Ae ba nösi

Aceh

Moroi ba Wikipedia
Aceh

  • Atjeh
  • Aceh Darussalam
  • DI Aceh
  • Nanggroë Aceh Darussalam
Provinsi di Indonesia
Transkripsi bahasa daerah
 • Abjad Jawoëاچيه دارالسلام
Bendera Aceh
Bendera
Lambang resmi Aceh
Lambang
Julukan: 
  • Serambi Mekkah
  • Tanah Rencong
  • Negeri Sultan Iskandar Muda
Motto: 
"Pancacita" (Sanskerta: "Lima cita-cita")
Lagu: "Aceh Mulia"[1] Berkas:Himen Resmi Aceh - Aceh Mulia.mp3
Peta
Peta
Negara Indonesia
Ibu kotaKota Banda Aceh
Jumlah satuan pemerintahan[2]
List
  • Kabupaten: 18
  • Kota: 5
  • Kecamatan: 290
  • Desa: 6.498
Famatörö
 • JenisWilayah administrasi khusus
 • GubernurBustami Hamzah (Penjabat)
 • Wakil GubernurLowong
 • Sekretaris DaerahAzwardi (Penjabat)
 • Ketua DPRDZulfadhli
Fa'ebolo
 • Total57.956,00 km2 (22,000 sq mi)
Titik tertinggi
3.466 m (11,000 ft)
Sowanua
 (2023)[3]
 • Total5.515.839
 • Peringkat14
 • Fa'afasösö95/km2 (250/sq mi)
Demonim
  • Acehnese
  • Bangsa Aceh
  • Orang Aceh
  • Rakyat Aceh
Demografi
 • Agama
  • 98,60% Islam
  • 0,12% Buddha
  • 0,01% Lainnya[3]
 • Bahasa
 • IPMIncrease 74,70  tinggi [4] (2023)
Zona ginötöUTC 07:00 (WIB)
Kode pos
23xxx-24xxx
Kode area telepon
List
  • 0627 - Kota Subulussalam
  • 0629 - Kutacane (Kabupaten Aceh Tenggara)
  • 0641 - Kota Langsa
  • 0642 - Blang Kejeren (Kabupaten Gayo Lues)
  • 0643 - Takengon (Kabupaten Aceh Tengah)
  • 0644 - Bireuen (Kabupaten Bireuen)
  • 0645 - Lhoksukon (Kabupaten Aceh Utara) - Kota Lhokseumawe
  • 0646 - Idi (Kabupaten Aceh Timur)
  • 0650 - Sinabang (Kabupaten Simeulue)
  • 0651 - Kota Banda Aceh - Jantho (Kabupaten Aceh Besar) - Lamno (Kabupaten Aceh Jaya)
  • 0652 - Kota Sabang
  • 0653 - Sigli (Kabupaten Pidie)
  • 0654 - Calang (Kabupaten Aceh Jaya)
  • 0655 - Meulaboh (Kabupaten Aceh Barat)
  • 0656 - Tapaktuan (Kabupaten Aceh Selatan)
  • 0657 - Bakongan (Kabupaten Aceh Selatan)
  • 0658 - Singkil (Kabupaten Aceh Singkil)
  • 0659 - Blangpidie (Kabupaten Aceh Barat Daya)
ISO 3166 codeID - AC
Nomor TNKBBL
Dasar hukum pendirian
  • UU No. 24 Tahun 1956
  • UU No. 11 Tahun 2006
APBDRp16.763.469.972.136-,[5] (2021)
PADRp2.401.682.455.965,- (2021)
DAURp2.010.367.360.000,- (2021)[6]
DAKRp1.777.891.260.000,- (2021)[6]
Lagu daerah"Bungong Jeumpa"
Rumah adat
Senjata tradisional
FloraBunga jeumpa
FaunaCicempala kuneng
Bolokha gu'öacehprov.go.id


Aceh ya'ia da'ö sambua provinsi ba Indonesia si so ba mbalö danö hulo Sumatera ibu kota-nia Banda Aceh. Fetaronia ahatö ba Kepulauan Andaman faoma Nikobar ba India ba tefasafi ia faoma asi nifotöi Laut Andaman. Aceh faola ma ahatö sibai ia faoma Teluk Benggala ba Laut Andaman tanö yöu, ba Samudra Hindia ba gaekhula, Selat Malaka ba gatumbukha, ba Sumatera Utara wetaro tenggara ba tanö raya. Aceh andre no sambua mbanua ba Sumatera si no tobali daerah istimewa ba tebe'e khönia hadia nifotöi otonomi khusus ni föfögö moroi ba zamatörö ba wamaigi hewisa waö-waö Aceh andre ba Sejarah Indonesia.[7]

Waö-waö danö Aceh andre, no la tuwuni sibai wahasara dödö ba wanuwö nifotöi fefao kendali asing ba wamatörö gofu hadia ia ba danö Aceh, tanö Aceh göi no sambua mbanua ni hundragö Belanda ba ginötö so ira ba Indonesia. Na la faedogö ia ba provinsi tanöbö'ö, Aceh andre sambua mbanua si konservatif sanuwuni zifakhai ba wa'aboto ba dödö ba agama.[8] Persentase wa'ato zamili Agama Islam, no fondrege zato moroi ba mbanua tanöbö'ö si so ba Indonesia ba hiza lala wa'aurira ero ma'ökhö la faudugö ba zifakhai ba Syari'at Islam (hukum Islam).[9] Molo'ö sensus Badan Pusat Statistik döfi si 2021, fa'ato niha mbanua sanaro'o ba provinsi Aceh andre so ba zi 5.333.733 jiwa, ba me lafuli la erai ba mbawa si felendrua me döfi si 2023 no ikhamö sa'ae ba zi 5.515.839 jiwa.[3][2]

Aceh andre, so khönia mbua danö satabö sibai, simane minyak bumi faoma gas alam. Si no la fareso no la faigi wa cadangan gas alam Aceh andre no sambua sebua ba zi sagörö ulidanö.[8] Tenga ha da'ö, Aceh andre göi tehöngö ia moroi ba gatuania site'oli ba mbotohili ba Bukit Barisan moroi ba Kutacane ba Aceh Tenggara ofeta Ulu Masen ba Aceh Jaya. Sambua nahia ma taman nasional nibe'e töi Taman Nasional Gunung Leuser (TNGL) tefasindro ba Aceh Tenggara.

