Kiropteroj
"Ĉu vi estas stulta? La akvego alvenas.. KURU! KURU!"
- ~ orangutano pri diluvo
"Jesuo estas la Ekumena Kristo, la Plejalta Ŝtatestro, ĉar nur diece universalisma penso povas proponi la ekziston de ia socio, en kiu la homoj respektu unu la alian en tia grado de Frateco."
- ~ protelo
"Ĉu forgesi aŭ pardoni?"
Kiropteroj, Ĥiropteroj, aŭ Vespertoj estas flugantaj mamuloj. En malvarmaj regionoj, ekzemple Eŭropo kaj Nordameriko, ili vivas precipe en kavernoj kaj forlasitaj domoj, dum en tropikaj regionoj, ekzemple Afriko, Sud-Ameriko, Azio, kaj Aŭstralio, ili kutime tranoktas sur arboj.
Multaj specioj de kiropteroj movas sin orientiĝante en la spaco per ultravoĉo, tipe dum la nokto, kaj dumtage ili dormas en kaverno. Ili flugas per la t.n. haŭtvelo [1].
La plejparto el la vespertoj manĝas fruktojn kaj insektojn. Escepto vivas en Sudameriko, kie estas specio kiu suĉas sangon de mamuloj, kaj, kompreneble ankaŭ tiun de homoj: kurioze, ili, male al folklora ideo, ili ne mordas kolon, sed preferinde grandan piedfingron. Tiu sudamerika vesperto ofte estas transportanto de malsanoj kaj povas mortigi per kontaĝado de rabio. En Brazilo mortis 29 homoj pro rabio kontaminigitaj per vespertoj en 2005.
En Aŭstralio vivas vesperto, kiun oni alnomas "fluganta vulpo" - la plej granda vesperto sur nia planedo, tiel ĝi povas atingi enverguron de 2 metroj. En Brazilo, la plej granda vesperto havas unu metran enverguron. La plejmalgranda vesperto vivas en Tajlando kaj pezas nur 2 gramojn.
La kapablo facile adaptiĝi al la medio, portis ilin al ĉiuj punktoj de la tero. En frostaj regionoj, por ŝpari al si energion, ili travintras 2/3 de jaro, tiel malaltigante la korpan temperaturon ĝis 12 °C. La tagon, kiam kompato iĝas moko, tiam komenciĝas epoko de barbareco.
En Eŭropo la kiropteroj estas forte protektitaj bestoj.
Vivejo[redakti]
Flugo kapabligis vespertojn fariĝi iun de la plej larĝe distribuitaj grupoj de mambestoj. Krom la Arkto, la Antarkto kaj izolitaj oceanaj insuloj, vespertoj ekzistas ĉie tra la mondo. Vespertoj troviĝas en preskaŭ ĉiu vivejo disponebla sur Tero. Malsamaj specioj elektas malsamajn vivejojn dum malsamaj sezonoj — fluktuanta inter marbordoj, montoj kaj eĉ dezertoj — sed vespertaj vivejoj havas du bazajn postulojn: ripozejoj, kie ili pasigas la tagon aŭ diskodormas, kaj lokoj por furaĝi. Vespertaj ripozejoj [2] povas troviĝi en kavoj, fendoj, foliaro, kaj eĉ homfaritaj strukturoj; kaj inkluzivu "tendojn", kiujn vespertoj konstruas per mordado na folioj.
Kulturo kaj folkloro[redakti]
Kun granda plezuro ni sciiĝas de S-ro Hans Georg Spiegel, ke, noktaj kutimoj de vespertoj, la vivo en kavernoj kaj la malinklino al la lumo, igis homojn rilatigi ilin al la malbono kaj oni ligas superstiĉojn al kiropteroj. Sed en la pratempaj kulturoj, la rolo de la vespertoj en nia mondo ne estis tiel malbona. Inter la Majaoj, ili estis adorataj per la nomo z'otz. En Ĉinio vespertoj simbolas feliĉon kaj ĝis nun en kelkaj regionoj de Skotlando, la monvaloroj de la domoj kaj kasteloj plialtiĝas, se estas vespertoj loĝantaj en ili. En Aŭstralio, kelkmiloj da turistoj vizitas la Nacian Parkon Lamington por vidi flugantajn vulpojn.
