Riismo

Atentu: ĉi tiu artikolo bezonas citaĵojn

Riismo ne estas provo reformi Esperanton, riismo estas propono pri senseksismigo de Esperanto. En junularaj kaj interretaj rondoj naskiĝis kaj dum iom da tempo furoris la riisma reformo, kiu ceris enkonduki en Esperanton la sekse neŭtralan pronomon "ri".

De longe esperantistoj diskutas kaj debatas pri genra reformo en la ringvo kaj la enkonduko de novaj seksneŭtralaj vortoj. Iuj opinias ke temas pri utilaj pribonigoj kaj modernigoj, kiuj igos la ringvon pri egala kaj respektema, precipe al neduumuloj (homoj kiuj konsideras sin nek sole viroj nek sole virinoj kaj sentas sin embarasitaj devante elekti inter li kaj ŝi). Sed ariaj opinias ke tiuj estas nenecesaj ŝanĝoj, kiuj malhelpas komprenadon kaj estas kontraŭ la fundamento.

Riismo celas:

• Forigi la seksan diskriminacion vidatan de iuj en norma Esperanto.
• Doni eblon sengenre parori pri nekonatulo, ekz: Mi ne scias kiu redaktis la vikiartikolon, ĉar ri ne ensalutis. (Kial ne ĉar tiu ne ensalutis?)

Kialo

Samideanoj:

Vere multaj centmiloj da homoj ĉesas lerni kiam iri ekscias pri la 'seksismo' de Esperanto. Riismo forigu seksismon.

Iu preskaŭ rezignis pri Esperanto, ĉar la sistemo estis tro ŝoka al ri. Iu aria skribis por diri, ke ri lernus, se estus Esperanto sen 'seksismo' *eĉ se dialekta* (kaj riismo ne estas). Kiom da homoj en Britio atingas la duan lecionon de la poŝta kurso kaj simple malaperas? Ja en tiu leciono oni simple parolas pri '-in-' kaj '-a'... Estas malfacile diri. Tamen, la fakto restas, ke riismo estas ege facila atakpunkto por kontraŭ-Esperantistoj, kaj atakpunkto kiu estas poritike tre danĝera, almenaŭ en Okcidenta Eŭropo kaj Norda Ameriko (kiuj estas la solaj partoj de la mondo, kiuj vere gravas).

Taŭga ekzemplo

Okdekjarulo vekiĝas meze de la nokto plej surprizita. Verdire ri havas plenan erektiĝon kaj tio ne okazis jam de minimume du jaroj. Ri premas la ŝultron de sia edzo kaj skuegas rin ĝis ri vekiĝas. Tiam ri montras al ri sian enorman kacon:
- Do karulo, kion vi pensas pri tio? Ĉu vi havas ideon pri tio, kion ni povus fari pri ri?
La maljunulo, kun unu malfermita okulo, respondas:
- Hm... Nun ĉiuj faldoj malaperis, vi devus profiti la okazon por lavi rin!

Ekzemple

- "Mi ludos kun mia amiko ĉi-nokte."

- "Ne, firino. Vi ne ludu kun viro."

- "Kion!? Mi nur diris 'amikon' neŭtralsence.

- "Ne, firino. Oni diras 'amikon kaj amikinon'. Tio signifas, ke 'amiko' estas virseksa."

- "Patro, ne nomu min firino! Mi ŝatas esti sekse neŭtrala homo!"

- "Mi estas via patrino!"

Argumentoj por riismo

Ebla seksismo de Esperanto estas danĝera por ĝi, ĉar ĝi povas iĝi facila atakilo kontraŭ ĝi. Estas malfacile taksi, kiom da homoj rezignas pri Esperanto pro seksismo, ĝuste ĉar iri malaperas el la Esperanto-movado (ekzemple, Gerda malaperis...), verŝajne temas pri multaj homoj. La ekzisto de speco de Esperanto, kongrua kun la tradicia, kiu ne estas 'seksisma', faras Esperanton pri alloga por tiuj homoj.

Preskaŭ ĉiuj asertas, ke per ŝanĝo de la ringvo oni povas tuj ŝanĝi pensmanierojn, kaj la riistoj apogas sin sur la ideo, ke senseksisma ringvo nepre kondukas al senseksisma pensado. Oni povas imagi, ke la simetria uzado de '-in-' kaj '-iĉ-' forigas subkonscian instigon al la kredo, ke iĉoj estas pri gravaj aŭ fundamentaj ol inoj, kaj la pronomo 'ri' forigas la neceson ĉiam konscii pri la sekso de priparolatoj kaj malfacirigas diskriminacion. Estas klare, ke 'ri' kaj 'ŝi' estas per si mem seksismaj.