Aceh andre sambua mbanua sahatö sibai ba episentrum dulu danö ba Samudra Hindia me döfi si 2004. Meno aefa ziheu ma dulu danö, bade Tsunami ihanigö fefu zi so ba gaekhula ba provinsi Aceh andre. So ba 170.000 niha zi mate ma taya ni'ohe sahani ba nidanö.[10] Dulu danö salua meluo no möi lala wa'alua wahasara dödö moroi ba wamareta Republik Indonesia faoma niha Aceh seperatis, samotöi ya'ira faoma fogaoni Gerakan Aceh Merdeka ma na la'adogo'ö ya'ia da'ö GAM.

Waö-waö ma Sejarah

[bulö'ö | bulö’ö kode]

Böröta döi

[bulö'ö | bulö’ö kode]

Aceh andre ba zi'oföna sibai la'ila niha faoma fogaoni Aceh Darussalam (1511–1945). Provinsi da'a la fasindro me döfi si 1956 faoma töi Aceh fatua lö lafagatini faoma fogaoni Daerah Istimewa Aceh (1959–2001), Nanggroe Aceh Darussalam (2001–2009), ba mangawuli zui ba döi Aceh i'otarai me döfi si 2009.[11] Ba mböröta sibai, töi mbanua Aceh andre to'ölö ia lasura faoma fanura Acheh, Atjeh, ba mazui faoma Achin.[12]

Inötö fatua lö hadöi waö-waö ma Zaman prasejarah

[bulö'ö | bulö’ö kode]
Bukit kerang moroi ba ginötö prasejarah si so ba Aceh Tamiang

Aceh andre no so niha khönia yaŵa ba mbanua andre i'otarai me inötö Mesolitikum. Da'a tola tefaigi moroi ba ngawalö gondröita simane situs Bukit Kerang si no lafaigi sitobali ondröita moroi ba ginötö meföna si so ba kabupaten Aceh Tamiang. Baero da'ö, ba situs Desa Pangkalan no göi la falua ekskavasi ba molua-lua ba wanöndra artefak ondröita ginötö Mesolitikum ya'ia da'ö fato ma kapak Sumatralith, fragmen ifö niha, döla gurifö badak, ba wa'oya mbotoŵa tanöbö'ö nisöndra ba nahia andrö.

Baero ba kabupaten Aceh Tamiang, gondröita ngawalö zi no irai auri me inötö prasejarah ba Aceh na lasöndra ba dete hili ba mbanua fetaro Gayo ya'ia da'ö ba Ceruk Mendale faoma Ceruk Ujung Karang si so ba zi fasui Danau Laut Tawar. Fanöndra situs prasejarah da'a sitobali dane-dane ba wamaehagö zöndra wa no irai so niha sangiagö ba da'a, prasejarah si no irai so ba mbanua andre na lafaigi so ba zi 7.400 irugi 5.000 fakhe silalö.[13]

Inötö wamatörö razo ma Zaman kerajaan

[bulö'ö | bulö’ö kode]

Inötö wamatörö razo Hindu-Buddha ma Zaman kerajaan Hindu-Buddha

[bulö'ö | bulö’ö kode]
Prasasti Neusu berbahasa Tamil lasöndra ba Neusu, Banda Aceh. Iada'a te'irö'ö ba Museum Aceh.
Arca Awalokiteswara bergaya Sriwijaya nisöndra ba Aceh Besar nalafaigi tesöndra ba ginötö abad si-9. Iada'a te'irö'ö ia ba Museum Nasional Indonesia

Simane banua tanöbö'ö si so ba Indonesia ma asese lamane si so ba kepulauan Nusantara, Aceh andre no irai manöi wa'aso agama Hindu faoma Buddha sitohare moroi ba mbanua Asia Selatan (India). Ba ginötö da'ö ba Aceh no oya wamatörö razo-razo simane Kerajaan Indra Puri, Kerajaan Indra Patra faoma Kerajaan Indra Purwa sifetaro ba Aceh Besar sifarisayo ba agama Hindu nifa'aso moroi ba India. Baero da'ö, Aceh andre tola lamane wa sambua mbanua si no irai muhöngö we'aso kerajaan-kerajaan Hindu-Buddha ba zi ngafulu ma ngaotu ngahönö silalö simane Sriwijaya.

Prasasti Tanjore moroi ba Tamil lafaehagö wa ba ndröfi si 1030, Kerajaan Lamuri fao ba ngawawa mbanua nisuwö Rajendra Chola I moroi ba wamatörö Kerajaan Chola[14].

Lewatö Sultan Malikussaleh ba Aceh Utara

Sifakhai ba wa'atohare ndrawa ba danö Aceh andre, oya sibai zöndra ba oi fabö'ö-bö'ö. Ba hiza tenga sitobali famadöni sibai ia. Ato zamarisayoi wa Islam andre no tebörötaigö ia ba ginötö Utsman bin Affan ma kekhalifahan Utsman bin Affan[15] si no tobali khalifah simedölu aefata wa atobali rasul Muhammad SAW.

