Selen

Hööftartikel: Isotopen vun Selen
Iso	VN	t_½	VO	VE (MeV)	VP
⁷²Se	nee	8,4 d	ε	-	⁷²As
⁷²Se	nee	8,4 d	γ	0,046	-
⁷⁴Se	0,87 %	Se is mit 40 Neutronen bestännig.
⁷⁵Se	nee	119,779 d	ε	-	⁷⁵As
⁷⁵Se	nee	119,779 d	γ	0,264; 0,136; 0,279	-
⁷⁶Se	9,36 %	Se is mit 42 Neutronen bestännig.
⁷⁷Se	7,63 %	Se is mit 43 Neutronen bestännig.
⁷⁸Se	23,78 %	Se is mit 44 Neutronen bestännig.
⁷⁹Se	nee	1,13×10⁶ a	β^-	0,151	⁷⁹Br
⁸⁰Se	49,61 %	Se is mit 46 Neutronen bestännig.
⁸²Se	8,73 %	1,08×10²⁰ a	dubbelt β^-	2,995	⁸²Kr

Selen is en cheemsch Element in dat Periodensystem, dat de Atomtall 34 hett un mit dat Atomteken Se afkött warrt. Von Selen gifft dat mehrere Modifikatschonen, wobi de grau-metallsche Form de bestännigste is. Von wegen de Modifikatschoonen is dat ok nich eenfach to seggen, to wat von cheemsch Serie Selen nu is torekend warrn mutt. An sik verhollt sik Selen jüst so as en Nichtmetall, man de stabile Modifikatschoon is man mehr en Halfmetall. In dat Periodensystem steiht dat in de Böker dorüm mal so un mal so.

Historie

De Naam Selen kummt von de greekschen Maandgöddin Selene. Dat Element weer al 1817 von den swedschen Chemiker Jöns Jakob Berzelius opdeckt. He harr dat Selen in den Bliekamermudd von en Swevelsüürfabrik funnen, de neven dat Selen ok Tellur (lat.: tellus – Eer) bargt harr

Vörkommen un Winnen

Gediegen Selen kummt in de Natur blots in lütten Mengden vör. Dat gifft en poor Mineralen wie Clausthalit un Naumannit, de sünd aver selten.

Mehrstendeels is Selen – as Metallselenid – en Begleider von swevelbargend Ierzen von Kopper, Blie, Zink, Gold un Iesen. Bi’t Afrösten von disse Ierzen sammelt sik dat Selen as Selendioxid in de Floogasch oder in de anslutend Swevelsüürherstellen as selenig Süür. Selen kann sik in Tragant-Oorden oder in Knuuvlook as Selen-Methyselenocystein anriekern. Selen is en essentiell Sporenelement, dat Bestanddeel von de 21. Aminosüür, den Selenocystein is. Selen kummt aver ok in Bakterien, Archaea un Eukaryoten vör.

In de Industrie winnt man Selen as Biprodukt bi de elektrolytsch Kopper- un Nickelherstellen dör Afrösten ut den Anodenmudd. De Redukschoon to dat elementare Selen warrt mit Sweveldioxid maakt.

Orgaansch Selen

Bi Levensmiddel gifft dat Selentosätz de siet en poor Johren ut en orgaansch Selenborn wunenn warrt. Dorvör warrt sünnerlich Oorden von Brogest von’n Typ Saccharomyces cerevisiae (Sel-Plex) op selenriek Nehrmiddel (Melasse Na-Selenat) tücht. Gestoorden maakt Selenmethionin as Aminosüür un büdd bit to 2000 ppm Selen in disse ungiftig Form. De gröttste Anlaag to’n Herstellen von disse natürlich Selengest weer 2004 in Sau Pedro, Brasilien, boot.

Egenschoppen

Jüst as de Swevel kummt ok Selen in ünnerscheedlich Modifikatschoonen vör:

Root Selen löst sik in Kohlenstoffdisulfid un is as elementaren Stoff en Isolator. Dat rode Selen besteiht to 30 % ut Se₈-Ringen un to 70 % ut Se_{8 n}, dat sik bi över 80 °C in dat graue Selen ümwannelt.

Dat swatte amorphe Selen wannelt sik af 60 °C in dat swatte glasoordige Selen üm. Disse beiden Formen wannelt sik bi öber 80 °C ok in dat graue halfmetallsche Selen üm.

Grau Selen is de stabilste Modifikatschoon un hett Egenschoppen as en Halfmetall. Wenn dat op över 220 °C hitt maakt warrt, bildt sik dorut en swatte Fletigkeit. Wenn dat noch hitter maakt warrt entsteiht Selendamp, de en geele Klöör hett.

Ut den Damp kann an kole Flachen düdlich ünner den Smöltpunkt Selen afscheed warrn. Dat set sik in Form von hexagonalen, metallsch-graue Kristallnadeln af.

Dör Bestrahlen mit Licht ännert Selen sien elektrisch Leddanlaag. Dorto kummt ok en photovoltaasch Effekt. De Leddanlaag warrt nich dör de Elektronen in dat Leddband utlöst, man dör Leiden von Löckern (kiek dorvör bi Defektelektron), also von positive Elektronenfehlsteden, wodör ü.a. dat Vörteken von den Hall-Effekt negativ warrt. As Mechanismus för dit Löckerleiden warrt de „Hopping-Leddanlaag“ vörslagen: De Löcker springt von en Fehlsteed in’n Kristall to de nächste.

