Granit

Dit Woort hett noch annere Bedüden: kiek dorför ünner Granit (Mehrdüdig Begreep).

Graniten (vun’t lat. granum: „Koorn“) sünd massige, groffkristalline Stenen mit en düütlich körnig Utsehn, wat jem den Naam geven hett. Graniten tellt to de magmatischen Deepenstenen, de so nöömten Plutoniten un kamt op de Eer bannig faken vör. Se bestaht vör allen ut de Mineralen Quarz un Feldspat, bargt aver ok düstere Mineralen as to’n Bispeel Glimmer. Disse dree Mineralen sünd de Hööftkumponenten, de den Steen opboet. Vun sien cheemsche un mineralogische Tohopensetten is de Rhyolith dat Gegenstück vun de Vulkaniten.

De Begreep Granitoid is dorgegen en allgemene Beteken för magmaatsche Stenen, de vun’t Utsehn her so hell un groffkörnig sünd as’n Granit. Üm so en Steen nipp un nau intoornen mutt he aver beter ünnersöcht warrn.

Graniten warrt faken as Bomaterial insett, to’n Bispeel as Plaastersteen, Boordsteen, Graffsteen oder glatt poleert as Boddenpladden oder Verkleden vun Fassaden.

Tostannenkamen

Allgemeen

As Plutoniten entstaht Graniten dör Verklamen vun Steensmölten (Magma) binnen de Eerdkööst, tomeist mehr as 2 km deep ünner de Böverflach. Normalerwies kamt Graniten nich dör Material ut’n Eerdmantel tostannen, man ut Steen ut de ünnere Eerdkööst, wenn dat wedder opsmölt warrt. Magmakamern bruukt för jemehr Entstahn en Tiet vun 10 bit 15 Millionen Johren

Opsmölten

Granitisch Magma smölt tomeist in de ünneren Köst op, to’n Bispeel in dat Rebeet vun de Wörtel vun hogen Bargen. Dor kann dat dör Bewegen vun Magmaströöm in’n böveren Eerdmantel to’n Anstiegen vun de Temperatur in de Ünnerköst kamen. Warrt de Eerdköst dör tektonische Kräft anböhrt, afsackt oder waagrecht bewegt, kummt dat enkelte Steden to’n Druckentlasten, wat de Smölttemperatur vun’n Steen rünner sieter maakt. Dat kann to’t Billn vun taagfletige granitische Steensmölten föhren.

Opstieg

Geologische Versätz, de dör de tektonische Bewegen vun de Eerdköst entstaht, künnt vun dat Magma as Opstiegsweeg bruukt warrn, wodör se vun de ünnere Köst in de bövere Köst opstiegen doot. De Vörgang, wenn sik en Magmablaas en Weg na baven söcht un sik dor Platz maken deit, warrt ok Intrusion nöömt. Dorbi künnt sik öörtlich grote Magmenkörpers billn, de mehrere Kilometer, mitünner sogor mehrere hunnert Kilometer wiet recken künnt. Disse Körpers warrt ok as Pluton – dorher ok de Gruppenbeteken Plutonit för solke Steenorden – oder as Batholith betekent.

Warrt de Opstiegsweeg wedder afsneden dör wietere tektonische Bewegen in de Köst, kummt keen Smölt mehr na un en isoleerte Magmakamer entsteiht. Mitünner blieft de Opstiegsweeg aver ok in Verbinnen mit de Kamer. Bito kummt dat vör, dat de Steensmölt op’n Weg na baven ophollen warrt, vun wegen dat se toveel Temperatur an den Steen ümto afgeevt, t. B. dör dat deelwiese Opsmölten von dat Material. Dorbi warrt faken ok Resten vun Stenen aflöst, de nich ganz opsmölt, de in dat Magma blievt, wenn dat verklamt. Solke „Frömdstenen“ warrt in de Fackspraak as Xenolithen betekent.