Hiza niha ma agama Islam si numalö ba Aceh, Snouck Hurgronje ifaehagö faoma teori Gujaratnia imane ba da'ö wa agama Islam tenga agama ni'ohe Muhammad, hiza'i agama si no tedou moroi ba da'ö ma lamane ia Islam yang sudah berkembang matang. Tenga Islam moroi ba Al Quran mazui Hadits, mana'i tola lamane wa Islam Aceh andre ya'ia da'ö Islam si tumbu moroi ba wangi'ila ba ngawalö duria ni baso moroi ba kitab-kitab Fiqh ba hiza na dogma-nia awena tefazaewe ba 3 abad aefata da'ö.[16]

Ba söndra tanöbö'ö sifakhai ba wa'atohare ndrawa andre ba Aceh, lamane, Islam andre no ibörötaigö so ia ba ndröfi si 618 M ma böröta ndröfi Hijriyah. Sambua zöndra molo'ö zanura buku Tasawuf Aceh imane wa sambua zöndra si tebai itema fangera-ngera sito'ölö (lö möi ba aka), sitobali dane-danenia imane wa so wa'atebato ma kevakuman moroi ba wama'ele'ö siföföna ma wahyu pertama (610 M) faoma fama'ele'ö simendrua ma wahyu kedua khö Muhammad so ba zi 2,5 fakhe. Onönöta nasa ba wamalua dakwah ba zi lö tehöngö sibai ma na'i labini-bini'ö ma'ifu wamalua ya'ia, alua da'a so ba zi 3 fakhe. Eluahania awena ba ndröfi si-7 wa'atobalinia nabi awena labörötaigö dakwah sitefaehagö ba niha sato.[17] Hiza, dane-dane da'a tola mu'osisi'ö ia ba wa'atohare ma ba wa'amusindro fa'asalaŵa ma kerajaan si'oföna bercorak Islam ba Aceh, ya'ia da'ö Kesultanan Peureulak ma Kerajaan Peureulak nifasindro me 1 Muharram 225 Hijriyah.[18]

Kesultanan Aceh

[bulö'ö | bulö’ö kode]
Wilayah Kesultanan Aceh ba ginötö jaya

Kesultanan Aceh amatohula moroi ba Kesultanan Samudera Pasai sadudu me ba gafuriata abad si-14.[19] Kesultanan Aceh andre fetaronia tanö yöu hulo Sumatra ibu kota Kutaraja (Banda Aceh). Ba waö-waö sanau sibai ya'ia da'ö ba ndröfi 1496–1903, Aceh no laröi lahe ba ginötö silalö si no oi la'ila niha ma muhöngö ba zifasui, si'oföna sibai börö me no mofozu wofahaönia ba wamanöi lala ba sistem pendidikan militer, fa'aro dödö Aceh andre ba wolaŵa imperialisme bangsa Eropa, sistem wamatörö ni'ehao ba tefa'anö, irege modonogö nahia-nahia wa'owulo ba wamanöi fangi'ila ma ilmu pengetahuan, irugi ba wamaluania fa'ahatö ba negara tanöbö'ö (hubungan diplomatik dengan negara lain).

Gunongan ondröita sejarah Kesultanan Aceh nifasindro Sultan Iskandar Muda khö Permaisuri Putri Khamalia moroi ba Kesultanan Pahang.

Aceh Darussalam ba ginötö wamatörö Sultan Iskandar Muda Meukuta Perkasa Alam (Sultan Aceh si 19), no sambua mbanua sikayo ba dozi niha mbanua so wa'ohahau dödö. Molo'ö soloyo ma samösa penjelajah moroi ba Prancis sofeta ba danö Aceh ba ginötö wa'akayo mbanua Aceh andre, hiza meluo da'ö famatörö Aceh andre irugi ba pesisir barat Minangkabau ofeta Perak, Malaysia. Kesultanan Aceh no ifakhai ngawalö hubungan ba kerajaan-kerajaan si so ba dunia Barat me abad si-16, simane Inggris, Ottoman, faoma Belanda.

Kesultanan Aceh andre göi no fakhamö ilau wanuwö sara ba abad si-16, ba wamadöni tanö wamatörö si'oföna ba wolaŵa Portugal, ba hiza i'otara ba abad si-18 ba ifadege ba wolaŵa Britania Raya ya'ia da'ö Inggris faoma Belanda. Ba gafuriata abad si-18, Aceh i'efasi mbanua ba Kedah faoma Pulau Pinang ba Semenanjung Melayu khö Britania Raya.

Lewatö Sultan Iskandar Muda

Ba ndröfi si 1824, fazazita London ma Perjanjian London döfi si 1824 ma si no oi la'ila niha ya'ia da'ö Persetujuan Britania-Belanda faoma tefalua wo tandrotangaini, hiza ba da'ö Britania Raya ibe'e mbanua ba Sumatra khö Belanda. Moroi ba Britania lafaehagö wa banua Aceh no so barö wamatöröra, heŵa'ae lö atulö duria andrö. Ba ndröfi si 1871, Britania ilulu khö Belanda ba wanuwö ma ba wamatörö banua Aceh, ba da'ö te'ila wa hulö ha ba wamazuzugö niha moroi ba Prancis ena'ö lö la fahatö ira ba Aceh.

