Iezergeteri-je

Beeld van de huttenkaerl in Ulft

Een iezergeteri-je, ok wal hut enuumd, is een fabriek woar iezer esmolten en in mallen egotten wördt. Disse mallen bunt vake in dreug zand emaakt. De eenmoal af-ekuulde produkten bunt vanaf dat moment dus van geetiezer.

Iezergeteri-jen kwaamn in Nederland as eerste veur langs de Olde Iessel, umdat doar de umstandegheden heel gunsteg waren. Der zat völle oer in de grond, der was holt genoeg um de oavens met te stokken en der was water genog um de produkten te vervoeren. Al in de 17e eeuw, ruum veur de industriële revolutie, was ut iezergeten ne echten industrie in disse contreien.

De letste joaren bunt de meeste iezergeteri-jen uut de contreien um de Olde Iessel verdwenen. Een enkele grote is oaver-ebleven, zoas de Lovink in Terborg. De warknemmers in de iezergeteri-jen, die dit heite en zwoare wark mosten doen, wodden ok wal huttenkaerls enuumd.

't enige oaver-eblaeven gebouw -ok monument- van de oeriezergeteri-je van Nering Bögel in de Raambuurte. Rechts is nog net 'iezermölle' te laezen. Noadat Nering Bögel in 1932 vort ging, wöd et gebouw as opslagploatse veur groan, zoaden en kunstmest gebruukt.

Oost Nederlaand

In Oost-Nederlaand bunt doar 6 ewest. In dee umgaeving wöd mangs nen beke op-estuwd, um meer verval te kriegen: dee bloasbalgen van dizze iezergeeteri-jen wödden immers an-estuurd deur waotermölle. In Duutslaand waren dergeleken 'iezermölle' doar al eerder, moar in Deutekem steet den oldsten van Nederlaand. In 1691 wöd dizze an-evangen deur Josias Olmius, noar Duuts veurbeeld. Andere noamen veur dizze iezermölle bunt iezerhutten, hoogoavens en oeriezergeeteri-jen. In Nederlaand bunt maar 4 gesloagden oeriezergeeteri-jen ewest. Ulft (an den Olde Möllebekke, anvang 1754), Deventer (an den Skipbekke, 1756), Laeg-Keppel (1794) en Terborg (Akkermansbeek, 1821). Doar bunt wal meer iezermölle ewest, moar dee waren neet echt eslaagd en wödden rap wier geslotten. Hiertoo beheurden dee in Deutekem en éne in Zwolle. Dee in Deventer was den grootsten oeriezergeeteri-je / hoogoaven. In den literatuur is wieter nog sproake van nog andere iezergeeteri-jen, moar volgens den onderzeuker Dekker waren et moar vestigingsplannen dee wat skrievers deden vermeuden dat doar méér geeteri-jen waren. Moar hele gebeeden in Nederlaand, tot en met in Noord-Braobant en den Eem-vallei, kent nen lokoalen geskiedenis woarin boern des winters hele wiezen uutgrooven en hun oer - meest deur platboadems - oaver de kleine bekken noar de iezergeeteri-jen bregten. In Duutslaand, vlak oaver de grenze stoanden nog twee 'iezerhutten': Bokelt en Iesselburg.