Verklamen

Plutoniten, un so ok Granit, verklamt in gröttere Deep in de Eer. De Temperatur warrt dor blots langsom sieter, so dat de Vörgang bannig lang duert. Afhangig vun de Smölttemperatur vun de Mineralen billt sik eerste Kristallen. De düsteren Mineralen, de tomeist ok de gröttste Dicht wiest den höchsten Smöltpunkt op un verklamt dorüm ok toeerst. Dorna kristalliseert de Feldspaten un de Quarz. De sworeren Mineralen, de sik toeerst billt hebbt, so as Hornblend oder Pyroxen künnt dorbi in de noch (taach) fletige Smölt na ünnen sacken un sammelt sik sünners in’n ünneren Deel vun de Magmakamer. Quarz un Kalifeldspat dorgegen kunzentreert sik wegen jemehr lütteren Dicht in den böveren Deel. Disse Vörgang warrt as magmaatsche Differentiatschoon betekent.

Kuntakt to Nevenstenen

Dör dat Intrudeeren vun dat fletige Magma kummt dat in’t Randrebeet vun de Smölt to en Kuntakt to den Nevensteen. Dör den Kuntakt köölt dat Magma an’n Rand gauer af un dat kummt to „Verunreinigen“ dör den Nevensteen. Faken kamt dorbi sünners utfallen Steenvarietäten un Mineralen tostannen. En Bispeel is de Kösseine-Granit ut de Fichtelbargen, de dör Mischen vun de Smölt mit toonige Nevenstenen fiene Cordieritkristallen utbillt un dordör licht blau infarvt is.

Dör de hogen Temperaturen un deels ok dör’t Toföhren vun Mineralen ut de Smölt warrt ok de Nevenstenen deelwies düütlich verännert un in metamorph Stenen ümwannelt, as to’n Bispeel in Hoornfels.

Na’t Verklamen

Wenn de tektonischen Bewegen in de Köst anduert un de Steenschichten doröver in Verloop vun de Tiet afdragen warrt, kummt de Granit an de Eerdböverflach togang. Dat Inwirken vun de tektonischen Kräft oder hydrothermale Vörgäng künnt den Ganit dorbi düütlich verännern. An de Böverflach sett bito ok Verweddern in un de Granit sülvst warrt afdragen. Reckt de Tiet dorför ut un liggt de Steen in en fuchtig-Warm Klima kann de Verweddern mehr as 100 m wiet in de Eer recken. Duern deit sowat Teihndusende vun Johren.

Utsehn

Porphyrisch Granit mit grote rosa Feldspaten in en middelkörnige Matrix

’N tyypschen Granit hett en middlere bit grave Koorngrööt mit en homogene Verdelen vun de Mineralen un faken mit en Textur ahn sünnere Richt. De Steen sütt dordör teemlich gliekmatig ut. De Struktur vun Granit kenntekent dör en unmiddelboren Koornverband. De Grött vun de Kristallen kann twüschen 1 mm un mehrere cm liggen. Normalerwies kann een all Kristallen mit blot Oog kennen. Blangen de gliekkörnten Graniten, bi de all Kristallen ruchweg de glieke Grött opwiest, gifft dat faken ok porphyrische Graniten mit ünnerscheedliche Koorngrötten. Enkelte Kristallen – tomeist Feldspaten – sünd dorbi üm eeniget grötter as de Kritallen vun de Steenmatrix. En teemlich bekannten porphyrischen Granittyyp is de Rapakiwi.

Graniten künnt verschedene Klören hebben vun hellgrau bit licht blau, root oder geel. Dorbi speelt de Oort vun’t Verklamen (Kristallisatschoon) jüst so en Rull as ok de Ümweltinwirken un natürlich de Mineraltohopensetten. Bi Graniten, de al licht verweddert sünd, kummt de gele Klöör vun Iesenhydroxidverbinnen (Limonit), de ut de iesenbargen Mineralen in’n Granit entstaht dör dat Inwirken vun’t Verweddern.