Fasuwöta Aceh ma Perang Aceh

[bulö'ö | bulö’ö kode]
Mayor Jenderal J.H.R. Kohler simate ni fana barö geu kelumpang föna Masjid Raya Baiturrahman ba wasuwöta salua ba Aceh ma lamane salua ba Perang Aceh I

Fasuwöta andre tebörötaigö ia ba ginötö Belanda la suwöini mbanua Aceh ba ngaluo 26 Maret 1873, ya'ia sa'ae ba wa'atohare Jenderal Johan Harmen Rudolf Köhler ma na la'adogo-dogo'ö döinia ya'ia da'ö J.H.R Kohler i'ohe 3.198 niha zaradadu, fao ba da'ö 168 niha faka perwira ma ngawawa Koninklijk Nederlandsch-Indische Leger ma no sa'ae la'ila na la adogo'ö ia ya'ia da'ö KNIL.[20]

Meno sa'ae lafalua wanuwö sifakhai ba diplomatik, ba hiza lö lua-lua la dadaoni mbanua sebua. Ifuli zui alua wanuwö ba ndröfi si 1883, ba hiza ifuli zui lö mofozu, ba lalau zui ba ndröfi si 1892 ba 1893, hiza moroi ba Belanda no so ba dödöra wa lö tola la dadaoni ba wamatörö banua Aceh andre. Mana'i, ba ngaluo tebörötaigö wasuwöta, sara göfa wanuwö Belanda, Citadel van Antwerpen no göna khönia 12 ngawua wamana faoma meriam moroi ba pasukan Aceh.[21][22]

Dr. Christiaan Snouck Hurgronje, samösa gere ba wangi'ila ilau walimosa hulö na tobali ia Dawa ma Islam. Ya'ia andre moroi ba Universitas Leiden si no oya wa'afarisayo ba niha samatörö ba Aceh, ba hiza la'amenesi ndra niha Belanda ena'ö la suwö ma ba wobunu ulama, tenga khö razo samatörö ma sultan. Fangamenesi da'a, lua-luania tola mofozu. Ba ndröfi si 1898, Joannes Benedictus van Heutsz moroi ba Belanda tobali gubernur Aceh, faoma samösa letnan sotöi Hendrikus Colijn, no tola lafatörö danö Aceh.[23]

Muhammad Daud Syah moroi ba Aceh ma Sultan Muhammad Dawud Syah, ilulu ia ba danga Belanda ba ndröfi 1903 ba hiza tenga ha da'ö, ilului ia lara'u me no oföna lara'u darua ndrongania, ononia faoma inania ira niha Belanda. Kesultanan Aceh ba ginötö andrö tola lamane adudu ba ndröfi si 1904. Meluo da'ö, Ibu kota Aceh no ladadaoini ira niha Belanda. Ba hiza moroi ba niha Aceh lö labato ba wolaŵa sanuwö, da'a lafalua ira Panglima-panglima si so misa ba mbanua faoma ira para Ulama Aceh irege ofeta ba wa'atohare niha Jepang la fadöni Aceh moroi ba danga ndra niha Belanda. Fasuwöta ba Aceh ya'ia da'ö fasuwöta si no oya mame'e fa'arugi ba niha Belanda, molo'ö si no tesura ba waö-waö wa suwöta ba Nusantara.[24][25]

Inötö Wasuwöta ma Masa penjajahan

[bulö'ö | bulö’ö kode]

Bangkitnya nasionalisme

[bulö'ö | bulö’ö kode]
Replika pesawat Dakota RI-001 Seulawah sumbangan rakyat Aceh ba Lapangan Blang Padang, Banda Aceh

Ba hiza ba ginötö wamatörö ndra niha Belanda, bangsa Aceh no labörötaigö wahasara dödö ba mbanua tanöbö'ö si so ba wilayah-wilayah tanöbö'ö misa ba Indonesia ba no fao ira ba ngawalö gerakan nasionalis faoma politik. Ba hiza Aceh andre idugu tedou wefaora ba ngawalö halöŵö nasionalis Indonesia. Ba ginötö Volksraad (parlemen) tefasindro, Teuku Nyak Arif tefili tobali wakil si'oföna sibai moroi ba Aceh. Teuku Nyak Arif ma sasese lakaoni faoma Nyak Arif latuyu ia tobali gubernur Aceh nituyu gubernur Sumatra si'oföna, ya'ia da'ö Teuku Mohammad Hasan.

Ba ginötö Jepang labörötaigö wanuwö kolonialis Eropa moroi ba danö Asia, tokoh-tokoh pejuang Aceh la fatenge niha khö zamatörö ma pemimpin fasuwöta Jepang ba wanolo lala ba wanuwö niha Belanda moroi ba danö Aceh. Negosiasi tebörötaigö ba ndröfi si 1940. Meno aefa wa'edöna wa'atoharera lö alua, ba hiza me 9 Februari 1942 fa'abölö ma fa'ebua ngawawa militer Jepang tohare ira sanörö ba Ujungbatee ma Ujong Batee, Aceh Besar. Fa'atoharera latema'ö ira tokoh-tokoh pejuang Aceh faoma ono mbanua. Fa'atohare niha Jepang andre ba danö Aceh nomöi famofanö niha Belanda moroi ba danö Aceh, ba lö sa'ae lafuli ira.

