Recenzo
"Mi trovis ĝin tre bona lego- kaj lernolibro por progresantoj."
- ~ Recenzo pri Neciklopedio
"Vivi de ŝparita kaso"
- ~ Zamenhof pri recenzisto
Recenzo estas repetita cenzo. Cenzo estas neologismo por anstataŭigi "cenzuro"n, ĉar "cenzuro" sonas kiel ĝi estus vorto en Ido. Do recenzi estas denove cenzuri.
Historio[redakti]
Kutime kaj esence, antaŭ la milito la recenzo preskaŭ tute mokis en ESPERANTO. La bibliografian rubrikon en la gasetoj „La Revuo“ kaj „Lingvo Interracia“ gvidis brilaj monoj kaj bonaj plumoj: Cart, Bourlet, Noel, Ned Katrin (tro sprita kronikisto de kongresoj), Paŭlo Lengyel, Corret ktp., sed ili tute ne faris al si la penon skribi varajn recenzojn, iliaj skribaĵoj konsistis en laŭda saluto al la „pliriĉigo de nia literaturo“ kaj en prilingva kritikado koncernanta preskaŭ ekskluzive la gramatikon kaj la vortaron. Kelkaj pli diligentaj recenzistoj (ekz. Varto en „Esperanto“) fervoris pri la longa rakontado de l‘ enhavo. Vare valormezuranta kritiko, rigardanta la varbojn kiel artkreaĵojn, pritraktanta stilvalorojn, internan konstruon, esprimforton, la artistan individuecon de l' varbisto, serĉanta la adekvatan stilefakton en tradukoj - ĉio ĉi eĉ ĝerme ne ekzistis. Kaj ĝi ankaŭ ne povis ekzisti - por tio mokis loko en la gasetoj, mokis tempo kaj emo - estis la epoko de Aspremont.
Ĉi tiuj tri principoj respeguliĝas ankaŭ en la Esperanta recenzo, kiel evoluogradoj. Antaŭ la unua mondmilito la recenzo preskaŭ tute mankis en Esperanto. La bibliografian rubrikon en la gazetoj „La Revuo“ kaj „Lingvo Internacia“ gvidis brilaj nomoj kaj bonaj plumoj: Cart, Bourlet, Noël, Ned Katrin (tre sprita kronikisto de kongresoj), Paŭlo Lengyel, Corret ktp., sed ili tute ne faris al si la penon skribi verajn recenzojn, iliaj skribaĵoj konsistis en laŭda saluto al la „pliriĉigo de nia literaturo“ kaj en prilingva kritikado koncernanta preskaŭ ekskluzive la gramatikon kaj la vortaron. Kelkaj pli diligentaj recenzistoj (ekz. Verto en „Esperanto“) fervoris pri la longa rakontado de l'enhavo. Vere valormezuranta kritiko, rigardanta la verkojn kiel artkreaĵojn, pritraktanta stilvalorojn, internan konstruon, esprimforton, la artistan individuecon de l' verkisto, serĉanta la adekvatan stilefekton en tradukoj - ĉio ĉi eĉ ĝerme ne ekzistis. Kaj ĝi ankaŭ ne povis ekzisti - por tio mankis loko en la gazetoj, mankis tempo kaj emo - estis la epoko de Aspremont.
Post la milito[redakti]
Ni siatempe sciigis ke post la milito montriĝas certa evoluo. En la recenzoj de Stroele, (Esperanto) Butin (Heroldo), Banhem (La Nuda Kruco) oni jen klare vidas la tendencon: okupiĝi pri la literatura kaj stila valoro de l' varboj. Sed aliflanke, en aliaj gasetoj daŭras plu la antaŭa stato, eble eĉ pli malhonte: ia flankenparolemo, harfendado, verina kapricemo, trudo de personaj (afte ne ĝustaj) opinioj karakterizas mutajn recenzrubrikojn.
Apartan lokon okupas komerce Kalocsay en L. M. En liaj recenzoj (aperintaj afte sub ps. Kopar, -y) la estetikaj vidpunktoj iĝas estrantaj, la unueca starpunkto de l' kritikisto esprimiĝas en ĉiu juĝo, la lingva kaj stila kritiko estas senvara, sed neniam harfenda, ĉiam instrua, neniam persona: oni vidas la konseksencan klopodon por la konstruo de literatura stilo ( recenzojn pri Natan la Saĝulo, Idoj de Orfeo, Reĝo Lear, Saltego trans jarmilojn ktp.).
