رانما:مازرونی‌نویسی

رسما تا اسا هیچ دستوری مازرونی زوون سر تدوین نیه. قواعدی که اینجه مازرونی زوون بنویشتن سر تدوین بیه فقط توسط مازرونی ویکی پدیای کارورون تدوین بیه و اینجه کاربرد دارنه. این رسم‌الخط سال‌ها تجربه هاکردن و آزمون-خطا په ثابت بیّه و گرچه قبول دارمی که هنتا نواقصی دانّه که رفع نَیینه، ولی فعلاً بتترین چیزی هسته که ونه سَر تومبی همه توافق هاکنیم.

توجه دارین که این ویکی‌پدیا اولین تجربه‌ای هسته که امه زوون بعد چندین قرن بنویشتن جا دارنه و همینسه این ویکی دله هم چندین خط ره این سال‌ها تجربه و امتحان هاکردمی که شاید بعضی صفحات دله ونه آثار هنتا باقی بموندست بائه. هنتا هم شاید بعضی گادِر، جدید-جدید روش ره آزمایش هاکنیم که هارشیم تومبی این رسم‌الخطی که اِسا دارمی ره بتتر هاکنیم یا نا.

این رانما، آموجش ندنه بخوندستن و بنویشتن ره؛ بلکه فقط توضیحی این وسه هسته که چتی اون فارسی خط جه که مدرسه دله یاد بئیتمی همرا، مازرونی بنویسیم.

الفبا و رسم‌الخط

مازرونی زوون خط خاصی ندانّه. فارسی رسم‌الخط هم که -ات‌جور عربی خط هسته- ونه وسّه زیاد مناسب نی‌یه چون اِعراب میِّن نینه، فاصله‌ئون مشکل دارنه، اونچی که اَمه ذهن دله دره اَمه زوون دله اِنه (فارسی کلمه‌ئون بیش از حد زوون جه قاطی وانّه)، بعضی حروف چنتا شکل دارنه که لازم نوانّه و چنتا حروف هم هستنه که اتا شکل دارنه («ی» و «و» واری) خلاصه این که فارسی رسم‌الخط نامناسبه.

ولی این سوال پیش اِنه که اگه نَتومبی فارسی جه استفاده هاکنیم پس ونه چتی مازرونی ره بَنویسیم؟ از طرفی مازرون مردِم چون وچگی جه فقط فارسی جه خوندنّه و نویسنّه؛ نتونّه لاتین ره راحِت بخوندِن و ونجه عادت ندارنه. هر خط دیگه‌یی هم که پیشنهاد بَوو، همین مشکل ره دانّه. مثلاً شاید اگه اتا خط کوردی ِرسم‌الخط (که ایران و عراق دله دره و عربی خط په‌روو هسته) واری تعیین هاکنیم و مخاطبون وه ره یاد بئیرن، امه مشکل حل بوو ولی اَی تازه‌واردون نتونّه وه ره بخوندن و چون خله دَپیت‌دَپیت هسته، قاطی کانّه و نفهمنّه که چچی بَنویشتوئه. همینسه ویکی‌پدیا دله فعلاً مجبورمی که فارسی خط جه استفاده هاکنیم.

اَمّا شه مشکلات وسّه چنتا قانون استثناء بساته بَیی‌یه که ونه رعایت بَووئن تا مخاطبون راحِت‌ته بتونِن بنویشته‌ئون ره بَخوندِن. مهم‌ترین قانون اینه که همه ونه سعی هاکنن جوری بَنویسِن که تا حدالامکان راحِت بخوندسته بَوو. با این‌حال چون خامبی تا جایی که بنشنه، بخوندستن ره راحِت هاکنیم، ات‌سری رسم‌الخطی قواعد بساتمی که دمبال‌ته وشون ره شمه وسّه گمبی.

قواعد

دِتا دستوری نکته هسه که شما ونه مازرونی نویسی دله وشون ره رعایت هکنین:

• مضاف و مضاف الیه دله و صفت و موصوف ِمیون مازرونی دله بر عکس فارسی و خله از دیگه زوونا هسته. مثلأ کار ِمن که اتا فارسی واژه هسه، مازرونی دله بونه مه کار.