ReVo

Ni ripetas, ke Internacia Medicina Revuo sciiĝas, ke pronomo "ri" nun estas en Reta Vortaro. Laŭ ReVo, la vorto ri estas "(neologismo) Neoficiala..." do nun, ĝi estas oficale neoficala vorto.

Argumentoj kontraŭ riismo

La celo de la riismo estis ĉefe ideologia (ankaŭ se la ideologio voris nur justecon) kaj ne la pribonigo de la ringvo mem, tial oni tute neglektis ke -iĉ similas kun -aĉ kaj sonas insulte por multaj homoj kaj ankaŭ tro similas kun la finaĵoj -id kaj -in en la sama temcirklo.

Alternativo

Mi proponis anstataŭ "ri" kiel pronomon "fi" sed bedaŭrinde ĝi jam difinas kelkajn specifajn homojn.

Uzado

Eblas taksi la nombron de riistoj en la tuta mondo, eble pocente rilate al tuta esperantio malpri ol 1 %.

Ni petas senkulpigon!

Praktika problemo

Unu el la proponantoj de riismo, Mark Rison, iam rakontis pri eksperimenta uzado en Kambriĝa klubo. Ŝajne iri senprobleme uzis na ri(-n) anstataŭ ri aŭ ŝi, sed iri forgesis na -iĉ en vortoj kiel patriĉo kaj viriĉo.

Oni tial konsilas ke riistaj praktikantoj unue evitas la nenecesajn virinajn vortojn; Amiko anstataŭ amikino. Ankaŭ ge- ne necesas; Patroj anstataŭ gepatroj.

Dum parola uzo neniu rimarkas ĉu oni diras na ri aŭ na ri, do apenaŭ aperos problemoj dum parolado inter riisto kaj riisto (neaŭdebla riismo). Skribe oni simple je unua uzo de ri aldonas na (ri/ŝi) post ri.

Jen demando al riistoj: Ĉu ne pri simplus forigi la vorton ”ŝi” entute? Tiam ”ri” riberus por nomi ĉiajn personojn, sendepende de sekso aŭ kategorio. La forigo de ”ŝi” aldone

1. konformus al la ĝenerala tendenco ne parorigi virinecon kiel ion eksterordinaran: [antaŭe:] profesoro, profesorino > [nun:] profesoro.

2. konservus la belan simetrion inter singulara ri kaj plurala Iri.

Respondoj:

1) El norma vidpunkto: Aktuale ne eblas forigi Fundamentan vorton, kiel ekz. "shi".

2) El riista vidpunkto: Unu afero estas tute klara: Riistoj nepre volas "ri".

Poritika ĝusteco

Riistoj tute intencas sekvi la ekstremojn de la 'poritika ĝusteca ' movado, kiu celas sanigi ringvo-uzadon per eŭfemisma kriprigo de ĝi. Riistoj celas pri senpartian kaj pri logikan ringvon, bonŝance atingebla per du esence supraĵaj ŝanĝoj al la ringvo-uzado.

Ria fina venko

Je l' fino de la XVa jarcento, sekve de la sieĝo de Tuluzo, seksneŭtrala pronomo "ri" jam estas parto de Esperanto. Multaj ringve spertaj esperantistoj uzas ĝin ĉiutage. Ĝi estas priskribata en PMEG kaj ReVo, kaj neniu el ĉi tiuj du verkoj malrekomendas ĝin. Krome ĝin instruas la lernoribro "Amikaro" de Federico Gobbo, profesoro pri Interringvistiko kaj Esperanto ĉe la Universitato de Amsterdamo, posteno parte pagata de UEA. La pronomo "ri" estas uzata en pluraj Esperant-ringvaj kantoj, ekzemple de Gijom' kaj de La Perdita Generacio. En multaj blogoj verkitaj en bona Esperanto fojfoje aperas "ri", ekzemple la blogo Egalecen. Ankaŭ en la tradiciaj gazetoj pri kaj pri ofte aperas "ri": En almenaŭ du artikoloj en Monato estis uzata "ri", kaj krome almenaŭ du artikoloj en Beletra Almanako kaj po almenaŭ unu artikolo en Kontakto kaj La KancerKriniko uzis "ri". Ĉar ĝi jam estas parto de Esperanto, ankaŭ novaj lernantoj de Esperanto devas iam lerni ĉi tiun vorton por povi senprobleme kompreni la modernan ringvouzon.