Klörtabell för Graniten:^[1]

Mineral	%-Andeel	Klöör
Orthoklas- oder Kalifeldspat	40–60%	tomeist kräftig root bit röötlich oder rosa, roor ok licht bit düütlich blau oder gröön
Plagioklas-Feldspat	0−30%	tomeist witt bit wittgrau un blots roor mit Klöör
Quarz	20−40%	tomeist ahn Klöör transparent, roor grau, blaugrau oder rosa
Biotit	0−15%	gifft velen Graniten en düsteren Kontrast

Cheemsch Tohopensetten

De Hööftbestanddelen vun Graniten sünd Quarz, Feldspaten un düstere, mafische Mineralen, de ruchweg 20-40 % vun de Samtmasse innehmt. Disse düsteren Mineralen sünd tomeist Biotit (Düsterglimmer), oder rorer ok Amphibolen oder annere mafische Mineralen. Bito kummt ok Muskovit (Hellglimmer) vör. Bi de Feldspaten sünd dat an’n fakensten Alkalifeldspaten över de Plagioklasen. As Nevenbestanddelen sünd in Graniten Zirkon, Apatit, Titanit, as ok Magnetit, Rutil, Ilmenit oder annere Ierzmineralen antofinnen, de to’n Deel ut de överprägten Zonen stammen künnt.

Faken wiest Graniten en natürliche Radioaktivität op, vun wegen dat se in Sporen ok Uran, Rubidium un annere radioaktive Elementen bargen künnt. Ok in de Feldspaten un Glimmers künnt radioaktive Isotopen vun verschedene Elementen vörkamen, sünners vun’n Kalium. Dorbi kann dat Utmaat vun de Radioaktivität düchtig wesseln, un dat sogor al in een un densülven geoloogschen Opsluss.

Vörkamen

Graniten höört to de Steentyypen, de in de kontinentalen Eerdköst an’n fakensten vörkamt. Dat gifft jem in all Eerddelen, wobi se in’n Rahmen vun de Platentektonik vör allen an Subdukschoonszonen entstaht: En afduken (ozeaansche) Platt warrt binnen de Eer ophitt, un de kontinentalen Sedimentstenen warrt dör den hogen Waterandeel in de Subdukschoonszoon opsmölt. Dat Magma, dat dorbi entsteiht, is suer un granitisch, un kann – wenn sik dat nich wieter mit Stenen ut’n Eerdmantel mischen deit – as Granit verklamen. Ok bi orogene Vörgäng (Bargenbilln) warrt Granit tüügt.

Vörkamen gifft dat weltwiet, un so sünd ok in Middeleuropa un in Düütschland grote Granitvörkamen bekannt. Eenige Bispelen sünd dat Gotthardmassiv oder dat Mont-Blanc-Massiv in de Alpen, de Bayerische Woold, de Fichtelbargen, de Böverpälzer Woold, de Harz, de Swartwoold, de Döringer Woold un noch vele annere Rebeden.

Bannig faken sünd Graniten ok Bestanddelen vun Moränen un annere Geschuuven ut de Iestiet, de dör Gletschers in de pleistozänen Sietlannen vun Middel-, Noord- un Oosteuropa transporteert worrn sünd.

Granittypen

Graniten warrt in veer verschedene Typen ünnerscheedt:

I-Tyyp-Granit (vun eng.: igneous source); dat sünd Graniten, de sik ut de Resten vun Smölten ut’n Eerdmantel differenzeert.
S-Tyyp-Granit (vun eng.: sedimentary source); dat sünd Graniten, de ut Smölten vun Sedimentstenen tostannenkamt.
A-Tyyp-Granit (vun eng.: anorogenic source); disse Graniten entstaht bi Begeevnisse, de nix mit Bargenbilln to doon hebbt. Faken kamt se vör bi’n Anfang vun’t Tweirieten vun kontinentale Eerköst.
M-Tyyp-Granit (vun eng.: mantle source); disse Graniten entstaht an ozeaansche Inselbagens.

Boddenbilln op Granit

Boddens, de in Middeleuropa ut Graniten entstaht, sünd tomeist teemlich arm an Nehrstoffen, vun wegen dat in den Steen vör allen Quarz un Feldspat binnen is. De Boddens neegt butendem dorto suer to warrn. Je na’t Anbott vun Water un afhangig vun de Entwcklungsdeep vun’n Bodden finnt man vör allen Ranker oder Bruuneerden, weniger faken ok Podsolen. Disse Boddenorden warrt tomeist för de Forstweertschop nütt.