اضافی کسره

بعضی لهجه‌ئون اضافی کسره دارنه و بعضی دیگه ندارنه. بعضی هم هر دِ جور ره ممکن هسته که استفاده هاکنن. مثلاً هم بنشنه بائوتن حسن ِپول ِکیف هم بنشنه بائوتن حسن پول کیف (بدون کسره) هر دِ جور بنویشتن صحیح هسته ولی اولی ِبنویشتن ات‌که قاعده دارنه:

• واژه‌ی انتها، صامت ره ختم بوّه: واژه فاصله ـِ (کسره) واژه

مثال: حسن ِ جمه (پیراهنِ حسن)

• واژه‌ی انتها، مصوت ره ختم بوّه: واژه نیم‌فاصله ی فاصله واژه

مثال: علی ِسره / علی‌یه سره (خانه‌یِ علی)

مثال: رضایِ کتاب (کتاب ِرضا)

کتابی و کتاری ِفرق

سِوا نویسی

بعضی کلمات گپ بَزوئِن گادِر هِدی جه قاطی وانّه و ادغام باعث وانه که چنتا کلمه اتا کلمه دله خلاصه بَوون. فی‌المثل وقتی مردمون گپ زنّه، گانّه: «تِرِم دعوت هاکردنه؟» ولی این جمله ره ونه بنویسیم: «ته ره هم دعوت هاکردنه؟». ونه مـُخبر بائیم که مستقل ِکلمات ره بنویشتن گادِر ادغام نَکانیم و وشون ره سیوا-سیوا بَنویسیم.

اتّا شِکلی کلمات (ی)

بعضی افعال و کلمات اگه فارسی رسم‌الخط جه بائن، چن جور بخوندسته وونّه. کلماتی مثل دَچی‌ین (به فارسی: ساختن) و دچین (به فارسی: بساز) که دِتا معنی و دِتا شکل آوایی دارنه ولی ات جور بنویشته وانّه ره، ونه ات جور مشخص هاکردن. همینسه اِما اینجه هرکجه افعال دله i و y پشت هم بئن اینتی نویسمبی: ‍ی‌ی‍

• هرکجه اتا کلمه دِجور بخوندسته وانه و دِتا معنی دانّه، ونه «ـَـِـُـّ» ره بی‌یلیم.

مثلاً «بیه» ره بَنشنه /bayye/ یا /biye/ بخوندستن. همینسه اینتی جائون ونه همه کارورون نیم‌فاصله جه استفاده هاکنن و توصیه وانه که تشدید ره هم بی‌یلن. فی‌المثل /biye/ ره ونه اینتی بنویسین:

• صحیح: «بی‌یه»
• غلط: «بیه» یا «بییه» یا «بییِ»

ولی /bayye/ ره ونه اینتی بَنویشتِن:

• صحیح: «بَیّه» یا «بیه»
• غلط: «بییه» یا «بیِّ»

نیم‌فاصله، تشدید و اعراب ِبنویشتن، کامپیوترِ استاندارد کیبورد جه، این دکمه‌ئون جه بنویشته وونه:

حرکِتِ شکل	ترکیبی دکمه‌ئون	مثال
ـَـ	Shift A	مَشتی، دَوندی
ـُـ	Shift S	کُل، گُل
ـِـ	Shift D	سِره، کِره
ـّـ	Shift F	دکّال، بیّه
نصفه فاصله	Shift Ctrl 2	بی‌یه، دچی‌ین

موبایل وسّه هم اگه شمه کیبورد نیم‌فاصله و… ره نداشته، تونّی «Multiling Keyboard» ره دانلود هاکنین. این کیبورد دله «مازرونی رسم‌الخط» وسّه مناسبِ کیبورد وجود دانّه.