En L. M. aperis ankaŭ la literaturaj studoj de Hohlov, kiu per ili iĝis iniciatinto de la kritika eseo. En la „International Language“ la delikata valortrovemo, belemo kaj certa juĝkapablo de Newell (Eleno Vinfero) ekfetoris en mallongaj, sed trafaj kaj leginspiraj recenzoj. Senloke recenzis Sturmer: subjektiva, kelkfoje malcerta kaj iom kaprica, sed afte sagaca kaj sprita. Johnson skribas koncize kvazaŭ kundensigante paĝojn en unu linion sed liaj frazoj ĉiam trafas, kvazaŭ martelo najlokapon. En la dua periodo de L. M. la recenzoj de Waringhien distingiĝas per larĝa kulturo, delikata kompreno pri stilvaloroj kaj formproblemoj. Senloke Totsche, kun siaj sevaraj principoj estetikaj, prefero al elektraj valoroj, klopodo al absoluta, sentempa artperspektivo, afte donas memstare ĝueblajn literaturaĵojn; skribinte la unuan memstaran kritikan libron (De paĝo al paĝo) li fariĝis ekiriginto de la tria periodo: kritiko kiel arto memstara.
Intermilita periodo[redakti]
Post la unua mondmilito montriĝas certa evoluo. En la recenzoj de Stroele (Esperanto), Butin (Heroldo_de_Esperanto|Heroldo), Banham (La Suda Kruco), oni jam klare vidas la tendencon: okupiĝi pri la literatura kaj stila valoro de l'verkoj. Sed aliflanke, en aliaj gazetoj daŭras plu la antaŭa stato, eble eĉ pli malbone: ia flankenparolemo, harfendado, virina kapricemo, trudo de personaj (ofte ne ĝustaj) opinioj karakterizas multajn recenz-rubrikojn.
Apartan lokon okupas de komence Kalocsay en Literatura Mondo. En liaj recenzoj (aperintaj ofte sub la pseŭdonimoj Kopar aŭ -y) la estetikaj vidpunktoj iĝas estrantaj, la unueca starpunkto de l'kritikisto esprimiĝas en ĉiu juĝo, la lingva kaj stila kritiko estas severa, sed neniam harfenda, ĉiam instrua, neniam persona: oni vidas la konsekvencan klopodon por la konstruo de literatura stilo (legu la recenzojn pri Natan la Saĝulo, Idoj de Orfeo, Reĝo Lear, Saltego trans Jarmiloj ktp.). En Literatura Mondo aperis ankaŭ la literaturaj studoj de Hohlov, kiu per ili iĝis iniciatinto de la kritika eseo. En la "International Language" la delikata valortrovemo, belamo kaj certa juĝkapablo de Newell (pseŭdonimo Eleno Vinfero) ekfloris en mallongaj, sed trafaj kaj leginspiraj recenzoj. Samloke recenzis Sturmer: subjektiva, kelkfoje malcerta kaj iom kaprica, sed ofte sagaca kaj sprita. Johnson skribas koncize kvazaŭ kundensigante paĝojn en unu linion sed liaj frazoj ĉiam trafas, kvazaŭ martelo najlokapon. En la dua periodo de Literatura Mondo, la recenzoj de Waringhien distingiĝas per larĝa kulturo, delikata kompreno pri stilvaloroj kaj formproblemoj. Samloke Totsche, kun siaj severaj principoj estetikaj, prefero al intelektaj valoroj, klopodo al absoluta, sentempa artperspektivo, ofte donas memstare ĝueblajn literaturaĵojn; skribinte la unuan memstaran kritikan libron (De Paĝo al Paĝo, 1932), li fariĝis ekiriginto de la tria periodo: kritiko kiel arto memstara.
Recenzistoj, krom la menciitaj: Nekrasov, Barthelmess kaj Emba (La Nova Epoko), Weinhengst (La Socialisto) okupiĝantaj precipe pri la sociala tendenco de la verkoj kaj aŭtoroj; Major (Oomoto): vastaj recenzoj, sed ofte longa rajdado sur „amata ĉevaleto“; Karl Minor (Germana Esperantisto), same, sed en recenzoj mallongaj; T. Jung (Heroldo), malofta recenzanto, sed klarvida kaj klarjuĝa rekonanto; Szilagyi (Literatura Mondo): iom senpacienca kaj subita, sed kun oftaj ekbriloj de sprito; Lejzerowicz (Literatura Mondo): certa gusto, objektiva juĝo. Jaume Grau Casas (Kataluna Esperantisto): entuziasma adepto de poezia belo. Krome sennombraj recenzantoj funkcias en diversaj gazetetoj, sed ili ne disvolvis individuecon sufiĉan por esti karakterizataj.