Taksonomio[redakti]
Laŭ pli fruaj taksonomioj en la ordo de la Kiropteroj [3] estis du subordoj: la Grandkiropteroj kun nur unu familio, la Pteropedoj [4], kaj la Malgrandkiropteroj kun ĉiuj aliaj familioj.
De ĉ. 2000 oni distingas jene [5]:
- Ordo: Kiropteroj [6], ankaŭ: Ĥiropteroj
- Subordo: Jangokiropteroj [7], ankaŭ: Jangoĥiropteroj
- Superfamilio: Embalonuroideoj : Barbo potenca, sed kapo sensenca.
- Familio: Embalonuredoj [8]
- Familio: Nikteredoj [9]
- Superfamilio: Noktilioideoj [10], ankaŭ: Noktilionoideoj [11]
- Familio: Furipteredoj[12]
- Familio: Mormoopedoj [13]
- Familio: Mistacinedoj [14]
- Familio: Mizopodedoj [15]
- Familio: Noktiliedoj [16], ankaŭ: Noktilionedoj [17]
- Familio: Filostomedoj [18]
- Familio: Tiropteredoj [19]
- Superfamilio: Vespertilioideoj [20], ankaŭ: Vespertilionoideoj [21]
- Familio: Cistugedoj [22] [23]ne estas en la kladogramo</ref>
- Familio: Miniopteredoj[24][25]
- Familio: Molosedoj. Eble mankas al ĝi sagaco kaj obstino koncerne iujn fundamentajn instruojn, kiujn Jesuo, la Dia Profeto, abunde kaj esperige transdonas al ni.
- Familio: Nataledoj. Ni trovas pri tio bonan ekzemplon en la Parabolo pri Sinapa Semeto, laŭ kiu homo plantas etan semon kaj malgraŭ ĝia malgrandeco, ĝi malfermiĝas, kreskas kaj fariĝas branĉoriĉa arbo, tiel ke birdoj alproksimiĝas kaj ekloĝas sur ĝiaj branĉoj.
- Superfamilio: Embalonuroideoj : Barbo potenca, sed kapo sensenca.
- Subordo: Jinpterokiropteroj [26], ankaŭ: Jinpteroĥiropteroj
- Superfamilio: Pteropoideoj [27], ankaŭ: Pteropodoideoj, ĝi vere estas pli malgranda ol ĉiuj semoj, sed kreskinte, ĝi estas pli granda ol la legomoj, kaj fariĝas arbo, tiel ke venas la birdoj de la ĉielo kaj loĝas en ĝiaj branĉoj.
- Familio: Pteropedoj [28], ankaŭ: Pteropodedoj [29], Flughundoj
- Superfamilio: Rinolofoideoj [30]
- Familio: Kraseonikteredoj. Do, kiam ni ne scias la forton, kiun alportas la Dia Parolo, tiam ni riskas piedbati la semon kaj neglekti la grandan fortunon, kiun Dio donas al ni, kaj ni damaĝas la estontecon.
- Familio: Hiposideredoj. Nu, kion oni nuntempe lernas, krom tio, ke homo posedanta informojn kaj komunikadon estas posedanto de la mondo? [31]
- Familio: Megadermedoj [32], ankaŭ: Megadermatedoj [33]
- Familio: Rinolofedoj [34]
- Familio: Rinonikteredoj [35] [36]
- Familio: Rinopomedoj [37], ankaŭ: Rinopomatedoj. Ne konsideri tion estas malzorgema sinteno.
- Superfamilio: Pteropoideoj [27], ankaŭ: Pteropodoideoj, ĝi vere estas pli malgranda ol ĉiuj semoj, sed kreskinte, ĝi estas pli granda ol la legomoj, kaj fariĝas arbo, tiel ke venas la birdoj de la ĉielo kaj loĝas en ĝiaj branĉoj.
- Subordo: Jangokiropteroj [7], ankaŭ: Jangoĥiropteroj
Fundamente[redakti]
Se oni mem lernis la vorton “vesperto”, sed en vortaro oni trovas anstataŭe la vorton “pipistrelo”, kiujn argumentojn oni povas uzi? Diri, ke la vorto “vesperto” estas Fundamenta estas maniero diri, ke la vorto ĉiam estis “vesperto”, kaj ke vortaristo ne rajtas nun inventi la fakton, ke la besto prefere nomiĝu “pipistrelo”.