Ba mböröta niha Jepang andre, niha sisökhi huku sebua böwö ba nono mbanua hegöi khö tokoh-tokoh Aceh, ba lafosumange sibai he sanandrösa ba wa'afarisayo simanö göi sifakhai ba hada Aceh sahatö ba wamahaö Islam. Hiza ono mbanua lö khöra fa'alawö wefao ba wanolo ma ba wanundreheni ngawalö program-program pembangunan Jepang. Hiza, meno ibörötaigö so wa'ahono ba gotalua mbanua, ibörötaigö so wamakao niha mbanua simane wamakao ira alawe nifalua zaradadu Jepang. Niha Aceh sifarisayo ba agama Islam lafaretakö ba wamaköu ya'ira ba wanömba fetahö gatumbuka ba wa'atumbu luo, da'a no sambua zifatuwu moroi ba wamahaö ma akidah Islam. Börö da'ö alua wasuwöta ba wolaŵa niha Jepang ba zisagörö danö Aceh. Duma-duma si no tehöngö ya'ia da'ö, fasuwöta ni'olohesi Teungku Abdul Jalil, ya'ia andre samösa ulama moroi ba danö Bayu, ahatö ba Lhokseumawe.[26]

Inötö aefa kemerdekaan Indonesia ma pasca kemerdekaan

[bulö'ö | bulö’ö kode]
Teungku Muhammad Daud Beureu'eh, ulama pemimpin perjuangan DI/TII Aceh

Darul Islam/Tentara Islam Indonesia

[bulö'ö | bulö’ö kode]

Aceh andre me mböröta fao ba Indonesia no ibe'e sambua wa'aro dödö Soekarno ifalua syariat Islam, ha ya'i so wa'afatö dödö me syariat Islam lö ibali'ö landasan negara Soekarno. Irege ba ngaluo 13 Muharram 1372 H/21 September 1953 M, Teungku Muhammad Daud Beureu'eh ba döi niha Aceh ibe'e gangombakhata wa fao ira ba Negara Islam Indonesia nifasindro Kartosoewirjo.[27]

Gerakan Aceh Merdeka

[bulö'ö | bulö’ö kode]
Panglima GAM, Teungku Abdullah Syafi'i faoma laskar Inong Balee

I'otarai me döfi si 1976, organisasi pembebasan si no la'ila niha ya'ia da'ö Gerakan Aceh Merdeka (GAM) no la'odödögö hewisa ena'ö faefa ira moroi ba Aceh ma moroi ba Indonesia ya'ia da'ö famalalaŵa ba militer. Me ngaluo 15 Agustus 2005, GAM faoma famareta Indonesia latandrotangai wahasara dödö ma persetujuan damai irege labatogö konflik bagotalua zidombua pihak sifatiti ba zi 30 fakhe wa'ara.[28]

Me aefa ndruludanö ma tsunami me döfi 2004, ya'ia da'ö ba ndröfi si 2005, famareta Republik Indonesia faoma Gerakan Aceh Merdeka no hasara dödö ba wombatogö konflik ba Aceh. Perjanjian da'a latandrotangai ba Finlandia, ba da'a sambua no fanolo sebua moroi ba mantan petinggi Finlandia, Martti Ahtisaari.

Foliti ba famareta

[bulö'ö | bulö’ö kode]

Lala wamalua famatörö halöŵö ba Aceh, nifalua irugi ma'ökhö so dombua lala nifalua ya'ia da'ö, Sistem Pemerintahan Lokal Aceh faoma Sistem Pemerintahan Indonesia. Molo'ö laal wenaetania, fa'afabö'ö ni'ila niha moroi ba wamareta tanöbö'ö, simane famatörö nifotöi mukim si so ba gotalua kecamatan faoma gampong. Ba wamareta nifalua sangoguna'ö sistem pemerintahan lokal Aceh no sa'ae oi la'ila niha oya wetaro dadaoma ma jabatan ya'ia da'ö simane imeum meunasah, tuha peuet ba imeum mukim

Aceh sitobali daerah istimewa

[bulö'ö | bulö’ö kode]

Iada'a satuan pemerintahan daerah si no so status Daerah Istimewa ba Indonesia ha dombua provinsi ya'ia da'ö Aceh (UU Nomor 44 Tahun 1999) faoma Provinsi Daerah Istimewa Yogyakarta (UU 13 Tahun 2012). Molo'ö status pemerintahan daerah nifotöi istimewa, so bakha ba UU Nomor 44 Tahun 1999 tentang Penyelenggaraan Keistimewaan ba mbanua Provinsi Istimewa Aceh no tefalua legitimasi molo'ö yuridis formal keistimewaan.[29]

Kabupaten faoma Kota ba Aceh

Famalua keistimewaan Aceh simane si so ba da'a tou:

  1. Famalua sifakhai ba kehidupan beragama;[30]
  2. Famalua sifakhai ba hada ma kehidupan adat;
  3. Famalua sifakhai ba wamahaö ma pendidikan; faoma
  4. Hewisa wefao ulama ba wotatugöi ngawalö huku nifalua ba mbanua Aceh ma Peran ulama dalam penetapan kebijakan daerah.[31]

Nifaehagö ma Keistimewaan zifakhai ba wamalua ngawalö kehidupan beragama ya'ia da'ö hewisa ena'ö oi lafalua zifakhai ba syari’at Islam ba niha Aceh sololohe agama Islam, hiza lö labe'e furi nifotöi wahasaradödö ba niha sato ma sifabö'ö moroi ba wa'afarisayora, simane: hewisa lala wamalua fasömbahia ma ibadah, ahwal alsyakhshiyah, hada ba wongambatö (hukum keluarga), muamalah fangasiwaisi ngawalö huku zifakhai ba zura-sura (hukum perdata), jinayah lala ba wangasiwaisi ngawalö huku sifakhai ba zi lö faudu molo'ö zi no latatugöi (hukum pidana), qadha’ (peradilan), tarbiyah (pendidikan), dakwah, syiar, faoma hewisa ba wotundreheni ngawalö zalua ba Islam ma pembelaan Islam. Keistimewaan nifalua ba zifakhai ba lala hada ya'ia da'ö so nifotöi Lembaga Wali Nanggroe faoma Lembaga Adat Aceh (simane Majelis Adat Aceh, Imeum mukim, faoma Syahbandar).