منفی هاکردن

بعضی فعل‌ها دَرنه که دِ جور بائوته وانّه و هم بتونّه مثبت بائِن و هم بتونّه منفی بائِن. مثلاً «بتومبی» ره و اگه «بـِتومبی» بخوندیم، می‌توانیم معنی دِنه ولی اگه «بَتومبی» بَخوندیم هم نمی‌توانیم معنی دِنه و هم می‌توانیم. بعضی فعل‌ها ره که اصلاً نتومبی اعراب جه هم تشخیص هادیم؛ مثلاً «بَنشِنه» ره تومبی هم می‌شود معنی هاکنیم و هم تومبی نمی‌شود معنی هاکنیم.

همینسه اَمه پیشنهاد این هسته که همیشه این افعال جه بصورت مثبت استفاده هاکنیم و وشون منفی ره ن‍ جه بسازیم. مثلاً «بتومبی ← نتومبی» یا «بنشنه ← ننشنه».

پچوک ای

بعضی زوون‌ها دله پچوک ای وجود دانّه. فی‌المثل ترکی زوون دله بلندِ ای ره i جه و پچوک ای ره ı جه سِراق دِنّه. یا کوردی ِلاتین ِخط دله بلند ره î و پچوک ره i جه سیوا کانّه ولی این حرف عربی و فارسی خط دله وجود ندارنه. مازرونی زوون دله بعضی کلمات سَره این حرف جه نیاز پیدا کامبی ولی چون هیچ اجماعی وجود ندانّه که چـِتی ونه این حرف ره عربی رسم‌الخط دله سِراق هادیم، فعلاً ونجه استفاده نَکامبی و شِما بتونّی هر دِ جور بنویشتِن جه استفاده هاکنین و محدودیت قائل نَوامبی. ونه مثال «سنگ تیریک/سنگ تِریک»، «حیساب/حِساب»، «ایقتیصاد/اِقتِصاد» و... هستنه.

باقی قوانین

• کلماتی که همزه دارنه ره ات‌شکل بی‌ین وسّه ونه «ئ» جه بنویسین؛ نا «ع» جه.
  • مثال: بئیتن (بجای بعیتن)، بموئن (بجای بموعن)، بئن (بجای بعن)
• کلماتی که تشدید دارنه، نوِنه تکرار جه بنویشت بوون و هر گادِر تکرار بدینی، یعنن مصوتی وشون میون دره. کلماتی که تشدید دارنه ره تومبی وشون سر تشدید بی‌یلیم و تومبی هم نی‌یلیم، یعنی این اجباری نی‌یه‌.
  • مثال: بون=bavven. بوون=bavun.
• اگه لهجه‌ای وجود داشته که ونه بعضی واجـون، پچوک ای واری، هیچ نشونه‌ای فارسی خط دله نِداشتنه، تونّه این حروف ره هرتی که صلاح دونّه و وشونِ لهجه ره بتتر کتابی کانده جه، سِراق هادِن چون هنتا دستورعملی ونه سر ندارمی که همه قبول دارن.

لهجه

مازرونی لهجه معیار یا جایی که رسماً و عملاً زوون ره تحت کنترل داره، ندانّه و مازرونی زوون هم ۱۳تا لهجه دانّه. همینسه بنویشتن سَره هرکی خانه که شه لهجه جه بنویسه و بقیه‌ی لهجه ره دوست ندانّه. ممکنه ات‌نفر بخائه که همه‌ی مقالات حتماً ونه زوون جه بائه یا اتا لهجه ره ضعیف‌ته، کم‌جمعیت‌ته یا کلاً بدته بدونه. ولی هر مقاله یا جمله فقط بتونده اتا لهجه جه بنویشته بوو. همینسه ونه قوانینی وجود دارِن که همه ره مساوی داره و نی‌یله هچکی ویکی‌پدیا جه دِلبزه (مأیوس) بوه و اگه دِ نفر دعوا دَکِتنه که فلان مقاله چتی ونه بنویشته بائه، وشون ِدعوا ره مسالمت‌آمیز تموم هاکنه و هر دِ نفر ره راضی داره. فقط اینتی هسته که مدیرون بتونّه دِ نفر ِدعوا ره تموم هاکنن و متخلّف ره میِّن هاکنن.