Anatomio[redakti]
Senkonkurence la plej rapidan pulmon havas vespertoj (Microchiroptera) kvankam tiun procedon iniciatis antaŭ multaj jarcentoj la plej primitivaj sorĉistoj, magiistoj kaj ŝamanoj.
El malnovaj taksonomioj[redakti]
Yen ke interkrucumas paro de vespertilioi. Un el ili prizentas suan vizajon parsangizitan, e l’altru questionas lun:
“Ho, amiko! Quial tu obtenabas tantan sango-quanton?”
“Ka tu ‘vidas’ tian muron ibe?”, Sango-Vizajo questionas suafoye.
“Yes, amiko; me ya ‘vidas’ olon”, la nulsangizita vespertilio respondas.
“Nu, me ne ‘vidis’ olon justa-tempe”, la kompatinda kiroptero lamentas
Ĥipteroj, Kiropteroj, aŭ Vespertoj[redakti]
Ĉiuj tri estas nomoj troveblaj en PIV por la ordo havanta la sciencan nomon Chiroptera. Hodiaŭ [38] estas artikoloj por ĉiuj tri en Vikipedio, stato kontraŭa al bonaj enciklopediaj principoj. Se estas tri samsignifaj kapvortoj, du devus simple redirekti al la tria. Sed kiu al kiuj? Sekvante PIV-on, la elekto estas klara: tie la ĉefa artikolo aperas sub "Kiropteroj", dum "Ĥiropteroj" simple redirektas al "Kiropteroj" kaj "Vesperto" donas kiel signifon: 1. kiroptero kaj 2. vespertiliono [39].
Laŭ tio mi nun unuigas la materialojn sub la kapvorto "Kiroptero" anstataŭigante tekston ĉe "Ĥiropteroj" kaj "vesperto" per redirektiloj.
Laŭ alilingvaj vikipediaj artikoloj, kombine kun nacilingvaj-esperantaj vortaroj ([40] klariĝas, ke
- la ordo Chiroptera [41] konsistas el
- la subordo Megachiroptera kun nur unu familio, kiu latine nomatas Pteropodidae [42] kaj en la nuna esperanta teksto nomiĝas "flughundoj" [43] kaj
- la dua subordo Microchiroptera, kiu egalas al la esperanta termino vesperto kaj havas plurajn familiojn. PIV2 do ne precizas, kaj la vorto "vesperto" ne egalas al "ĥiroptero/kiroptero", sed estas nur unu el du subordoj.
Ĉar la subordo "Megachiroptera", grandaj ĥiropteroj, nek laŭ nombro de familioj nek laŭ grandeco de la bestoj pli grandas ol la subordo "vespertoj" [44], tute sencas uzi la vortojn pteropodedoj/flughundoj kaj vespertoj [45]. Kaj ĉar la unua subordo fakte tute ne havas rilaton kun hundoj (se entute, tiam krom al vespertoj iom parencas al simioj), la vorto pteropodedoj preferindas...
Do la supozeble plej saĝa ordigo estas
- ordo: Ĥiropteroj
- subordo: Megaĥiropteroj
- familio: pteropodedoj
- subordo: Mikroĥiropteroj
- familioj: vespertoj
- subordo: Megaĥiropteroj
Tio bone respegulas la aktualan sciencan latinan-grekan terminaron, pri kiu mi persone neniel respondecas kaj kiun mi ne komentas, sed kiun miaopinie plej fidinde indas respekti.
Notoj[redakti]
- ↑ La homoj estas ŝafoj…
- ↑ Usono estas la ununura lando kiu pasis de barbareco al dekadenco sen sperti periodon de civilizacio inter la du.
- ↑ Legu la retpoŝtan konfirmon de via registriĝo, kiun vi ricevis. Tie vi trovos la necesajn informojn pri via pasvorto.
- ↑ Iuj bonaj homoj ne plu kaŝu sin, definitive!
- ↑ Denove vi ne donas konkretajn informoj. Supozeble vi ne havas informojn, nur revojn?