Keistimewaan ba lala nifalua zifakhai ba wamahaö ma pendidikan ya'ia da'ö famalua famahaö si sökhi faoma lanönö wamahaö ma materi muatan lokal sifaudu ba syari’at Islam faoma lafalua wamahö sifakhai madrasah ibtidaiyah faoma madrasah tsanawiyah. Keistimewaan zifakhai ba ulama ya'ia da'ö so nifotöi Majelis Permusyawaratan Ulama (MPU) Aceh faoma Kabupaten/Kota sonoro halöŵö faoma kuaso ba wame'e fatwa sisökhi sifakhai ba lala halöŵö wamareta, sifakhai ba pembangunan, fangahaogö nono mbanua ma pembinaan masyarakat, faoma ba lala wangalui ma ekonomi; ba hiza la tuturu lala ba wa'afaehu ngawalö zöndra ba gotalua nono mbanua sifakhai ba wa'afarisayo.

Aceh sitobali daerah khusus

[bulö'ö | bulö’ö kode]

Hiza, bakha ba wamalua praktik ketatanegaraan ba Indonesia ofeta iada'a so öfa daerah si no labali'ö Daerah Khusus ya'ia da'ö Aceh, Daerah Khusus Ibukota (DKI) Jakarta, Provinsi Papua faoma Papua Barat.

Gamaudu ba wamalua Istimewa ba mbanua Aceh no la fa'anö goi-goinia molo'ö UU Nomor 11 Tahun 2006 tentang Pemerintahan Aceh (LN 2006 No 62, TLN 4633) si no furugö moroi ba UUD Tahun 1945. Negara itehegö ngawalö wamalua famatörö ba satuan-satuan pemerintahan daerah si no la'etu'ö tobali Khusus ma zui istimewa si no la faehagö bakha ba undang undang. Molo'ö Undang-Undang Pemerintahan Aceh (UU-PA), sitobali daerah Khusus, ia da'a no so 26 Kewenangan Khusus. Börö da'ö, otonomi nifalua ba da'a tenga ha sekadar hak, ba hiza töra moroi ba da'ö ya'ia da'ö si no tobali kewajiban konstitusional la oguna'ö ba zi sökhi ba zoguna ba niha mbanua Aceh. Hiza, moroi ba da'ö, Aceh so 2 (dombua) wogaoni ya'ia da'ö daerah istimewa faoma daerah khusus, irege töi Aceh andre tola lamane sambua daerah khusus provinsi Daerah Istimewa Aceh.[32][33]

Gödo Gubernur Aceh ba Banda Aceh

UU Pemerintahan Aceh da'a, lö faefa ia moroi ba Kesepakatan Helsinki ma Nota Kesepahaman (Memorandum of Understanding) bagotalua wamareta Republik Indonesia faoma Gerakan Aceh Merdeka ni tandrotangai ba ngaluo 15 Agustus 2005 ba Helsinki ba hiza no sambua rekonsiliasi soadu ma tola lamane secara bermartabat ba wamanöi pembangunan sosial, ekonomi, faoma politik ba Aceh nitohugö ba ginötö si so föna. Sitobali dane-dane si tobali ösi UU Pemerintahan Aceh andre ya'ia da'ö simane ni sura ba da'a tou:

  1. Pemerintahan Aceh ya'ia da'ö famareta daerah provinsi ba gangolifa sistem NKRI molo'ö UUD Tahun 1945 samalua ngawalö zifakhai ba wamatörö nifalua Pemerintah Daerah Aceh faoma Dewan Perwakilan Rakyat Daerah Aceh molo'ö fungsi faoma kewenangan zamösana.
  2. Famalua otonomi ba zisagörö danö Aceh molo'ö UU Pemerintahan Aceh da'a, ya'ia da'ö no sambua bagia ma subsistem bakha ba sistem pemerintahan secara nasional.
  3. Famöfögö bakha ba Qanun Aceh mazui ba Kabupaten/Kota no tefaehagö ia bakha ba UU Pemerintahan Aceh sitobali dane-dane si tola la'ila niha ba walua ngawalö zitobali lala silötolalö'ö lafalua ma sambua kewajiban konstitusional ba wamalua ngawalöi goi-goi andrö.
  4. Tebe'e khö zamatörö ba Aceh, ba wo oguna'ö ngawalö zinöndra ba wamareta ba zoguna ba lala halöŵö wamareta.
  5. Sitobali fanandrösaigö hewisa ba wamalua syari’at Islam so dane-dane ba asas personalitas ke-Islaman khö nono mbanua si so ba Aceh irege lö famaehuni simane kewarganegaraan, fetaro ma kedudukan, faoma status zifaola ba daerah Aceh.

Töi (nomenklatur) ni'oguna'ö molo'ö Pasal 1 angka 2 UU 11/2006 ya'ia da'ö; Aceh; lö mangoguna'ö wehede "provinsi" hegöi ngawua wehede "daerah istimewa", Aceh no tobali daerah khusus (faoma daerah istimewa) börö me Aceh andre no sambua daerah ba Indonesia nifaigi si istimewa faoma nifalua otonomi khusus; "Aceh ya'ia da'ö daerah provinsi sambua mbanua angowuloa niha hada ma tola lamane masyarakat hukum si istimewa si no labe'e khönia wamatörö samösa ba wo aturai ma ba wo'urusi samösa sifakhai ba wamatörö lala wamareta soguna ba nono mbanua molo'ö peraturan perundang-undangan bakha ba wamatörö wamareta Negara Kesatuan Republik Indonesia berdasarkan Undang-Undang Dasar Negara Republik Indonesia Tahun 1945, nifatörö samösa Gubernur. " Pasal 1 angka 2 UU 11/2006[34]

Dewan Perwakilan Rakyat Aceh

[bulö'ö | bulö’ö kode]