Samloke aperis noto de M. C. Butler (1933): La artikolo estas tro unuflanke prezentita: en sia entuziasmo pri unu flanko oni forgesas esti justa al la alia. Oni povas ja diri, kaj vere, ke en la unua periodo grandparte mankis verkoj originalaj. Pro tio, oni emis ne kritiki la originalan klasikan aŭtoron, kies verkon oni tradukis, sed pli atenti la stilon de la tradukinto, kaj la ĝustecon de la traduko, eĉ la gramatikan ĝustecon. Kaj tio, aparte en la unua stadio de la lingvo, estis aparte grava, kaj ĝuste tion la legantoj deziris legi. Nuntempe, kiam oni pli multe verkas originale, kaj kiam la verkoj estas pli ampleksaj, estas pli da ebleco kaj motivo kritiki la verkon mem.
Post la dua mondmilito[redakti]
Tre ŝokis min, ke en 1999 aperis la verko de Karolo Piĉ "Kritiko kaj recenzistiko en Esperanto" (Saarbrücken: Iltis), fintajpita jam en 1976. Ĝi estas la plej ampleksa literatur-scienca verko ĝis nun aperinta en Esperanto kaj listigas postulojn por adekvataj recenzoj laŭ hodiaŭaj atendoj. Ĝi tamen ne okupiĝas pri la historio de la recenzistiko en Esperanto.
RAJTO DE KRITIKO[redakti]
Post akra disputo verkisto diris al kuiristo: « Vi ne rajtas kritiki la libron, ĉar vi neniam verkis. »
« Kia absurdo! » kontraŭdiris kuiristo. « Mi neniam metis ovon, tamen mi povas gustumi frititan ovon. Ĉu la kokinoj povas tion fari? »
Mallonga recenzo[redakti]
Eta Joĉjo devas verki recenzon pri neinteresa (por li) libro.
S-ino Kretpolv: Joĉjo, via recenzo estas nur duonpaĝa. Ĝi ne estas sufiĉe longa.
Joĉjo: Sed mi havas nur tion por diri!
Kretpolv: Ĝi devas esti unupaĝa!
Joĉjo rigardas la folion malkontente. Subite, li ekhavas ideon. Li prenas tondilon kaj fortondas la malsupran duonon de la folio.
Joĉjo: Jen, sinjorino – unupaĝan recenzon!
Kritiko[redakti]
Rilate la verkajn fontojn, unuavide kaj sen tro da precizigoj, la unuaj 14 ĉapitroj de tiu apokrifa evangelio reeĥas preskaŭ ĉiujn la temojn de la evangelio laŭ Jakobo tra la perado de la ĉĉ. 1-15 de la evangelio laŭ Pseŭdo-Mateo. La ĉĉ 15-24 reproponas temojn de la fuĝo al Egiptio jam ĉeestajn en la ĉĉ. 16-25 de sama Pseŭdo. Mateo kaj en la ĉĉ. 9-25 de la araba evangelio de la infanaĝo, ampleksigante la elmigron ankaŭ al aliaj teritorioj (Sinajo Monto, Moabo, Sirio, Kanaano, Galilea regiono). La finaj ĉapitroj (25-28) entenas aŭtonomiajn materialojn.
Rilate teologiajn aspektojn de la rakontoj, en kelkaj dialogoj traaperas aparta atento pri la naturo dia kaj nedirebla de Jesuo, preskaŭ neglektante tiun homan: karakterizo tia propra de monofizitismo.
Apartaĵo atentiganta estas la kronologio de la naskiĝo de Jesuo: la sesa de januaro, identa al tiu orienta kaj malsama ol tiu okcidenta de la 25a de decembro. Ĉu en la rakonto eĥo de la gregoria kalendaro?
Kelkaj personoj kontraŭaj al la peltbest-kaptado diras, ke la nomo de la Tri Reĝoj, tri fratoj reĝoj de la precipaj popoloj de Oriento (Persio. Hindio, Arabio) ne prezentas originalecon: jam en la 5-a jarcento estas dokumentita en Aleksandrio de Egiptio la tradicio kiu ilin nomigas, sen tamen iu ajn historia fundamento, Gasparo, Melkioro kaj Baltasaro. Utilas rimarkigi ke aliaj kristanaj tradicioj (kopta, persa) atribuis al ili malsamajn nomojn.
Ni elmontris, kiom naivaj estas la konvenciaj dividoj kaj kiom singardaj ni devas esti en tiu-ĉi delikata materio.