelijke titel en sinds 558/68 op de patriarchentitel. Deze laatste titel werd aangenomen aan het begin van het schisma met Rome, als uitvloeisel van de Driekapittelstrijd. Door invallen van de Longobarden moest de metropoliet vluchten en werd de zetel verplaatst naar het eiland Grado. Daarna werd de zetel te Aquileja opnieuw bezet, zodat de kerkprovincie feitelijk was gesplitst. Zie: patriarchaat Grado.

In 1751 werd het patriarchaat op aandrang van Oostenrijk opgeheven. De bisdommen die op Oostenrijks gebied lagen kwamen in 1752 bij het nieuw gevormde aartsbisdom Gorizia en de overige bisdommen kwamen bij het nieuwe aartsbisdom Udine. De laatste patriarch van Aquileja werd de eerste aartsbisschop van Udine. Udine was al eeuwenlang de residentie van de patriarchen, dus er veranderde niet zoveel voor de laatste patriarch, die de oude titel tot zijn dood mocht blijven voeren.De patriarchale kerk van Aquileja werd een parochiekerk direct onder de paus.

Onder de kerkprovincie van het patriarchaat Aquileia vielen de volgende suffragaanbisdommen:

Suffragaan	Italiaanse naam	Land	Jaar van afstand	Nieuwe status
bisdom Iulium Carnicum	Zuglio	Italië	480	opgeheven
bisdom Säben	Brixen	Italië	798	aan kerkprovincie Salzburg
bisdom Novigrad	Cittanova	Kroatië	1271	aan patriarchaat Grado
bisdom Mantua	Mantova	Italië	1552	direct onder paus
bisdom Como	Como	Italië	1528	aan kerkprovincie Milaan
bisdom Verona	Verona	Italië	1751	aan kerkprovincie Udine
bisdom Vicenza	Vicenza	Italië	1751	aan kerkprovincie Udine
bisdom Padua	Padova	Italië	1751	aan kerkprovincie Udine
bisdom Treviso	Treviso	Italië	1751	aan kerkprovincie Udine
bisdom Concordia	Concordia	Italië	1751	aan kerkprovincie Udine
bisdom Ceneda	Ceneda	Italië	1751	aan kerkprovincie Udine
bisdom Feltre	Feltre	Italië	1751	aan kerkprovincie Udine
bisdom Belluno	Belluno	Italië	1751	aan kerkprovincie Udine
bisdom Triëst	Trieste	Italië	1751	aan kerkprovincie Gorizia
bisdom Trente	Trento	Italië	1751	aan kerkprovincie Gorizia
bisdom Pula	Pola	Kroatië	1751	aan kerkprovincie Udine
bisdom Poreč	Parenzo	Kroatië	1751	aan kerkprovincie Udine
bisdom Pićan	Pedena	Kroatië	1751	aan kerkprovincie Gorizia
bisdom Koper	Capodistria	Slovenië	1751	aan kerkprovincie Udine

Wereldlijk gebied

Ten tijde van het Frankische Rijk lag Aquileja in het markgraafschap Friuli, waarmee het in 952 binnen de invloedssfeer van het hertogdom Beieren kwam. Het patriarchaat kwam daarmee binnen het Heilige Roomse Rijk en werd een steunpunt voor de Duitse politiek in Noord-Italië. De keizers Otto I en Otto II schonken aan patriarch Radoaldo voor het eerst grote domeinen en forten; zij legden de basis voor het prinsaartsbisdom verder in de middeleeuwen. Keizer Hendrik IV schonk het patriarchaat in 1077 het hertogdom Friuli, het markgraafschap Istrië en het markgraafschap Krain. Hierdoor werd de patriarch rijksvorst. Tegen het einde van de periode van de Hohenstaufen verloor de patriarch zijn macht. In 1418/21 werd het gebied door de republiek Venetië veroverd en in 1445 deed de patriarch afstand van zijn wereldlijke heerschappij. Het stadje Aquileja (met enkele dorpen) kwam in 1516 tijdens een oorlog tussen Oostenrijk en de Republiek Venetië aan Oostenrijk. Afgezien van een periode in de Franse tijd bleef het stadje tot 1918 Oostenrijks.

Patriarchen tot het einde van de wereldlijke heerschappij

963 - 983 of 984: Radoaldo of Rodoaldo
984-1019: Johan
1019-1042: Poppo (Wolfgang) van Karinthië
1042-1049: Everhard
1049-1063: Godwald
1063-1068: Rawenger (Ravangerio)
1068-1077: Sieghard, graaf van Peilstein
1077-1084: Hendrik van Biburg
1084-1085: (Swatobor) Frederik van Bohemen
1085-1121: Ulrich I van Karinthië/van Gorizia
1122-1130: Gerhard Primiero
1132-1161: Pilgrim I van Karinthië
1161-1182: Ulrich II, graaf van Treven
1182-1195: Godfried
1195-1204: Pilgrim II
1204-1218: Wolfgar van Erla/Leubrechtskirchen (1194-1204: bisschop van Passau)
1218-1251: Berthold van Andechs, hertog van Meranien
1251-1269: Gregor van Montelongo
1269-1273: Philipp, hertog van Karinthië (regent) (1247-1265: aartsbisschop van Salzburg)
1273-1299: Raimond van Thurn
1299-1299: Koenraad van Silezië
1299-1301: Peter Gerra
1302-1315: Ottobuono di Razzi
1316-1318: Gaston van Thurn
1319-1332: Paganus van Thurn
1334-1350: Bertram van Saint-Genès
1350-1358: Nicolaas (bastaard van Luxemburg)
1359-1365: Lodewijk I van Thurn
1365-1381: Markwart van Randeck (1348-1365: bisschop van Augsburg)
1381-1387: Philips van Frankrijk, hertog van Alençon
1387-1394: Johann Sobjeslaw, markgraaf van Moravië
1395-1402: Anton I Gaetano
1402-1408: Anton II Panciera
1409-1418: Anton III da Ponte (tegenpatriarch)
1412-1439: Lodewijk II, hertog van Teck
1439-1465: Lodewijk III Scarampo-Mezzarota