Molo'ö peraturan perundang-undangan, DPRD Provinsi fa'ato ya'ia da'ö: 35-44 niha moroi ba da'ö; 1 ketua faoma 2 wakil ketua; 45-84 niha moroi ba da'ö; 1 ketua faoma 3 wakil ketua; ba 85-100 niha moroi ba da'ö; 1 ketua faoma 4 wakil ketua.[35]

Gödo Dewan Perwakilan Rakyat Aceh
Meuligoe, Omo Gubernur Aceh

Molo'ö wamalua Pemilihan umum me döfi si 2019, Provinsi Aceh la fatenge 13 wakil ba DPR RI moroi ba zi dombua mbanua wamili faoma daöfa wakil ba DPD.[36] Ba wenaeta ma ba gangolifa provinsi, ba da'a so data ha wa'oya gurusi ba DPRA moroi ba wurugö mawalua Pemilihan Umum Legislatif 2019 tefa'anö moroi ba zi 15 partai, simane si so ba da'a tou:

Partai Politik Fa'oya gurusi DPRA dalam periode
2009-2014 2014-2019 2019-2024
Templat:Parpolicon 1
Templat:Parpolicon 1 Steady 1 Increase 3
Templat:Parpolicon 0 Increase 3 Increase 8
Templat:Parpolicon 0 Steady 0 Increase 1
Templat:Parpolicon 8 Increase 9 Steady 9
Templat:Parpolicon 4 Steady 4 Increase 6
Templat:Parpolicon 4 Increase 6 Steady 6
Templat:Parpolicon 5 Increase 7 6
Templat:Parpolicon 0 Steady 0 Increase 1
Templat:Parpolicon 10 8 Increase 10
Templat:Parpolicon 1 Steady 1 0
Templat:Parpolicon 1 Steady 1 Steady 1
Templat:Parpolicon 33 29 18
Templat:Parpolicon 0 Steady 0 Increase 1
Templat:Parpolicon 1 Steady 1 Increase 3
Templat:Parpolicon Templat:New 3 Increase 6
Templat:Parpolicon Templat:New 8 2
Jumlah Anggota 69 Increase 81 Steady 81
Jumlah Partai 11 Increase 13 Increase 15