Bi’t Verweddern vun Granit entsteiht en sandordig Material, dat as Granitgrus betekent warrt. De kann as Bomaterial för Weeg, as Toslagstoff för Kalkmörtel oder as Afdichtmaterial in’n Eerd- un Grundbo bruukt warrn.^[2] Wietere Produkten ut dat Verweddern sünd Toonmineralen, to’n Bispeel Kaolinit.

Bruuk

Granit tekent sik dör hoge Bestännigkeit, Hard un Wederfastigkeit ut un lett sik bito ok goot Sliepen un Poleren. Dordör hett de Steen en grote weertschoppliche Bedüden as Bostoff. Granitsteen warrt an vele Steden insett:

in’n Stratenbo warrt de as Plaasterstenen oder Footwegplaten verleggt, oder ok lüttmahlen as Schotter. Bito gifft dat ok Poller un Boordstenen ut Granit.
in’n Bahnverkehr warrt de as Schotterstenen för’t Gleisbett bruukt.
in’t Bowesen finnt Granit Verwennen as Boddenplaten oder as Verkleden för Butenfassaden, mitünner ok as Dackschindeln. Ok Denkmolen un Graffstenen warrt faken ut Granit maakt.
in’n Binnenutbo warrt Granit ok för Wandverkleden insett oder as Belag för Treppen oder Footboddens. De Steen egent sik ok goot as Finsterbank, Dischplatt, Kökenarbeitsplatt oder as Waschdisch.
in’n Goornbo kann de Steen as Plaaster- oder Grenzstenen för Plantbeeten bruukt warrn, oder ok to’n Bo vun’n Brunnen, Watersteden för Vagels usw.
in de Technik un in de Wetenschop kummt Granit as optische Bank, Anrietplatten, Meetplaten usw. to’n Insatz, vun wegen dat de Steen Vibratschonen un Warmsutdehnen minnert.
in Sport warrt Granit as Curlingstenen bruukt.

Granit in de Ümgangsspraak

Dat Woort Granit warrt faken as Böverbegreep för Stenen bruukt, de in jemehr Struktur, Koorngrött un Afkumst mit den Granit to verglieken is. Wetenschopplich sünd dat all Deepensteen, de aver vun de Mineralogie her vullkamen ünnerscheedlich wesen könnt. Sünners Granodioriten, Alkaligraniten as ok de Monzoniten, Tonaliten un Dioriten warrt in de Ümgangsspraak faken as Granit betekent. Sünners ok Gneisen warrt faken Granit nöömt, wat inn geologischen Sinn aver keen Granit is.

Ok in de een oder annern Seggwies duukt de Begreep Granit op, wobi tomeist op sien Hard un Bestännigkeit anspeelt waart. So bedüüt op Granit bieten, at een wat versöcht, wat keen Utsicht op Spood hett. Betekent man en Saak as Hard as Granit, schall dat heten, dat de bannig bestännig is.

Literatur

Karlfried Fuchs: Natursteine aus aller Welt. Entdecken, bestimmen, anwenden („Steenkartei“, 2 Ringorners). Callwey, München. 1997, ISBN 3-7667-1267-5
Walter Maresch, Olaf Medenbach, Hans Dieter Trochim; Karl Medenbach (Illustratschonen): Steinbachs Naturführer. Band 23: Gesteine. Mosaik, München 1996, ISBN 3-576-10699-5.

Borns

↑ Karlfried Fuchs: Natursteine aus aller Welt. Callwey, München. 1997, ISBN 3-7667-1267-5
↑ [1] Granitgrus In: Meyers Konversations-Lexikon, 1888

Weblenken

Granit. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.

[1] Karlfried Fuchs: Natursteine aus aller Welt. Callwey, München. 1997, ISBN 3-7667-1267-5

[2] [1] Granitgrus In: Meyers Konversations-Lexikon, 1888

[1]

[2]