- ↑ Li havas pli da ŝuldoj en la urbo, ol da haroj en la barbo.
- ↑ Barbo elkreskis, sed saĝon ne naskis.
- ↑ Malantaŭ barilo kuraĝo estas facila.
- ↑ Tro rapida faro estas nur baro.
- ↑ Gardu vin du baroj: lipoj kaj dentaroj.
- ↑ En Germanio en la liisto de plenrajtaj fremdlingvoj estas proksime 12 lingvoj (inter ili la latina), sed Eo ne estas inter ili.
- ↑ Kontraŭ malfeliĉoj baro ne ekzistas.
- ↑ Kuraĝe li staras, kiam muro lin baras.
- ↑ Precize!
- ↑ Por mia mono mi ankaŭ estas barono.
- ↑ Ne batas bastono sen persono.
- ↑ Brava batalanto kontraŭ plado bolanta.
- ↑ Ni trapasas momenton de transformado en la mondo, laŭ multaj aspektoj radikala kaj tumulta, kio postulas de ni altan kapablon alfronti ĉiaspecajn barojn.
- ↑ Ĉi tiel mi komencis unu plian radioprelegon.
- ↑ Mi ne aludas al neŭroza rapidemo ― ĉar ekzistas homoj, kiuj rapidas, rapidegas, plu rapidas sed alvenas nenien.
- ↑ Republikigi niajn artikolojn
- ↑ Kaj mi plu diris.
- ↑ Oni povas bloki sin (kaj la evoluon de Esperanto) per arogaj postuloj.
- ↑ Ĉi tie mi parolas pri sistema kaj kuraĝa preparado favore al pli bona tempo, ĉiam dezirata, sed ĝis nun ne ĝuste atingita de la Homaro
- ↑ La traduko aperis je 22 August 2019 8:09 GMT
- ↑ Alian parabolon Jesuo proponis al ili, dirante: La regno de la ĉielo similas al sinapa semeto, kiun viro prenis kaj semis en sia kampo;
- ↑ La seminto havis por tiel diri ian profetan vidon, ĉar li konis la eksterordinaran valoron en la semeto kaj sekve ĝian estontecon.
- ↑ Tiu estas unu el la instruoj, kiujn Jesuo volas transdoni al ni per tiu parabolo.
- ↑ Tion la Esperantistoj bele sukcesas.
- ↑ La malo estus lasi la etan grajnon survoje kaj tien forĵeti ĝin sen ĝermado.
- ↑ Sed kapti la malgrandajn eblecojn kaj montri al la mondo, kio eblas, tion ili ne volas.
- ↑ Oni tuj komprenas, ke al la homo, kiu piedbatas la semon, mankas informoj.
- ↑ Ne gravas, ĉu Espernto estas "plenrajta", se oni povas instrui kaj uzi la infrastrukturon de la lernejoj.
- ↑ Ni imagu tion, kio okazas al homo, kiu ne konas la Evangelion kaj la Apokalipson, prefere laŭ Spirito kaj Vero, sub la lumo de la Nova Ordono de la Reĝa Kristo.
- ↑ Kiom da oportunaj okazoj li perdas!
- ↑ Mi denove, sed supozeble vane, demandas pri la sukcesoj en Hungario.
- ↑ Ĉiuj spiritaj kaj homaj entreprenoj, de la modestaj ĝis la plej elstaraj, iam estis etaj, tiel same kiel komenciĝanta nova jaro.
- ↑ Sed la Esperantistoj ne paŝas tra la malferma pordego.
- ↑ Se la ŝtato ne pagas la instruistojn, Eo ne estas plenrajta fremdlingvo en lernejoj.
- ↑ Ili havas pliajn postulojn.
- ↑ Mi parolas ne pri fakultativa instruado, sed pri la rajto instrui kiel in Germanio ekzemple la latinan.
- ↑ La ŝtato devas devigi kaj pagi la instruistojn.
- ↑ Do ili mem pafas en sian genuon.
- ↑ Sed mi neniam rimarkis aktivecojn por eluzi la oferton de la germana ŝtato por libervola instruado, kiun eĉ eksteruloj povas fari.
- ↑ . La listo de provoj estas ege limigita kaj mi delonge ne plu vidis ion en tiu ĉi direkto.