Suku bangsa

[bulö'ö | bulö’ö kode]
Suku Aceh
Suku Gayo
Suku Alas
Suku Singkil

Templat:Historical populations

Sura andre awena börö zura nasa. Moguna munönö ba mubönökhi nösinia.
Wikipedia no halöŵö nifalului zato.
Tolo Wikipedia ba wanohugö wanura ya'ia, na so khöu onönöta nösi. Saohagölö.
  1. "Salinan arsip". Diarsipkan moroi ba versi asli baŵa 2019-10-14. Mufaigi me 2019-10-14. 
  2. 2,0 2,1 "Provinsi Aceh Dalam Angka 2022" (pdf). www.aceh.bps.go.id. hlm. 64. Diarsipkan moroi ba versi asli baŵa 2022-12-22. Mufaigi me 22 Desember 2022. 
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 "Visualisasi [[Data]] Kependudukan - Kementerian Dalam Negeri 2023" (Visual). www.dukcapil.kemendagri.go.id. Mufaigi me 28 Januari 2024.  Konflik URL–wikilink (fanolo)
  4. "Indeks Pembangunan Manusia (IPM) 2021-2023". www.aceh.bps.go.id. Mufaigi me 28 Januari 2024. 
  5. "Anggaran Pendapatan Belanja Aceh (APBA) 2021" (pdf). acehprov.go.id. Diarsipkan (PDF) moroi ba versi asli baŵa 2021-11-26. Mufaigi me 26 November 2021. 
  6. 6,0 6,1 "Daftar Alokasi TKDD 2021 Provinsi Sumatera Utara". www.djpk.kemenkeu.go.id. (2021). Diarsipkan moroi ba versi asli baŵa 2021-11-26. Mufaigi me 26 November 2021. 
  7. "Undang-Undang Nomor 11 Tahun 2006 tentang Pemerintahan Aceh". Arsip moroi versi asli irugi 2010-12-25. Mufaigi me 2011-02-01. 
  8. 8,0 8,1 How An Escape Artist Became Aceh's Governor, Time Magazine, Feb. 15, 2007
  9. "Salinan arsip". Diarsipkan moroi ba versi asli baŵa 2013-07-25. Mufaigi me 2013-03-28. 
  10. United Nations. Economic and social survey of Asia and the Pacific 2005. 2005, page 172
  11. Peraturan Gubernur Aceh Nomor 46 Tahun 2009 tentang Penggunaan Sebutan Nama Aceh dan Gelar Pejabat Pemerintahan dalam Tata Naskah Dinas di Lingkungan Pemerintah Aceh tertanggal 7 April 2009, dalam Pergub tersebut ditegaskan bahwa sebutan Daerah Otonom, Pemerintahan Daerah, Kepala Daerah/Wakil Kepala Daerah, Dewan Perwakilan Rakyat Daerah, Nomenklatur dan Papan Nama Satuan Kerja Pemerintah Aceh (SKPA), Titelatur Penandatangan, Stempel Jabatan dan Stempel Instansi dalam Tata Naskah Dinas di lingkungan Pemerintah Aceh, diubah dan diseragamkan dari sebutan/nomenklatur "Nanggroe Aceh Darussalam" ("NAD") menjadi sebutan/nomenklatur "Aceh". Ini dilakukan sambil menunggu ketentuan dalam Pasal 251 UU Pemerintahan Aceh yang menyatakan bahwa nama Aceh sebagai provinsi dalam sistem NKRI, akan ditentukan oleh DPRA hasil Pemilu 2009. Lihat pula https://web.archive.org/web/20090415110657/http://acehprov.go.id/
  12. "Undang-Undang Republik Indonesia Nomor 24 Tahun 1956 Tentang Pembentukan Daerah Otonom Propinsi Aceh dan Perubahan Peraturan Pembentukan Propinsi Sumatera Utara" (PDF). Diarsipkan (PDF) moroi ba versi asli baŵa 2019-07-11. Mufaigi me 2019-10-14. 
  13. "Situs Loyang Mendale – BALAI ARKEOLOGI SUMATERA UTARA". balarsumut.kemdikbud.go.id. Diarsipkan moroi ba versi asli baŵa 2023-01-29. Mufaigi me 2023-01-29. 
  14. Ajis, Ambo Asse (2018-01-30). "RAMNI—ILAMURIDESAM: KERAJAAN ACEH PRA-SAMUDERA PASAI". Berkala Arkeologi SANGKHAKALA. 20 (2): 79. doi:10.24832/bas.v20i2.280. ISSN 2580-8907. Diarsipkan moroi ba versi asli baŵa 2022-01-25. Mufaigi me 2022-01-25. 
  15. Shadiqin, Sehat Ihsan: Tasawuf Aceh, Bandar Publishing, Cet-II, 2009.
  16. Azra, Azyumardi: Jaringan Ulama Timur Tengah dan Nusantara, Jakarta, Prenata Media, 2006
  17. Shadiqin, Sehat Ihsan (2009)
  18. Ibid
  19. Azhari, P. I., dkk. (2013). Abdurrakhman, ed. Kesultanan Serdang: Perkembangan [[Islam]] pada Masa Pemerintahan Sulaiman Shariful Alamsyah (PDF). Jakarta: Puslitbang Lektur dan Khazanah Keagamaan, Badan Litbang dan Diklat Kementerian Agama RI. hlm. 31. ISBN 978-602-8766-81-4.  Konflik URL–wikilink (fanolo)
  20. Kawilarang, Harry: Aceh dari Sultan Iskandar Muda ke Helsinki, Bandar Publishing, Banda Aceh-Cet. III, 2010
  21. ibid
  22. Ningsih, Widya Lestari (2021-08-23). Nailufar, Nibras Nada, ed. "Perang Aceh: Penyebab, Tokoh, Jalannya Pertempuran, dan Akhir". Kompas.com (ba li Indonesia). Diarsipkan moroi ba versi asli baŵa 2023-02-09. Mufaigi me 2022-01-20. 
  23. Parinduri, Alhidayath. "Sejarah Perang Aceh: Kapan, Penyebab, Proses, Tokoh, & Akhir". Tirto.id (ba li Indonesia). Diarsipkan moroi ba versi asli baŵa 2022-01-20. Mufaigi me 2022-01-20. 
  24. Adryamarthanino, Verelladevanka (2021-12-16). Ningsih, Widya Lestari, ed. "Sebab Khusus Terjadinya Perang Aceh". Kompas.com (ba li Indonesia). Diarsipkan moroi ba versi asli baŵa 2022-01-20. Mufaigi me 2022-01-20. 
  25. Razali, Habil. "10 Januari 1903: Sultan Aceh Dipaksa Tunduk ke Belanda, tapi Perang Tak Usai". Kumparan (ba li Indonesia). Diarsipkan moroi ba versi asli baŵa 2023-02-09. Mufaigi me 2022-01-20. 
  26. Razali, Habil. "7 November 1942: Perang Pertama Rakyat Nusantara Melawan Jepang Meletus di Aceh". Kumparan (ba li Indonesia). Diarsipkan moroi ba versi asli baŵa 2022-01-20. Mufaigi me 2022-01-20. 
  27. Al Chaidar. Gerakan Aceh Merdeka
  28. Priyasmoro, Muhammad Radityo (2020-12-04). Qodar, Nafiysul, ed. "4 Desember 1976: Perlawanan Hasan Tiro dan Lahirnya Gerakan Aceh Merdeka". Liputan6.com (ba li Indonesia). Diarsipkan moroi ba versi asli baŵa 2022-01-20. Mufaigi me 2022-01-20. 
  29. "Peraturan Pemerintah Republik Indonesia Nomor 44 Tahun 1999" (PDF). Arsip moroi versi asli (PDF) irugi 2020-11-25. Mufaigi me 2019-10-22. 
  30. "Peraturan Daerah Propinsi Daerah Istimewa Aceh Nomor 5 Tahun 2000 Tentang Pelaksanaan Syariat Islam" (PDF). Diarsipkan (PDF) moroi ba versi asli baŵa 2019-10-22. Mufaigi me 2019-10-22. 
  31. "UU 44-1999::Keistimewaan Propinsi Daerah Istimewa Aceh". ngada.org. Arsip moroi versi asli irugi 2019-02-02. Mufaigi me 2019-02-01. 
  32. "Salinan arsip". Diarsipkan moroi ba versi asli baŵa 2016-12-14. Mufaigi me 2019-02-01. 
  33. detikcom, Tim. "Miliki 26 Kewenangan Khusus, Aceh Diminta Bekerja Maksimal". detikcom. Diarsipkan moroi ba versi asli baŵa 2023-02-09. Mufaigi me 2019-02-01. 
  34. "Undang-undang Pemerintahan Aceh" (PDF). Arsip moroi versi asli (PDF) irugi 2020-06-02. Mufaigi me 2019-10-21. 
  35. Pasal 111 Undang-Undang Republik Indonesia Nomor 23 Tahun 2014 tentang Pemerintahan Daerah
  36. "Ini Daftar Lengkap Caleg DPR RI Dapil Aceh yang Lolos ke Senayan". Rencongpost.com (ba li Indonesia). 2019-05-13. Arsip moroi versi asli irugi 2019-09-14. Mufaigi me 2019-10-08.