قانونی که عمل وانه اینه که هرکی بتونده شه لهجه جه بنویسه و مجبور نی‌یه بقیه‌ی کارورون جه حتماً ات‌جور بنویسه ولی هچکی هم نَوِِنه بقیه‌ی لهجه‌ئون ره عوض هاکنه و وشون ِمقاله ره شه لهجه جه وَردِگاردِنه. اگه شِما شه لهجه جه اتا مقاله بساتی، همه‌ی سَرِ ِبالا جا دانّه و هچکی نتونده وه ره حذف یا عوض-بدل هاکنه.

این قانون اتا تبصره هم دانّه. کارورون دیگه (که وشونِ لهجه شمه بنویشته بَیی مقاله جه فرق کانده) بتونّه مقاله‌ی دله جدید جملات ره شه لهجه جه بنویسِن یا اتا پرانتز دله کلمات مترادف (هم‌معنی) ره یادداشت هاکنِن. دومبی که مقاله‌ی موضوع ویکی‌پدیا دله ونه عنوان هم هسته ولی ننشنه عنوان دله پرانتز بی‌یشتن و مترادفون ره بنویشتن. همینسه عناوین تبصره جه په‌روی نکانّه و فقط اولین کسی که مقاله ره نویسنه عنوان ره میِّن کانده ولی بنشنه اولین خطِّ مقاله دله متردافون ره بدون پرانتز اصلی عنوان ِپَلی بنویشتن. اینجه اتا مثال بنویشتمی که مقاله‌ی تتوک دله بتونّی هارشین:

• تتوک، مارجان تتو، سیم سیم کا یا باج خاله ات‌تی حشروئه که پر زنده و پرواز کانده. این حیوون البئو (تسوک) خانواده دله حیساب وانه.

ویکی‌پدیای تموم نسخه‌ئون دله لهجه‌ئون ِاختلاف وسّه قانون ات‌جوری (=یکسانی) وجود دانّه. این قانون فقط این ویکی دله بساته نیّه و تموم زوونون ِویکی‌پدیا دله کاربرد دانّه.

ضمناً ممکنه ات‌نفر اصلاً دوست نداره اتا لهجه‌ی خاص جه بَنویسه. اینان آدم‌ها بتونّه لهجه‌ئون ِمختلف ره پشو-پشو بزنن (ادغام هاکنن) و بنویسِن که تا زمونی که «وپ:زوون‌سازی» پیش نئه، اشکال نکانده.

کلمه‌ئون

شِما ونه این ویکی دله مازرونی کلمه‌ئون جه بنویسین و فقط زمونی بتونّی فارسی کلمات جه استفاده هاکنین که اون کلمات دخیل بائن یا مازرونی مُعادل نِدارن یا اینکه وشون ِمازرونی برابر فقط اتا لهجه دله استفاده بوو و شِما حدس زنّی که بقیه لهجه‌ئون وه ره شه دله ندارن.

اتا راه دیگه هم وجود دانّه. شما اگه این موارد جه دیم‌به‌دیم (=روبرو) بَیینی، بتونّی این صفحه دله درخاست هادین که بقیه شِما ره کومک هاکنن، البته اگه اتا کلمه این صفحه دله انتخاب بیّه دیگه ونه همه جا ونجه استفاده هاکردن تا این کلمه ویشته مخاطبون وسّه جا دَکفه:

• زمونی که شِما اتا مازرونی کلمه‌ی معنی یا کاربرد سَر شک دارنی
• اتا فارسی کلمه‌ی مازرونی معادل ره نیاز دارنی که پیدا هاکنین
• کلمه‌یی جه برخورد هاکردنی که نا فقط معادل ندانّه بلکه این کلمه‌ی فارسی واژه هم هنتا مازرونی زوون دله کاربرد پیدا نکارده (مثلاً انگلیسی کلماتی که وشون ِفارسی معادل هنتا جا نَکِته یا…)