महेशचन्द्र रेग्मी

महेशचन्द्र रेग्मी (डिसेम्बर १९२९-१० जुलाई २००३) नेपाल इतिहासकार र अभिलेखक थिए।  सन् १९७७ मा, उनले रेम्मी रिसर्च सिरिज सिर्जना गरेका थिए । उनी रामोन म्याग्सेसे पुरस्कार प्राप्त गर्ने पहिलो नेपाली हुन् ।

नेपालमा छात्रवृत्तिको लागी रेग्मीले गरेको योगदानको सम्मानमा, काठमाडौँस्थित शैक्षिक गैरसरकारी संस्था सोसल साइन्स बहले सन् २००३ मा वार्षिक महेशचन्द्र रेग्मी लेक्चर सिरिज स्थापना गर्यो, जसमध्ये सुरुका केही सत्रमा उनको मृत्यु हुनुभन्दा केही हप्ता अघि रेग्मी आफैले भाग लिएका थिए।

आर्थिक इतिहासका विभिन्न पक्षको खोज गरेर रेग्मीले नेपालको इतिहासलेखन परम्परालाई नै फरक मोड दिएका छन् । रेग्मीका ‘अ स्टडी इन नेपाली इकोनमिक हिस्ट्र’ शीर्षकका दुई किताबले पृथ्वीनारायणकालको गोर्खादेखि राणाशासनको लगभग अन्त्यसम्मको नेपालको आर्थिक इतिहास बताउँछ । रेग्मी पटकपटक दोहोर्‍याउँछन्– गोर्खालीले भौगोलिक ‘एकीकरण’ त गरे तर आर्थिक ‘एकीकरण’ को प्रयासै भएन । ‘किङ्स एन्ड पोलिटिकल लिडर्स अफ दी गोर्खा एम्पायर’ वा ‘इम्पेरियल गोर्खा, एन एकाउन्ट अफ गोर्खाली रुल इन कुमाउँ’, गोर्खाली कसरी साम्राज्यवादी चरित्रका थिए भन्ने व्याख्या पाइन्छ। विजित क्षेत्रका जनताबाट उठाउने जति कर, कुत सबै उठाइयो, झारा (ज्यालाबिनाको मजदुरी) तिराइयो, तर व्यवस्थित आर्थिक प्रणालीमा राज्यका सबै जनतालाई बाँध्ने काम भएन ।

प्रारम्भिक जीवन

सन् १९२९ डिसेम्बरमा काठमाडौंमा संगीतकार (सितार बजाउने) परिवारमा जन्मेका थिए। रेग्मीले विद्यालय तहको शिक्षा घरमै लिएका थिए, काठमाडौंको त्रिचन्द्र कलेजमा चार वर्षसम्म बीएको शिक्षा पूरा गरे र पटना विश्वविद्यालयबाट आबद्ध थिए।

कलकत्तामा किताब र कपडाको व्यापारमा हात परेपछि रेग्मी सन् १९५१ फेब्रुअरीमा राणा शासनको अन्त्य हुनुअघि नै नेपाल फर्किए । उनले राणा शासनको अन्त्यपछि नेपाल सरकारमा आफ्नो व्यावसायिक जीवन सुरु गरे।

उनले धेरै वर्ष को लागी उद्योग विभाग मा काम गरे। १९५५ को अन्ततिर कारण नखुलाई उनलाई बर्खास्त गरियो । केही गर्न खोज्दै, उनले नेपालको कृषि प्रणालीको अनुसन्धान गरिरहेका अमेरिकी शिक्षाविद्लाई भेटे जो केही कागजातहरू अंग्रेजीमा अनुवाद गर्न खोजिरहेका थिए।

अगस्ट १९९२ मा जर्मन मानवशास्त्री मार्टिन गेन्स्जले लिएको अन्तर्वार्तामा रेग्मीले बताएका थिए , “यी मुख्यतया सन् १९५२–५३ को भूमिसुधार आयोगका रिपोर्टहरू थिए । मैले तिनीहरूलाई अनुवाद गर्ने प्रयास गरें र मलाई यो कुरामा चासो जाग्यो, एउटा कुराले अर्को कुरामा चासो जाग्यो र सन् १९५७ मा मैले यो "कुरा" सुरु गरें। उनले रेग्मी रिसर्च सेन्टर प्रा.लि.लाई उल्लेख गरेको 'कुरा' थियो। नेपालका एक अग्रणी इतिहासकार महेशचन्द्र रेग्मीको १० जुलाई २००३ को बिहान मृत्यु भयो

पुस्तक

1. ‘ल्यान्ड टेन्योर एन्ड ट्याक्सेसन इन नेपाल’
2. ‘अ स्टडी इन नेपाली इकोनोमिक हिस्ट्री : १७६८–१८४७’
3. ‘एन इकोनोमिक हिस्ट्री अफ नेपाल : १८४६–१९०१’
4. ‘ल्यान्ड ओनरसिप इन नेपाल’
5. थ्याच्ड हट्स एन्ड स्टुको प्यालेसेज’

‘इम्पेरियल गोर्खा’

रेग्मीले कुमाउँमा गोर्खाली शासनको २५ वर्षलाई मूल्यांकन गरेका छन् । गोर्खाली राज्यविस्तारको मूल चरित्र उपनिवेशवादी थियो । गोर्खाली प्रशासकले कुमाउँमा गरेको अत्याचारको कथा त्यहाँको लोकगीतमा अझै सुरक्षित छ ।