Bi’t Hittmaken in Luft vrebrennt Selen mit blaue Flamm to Selendioxid (SeO₂). Baven von 400 °C reageert Selen mit Waterstoff to Selenwaterstoff (H₂Se). Mit Metallen bildt sik mehrstendeels Selenide, wi t. B. dat Natriumselenid (Na₂Se). Von’t cheemsch Verhollen is Selen liek den Swevel, man Selen is sworer to oxideeren.

Verwennen

Selen un Selenverbinnen hebbt en groot Bedüden för biologsche Funkschoonen. Dorüm warrt Verbinnen mit Selen ok as Levensmiddeltogaav anboden aver ok to Foder- un Düngemiddeltosatz verarbeidt.

Bi de Herstellen von Glaswaren warrt Selen brukt üm de Klöör ut gröne Glääs to kriegen un för de Herstellen von rode Glääs. Dorneven gifft dat noch veele annere Insatzmöglichkeiten op veele Rebeeten:

In de Technik speelt Selen en Rull in de Halfleiderherstellen un fröher ok in Selen-Gliekrichters un Selen-Zellen, de hüüt aver mehrstendeels dör Silizium aflöst worrn sünd, wat ok en Halfleider is. Selen warrt ok as Tosatz för Legierungen brukt, üm dat mechanisch Bearbeiden lichter to maken un finnt Verwennen in Trummeln to Belichten in Fotokopierers un Laserdruckers.

Selen is ok Bestanddeel oder as Tosatz in Anti-Schuppen-Shampoos – wo de Verwennen aver ümstreden is – in Latex, dormit dat nich so snell afrifft, un ok in Nervenkampgas. För de Herstellen von rode Farvpigmenten weer fröher Cadmiumselenid brukt, wat hüüt aver von wegen dat giftig Cadmium blots noch roor is. Man to’n düster maken in Toner för Swatt-witt-Fotos un för högeren Kontrast warrt dat ok noch brukt. Schall ok dorvör sorgen, dat de Fotos länger Bestand hebbt – man eendüdig nawiest is dat nich.

Bioloogsch Bedüden

Selen un Selenverbinnen sünd giftig un künnt bi direkt Kontakt mit de Huut un Sliemhüüd to Blosenbilln föhren. Dat Inaten kann langwierig Lungenschadens veroorsaken.

Aver liekers is Selen en wichtig Sporenlement, dat de Liev bruken deit. Bi’t Fodern von Melkveeh warrt Selen tosett, wiel de natürlich Gehalt faken nich reckt. In Düütschland warrt as Tosätz blots de beiden anorgaanschen Borns Natriumselenit un Natriumselenat nöömt, de twor ökonoomsch bannig günstig sünd, man von wegen jümmer Bioverfögbarkeit för den Organismus kritiseert warrt.

Selen is ok in Selenocystein binnen, wat de Aminosüür in dat aktive Zentrum von dat Enzym Glutathionperoxidase is. Selen speelt dor en bedüdend Rull bi’t Affangen von Radikalen un schult so de Zellmembranen vör Oxidatschoon, de jüm twei maken de. En bedüdend Selenborn is Knuuvlook. Dat Sporenelement is ok noch Bestanddeel von verscheeden annere Enzymen, von de deels noch gor nich bekannt is, woför de goot sünd. In’t minschlich Genom sünd bit 2004 fiefuntwintig Proteinen funnen worrn, de Selen bargt, man jümmer Opgaav is mehrstendeels noch nich opdeckt.

As Togaav to Levensmiddel is Selen 2005 mit Kritik bedacht worrn. Bither is nich recht klor worrn, ob de Togaav wirklich von Nütten is. En rechten Nawies is noch nich funnen worrn. Dat gifft Anteken dorvör, dat dordör eenige Kreeftoorden trüchdrängt warrn künnt, man annere Oorden warrt dör Selen schienbor ehrer begünstigt. En Studie, de 2013 afsloten warrn schall, mag doröver mehr Utkunft geven.

Selenmangelsüken

Mangelsüken kommt blots in Länner vör, de bannig ünnerversorgt sünd, so as Noordkorea oder Noordoost-China un enige annere Länner. In Europa sünd normalerwies blots Minschen bedropen, de fröhboren sünd, künstlich nehrt warrt oder alkoholkrank sünd.

Bekannte Selenmangelsüken sünd:

De Keshan-Süük bi Minschen, de ehrn Naam von de noordoostchines’schen Stadt Keshan hett. De Krankheit kummt in’n Tibet, Sibirien und de Mongolei vör.
De Kashin-Beck-Süük bi Minschen, de na Nikolai Iwanowitsch Kashin un Melinda A. Beck nöömt is un en Afbo von Gelenkknorpeln to Folg hett. Disse Süük hebbt ungefäähr 3 Million Minsch in Sibirien, de Mongolei, Nordkorea un China.
Epidemisch Neuropathie bi Minschen, de in Kuba vörkummt.

Bi Deerten gifft dat de Wittmuskelsüük, de in all Mangelrebeeten op de Eer vörkommen kann un vör allen Jungdeerten bedröpt, sünners bi Wedderkauers
De Överlastenmyopathie von Rinders kommt ok in all Mangelrebeeten vör un bedröpt sünners Rinder af acht Maanden.