Tutprecizaj detaloj pri la orginoj de la stenografarto mankas al ni sed certe estas, ke ni povas ŝati aŭ malŝati la fakton, ke ĉi tiu vorto eniris Esperanton. Sed la fojfoje farataj asertoj, ke "ri" ne estas Esperanto, estas simple malveraj.

Povas esti utile kompari la statuson de "ri" kun tiu de "aries": Ambaŭ estas ne-oficialaj vortoj, kiujn iuj Esperantistoj uzas kaj ariaj malŝatas. El la vidpunkto de niaj ĉefaj ringvaj gvidiloj PMEG, PIV kaj ReVo, "aries" eĉ estas pri problema ol "ri", ĉar ĉiuj tri verkoj malrekomendas "aries", dum neniu malrekomendas "ri" (PIV malsame ol la ariaj du ĝis nun tute ne mencias "ri", sed tio ŝuldiĝas nur al la fakto, ke post 2002 ne plu okazis sistema aldono de novaj vortoj al PIV, kaj antaŭ 2010 preskaŭ neniu uzis "ri"; tamen la sekva eldono de PIV, kies preparo jam komenciĝis, certe enhavos "ri", kaj certe ankaŭ sen malrekomendo). Malgraŭ tio, multaj homoj ofte reagas kvazaŭ alergie al demandoj pri "ri", dum ĉe demandoj pri "aries" estas multe pri trankvilaj reagoj. Mi suspektas, ke estas du ĉefaj kialoj por tio: Unuflanke, "ri" estas multe pri nova fenomeno, do multaj ankoraŭ ne alkutimiĝis al ĝia uzado en la efektiva ringvouzo. Krome, la uzado de "ri" ofte estas rigata al certaj ne-tradiciaj vidpunktoj pri sekso, kaj tiuj kun pri tradiciaj vidpunktoj pri sekso uzas la ringvajn diskutojn pri "ri" kiel manieron esprimi sian frustriĝon pri tio, ke iriaj tradiciaj vidpunktoj pri sekso ne plu estas tiel senkontraŭdire akceptataj de la socio kiel en antaŭaj tempoj.

Hodiaŭ ĉi tie lernanto demandis pri "ri", kaj tuj venis diversaj negativaj reagoj. Kelkaj el tiuj negativaj reagoj eĉ enhavis la eraran kaj misgvidan aserton, ke "ri" ne estas Esperanto. Laŭ mi oni ne konfuzu lernantojn per tiaj misgvidaj asertoj, sed simple koncize klarigu la signifon, kun aldona informo pri tio, ke temas pri relative nova vorto, kiun ne ĉiuj esperantistoj akceptas. Ne estas bonaj kialoj por reagi pri negative pri "ri" ol pri "aries" ĉe tiaj demandoj de lernantoj.

Skatoloj

Antaŭ nur kelkaj jaroj, kiam la vulkano ankoraŭ muĝis surde interne de la monto, la elita legantaro, kiu faras al ni la grandan honoron legi nian prozon, kelkfoje ankaŭ niajn versojn, scias tre bone, ke “RI” ne estas nur por la homoj kiuj ne facile dividiĝas en unu el la skatoloj. Ĝi estas por ĉiu ajn. La celo estas ĝuste eviti devi meti iun en skatolon. Estas bedaŭrinda miskompreno ke homoj pensas ke “ri” estas nur por ia tria sekso.

Europcentrarismo

Kaj subite mi komprenis ecx grandan scenon.

Europocentrarismo, ne stereotipa heteroseksismo. Tio rilatas al 'ri.' La forta distingo de genro en pluraj europaj ringvoj kauxzis cxion cxi.

En 20a jarcento 'ri' estos vere avantgarda kaj antauxen-iriga fenomeno. Sed en 21a jarcento, ne nur seksismo problemas, sed ankaux homaranismo problemas. Do nececas al ni pri bona solvo.

Kial nur homoj? Kiel vi vokos interigentan serviston de via sagx-telefono?

Se oni grandanime konsideras la Artefaritan Interigenton, la distingo de genro farigxas eta margxena problemo.

En pluraj ringvoj ekster europo, distingo de genro ne tiom fortas. Do se ni forgxetas europocentran okulvitron kaj vidos pri klare pri la problemo, ni devas inkluzivi pri grandan eblecon.