ГУЛАГ

ГУЛАГ (орос. Главное управление исправительно-трудовых лагерей гэсэн үгний товчлол юм- монгол. "Хөдөлмөр эрхлэн засан хүмүүжүүлэх лагериудын удирдах ерөнхий газар")-ЗХУ-ын Дотоод хэргийн Ардын Комиссаруудын газар (орос. НКВД СССР), ЗХУ-ын Дотоод хэргийн яам (орос. МВД СССР) болон ЗХУ-ын Хууль зүйн яамны (орос. Министерство Юстиции) 1930-1959 онуудад улсын хорих газруудыг удирдаж байсан байгууллага.

1959 оноос хойш Хорих газруудын ерөнхий газар, 1968 оноос хойш Засан хүмүүжүүлэх хөдөлмөрийн байгууллагуудын ерөнхий газар (орос. Главное управление исправительно-трудовых учреждений. товч ГУИТУ) болжээ. 1987 онд ЗХУ-ын Дотоод хэргийн яамны Засан хүмүүжүүлэх хэргийн ерөнхий газар (орос. Главное управление по исправительным делам МВД СССР) болж өөрчлөгдсөн.

1992-1998 онд ЗСБНХУ задран унасны дараа ОХУ-ын Дотоод хэргийн яамны Шийтгэл гүйцэтгэх ерөнхий газар (орос. Главное управление исполнения наказаний МВД России. товч. ГУИН) болсон байна. 1998 онд ОХУ-ын Хууль зүйн яаманы харьяа болгож шилжүүлсэн юм.

ОХУ-ын 2004-2005 оны засаг захиргааны шинэчлэлийн үеэр Шийтгэл гүйцэтгэх ерөнхий газрыг Оросын Хууль зүйн яамны Холбооны шийтгэл гүйцэтгэх алба (орос. Федеральная служба исполнения наказаний) болгон өөрчилсөн байна.

ГУЛАГ нь ЗХУ-ын шийтгэлийн тогтолцооны нэг хэсэг байсан бөгөөд Иосиф Сталины үеийн хэлмэгдүүлэлттэй салшгүй холбоотой гэж үздэг. Хоригдлуудыг албадан хөдөлмөрлүүлэх нь 1930-1950-иад онд ЗХУ-ын эдийн засагт бүхэлдээ чухал ач холбогдолтой байсан. ГУЛАГ нь улсын бүтээн байгуулалтад оруулсан нийт хөрөнгийн 10 орчим хувийг эзэлдэг байв. Мөн нүүрс, металл, хүдэр, түүний дотор алт, уран, алмаз, кобальт, апатит олборлох үйлдвэрүүдэд ГУЛАГ-ын ач холбогдол илүү их байсан юм. Алтны 100 хувь, цагаан тугалганы 70 орчим хувь, никелийн 33 хувийг хоригдлууд олборлосон байдаг юм. Тэд мод бэлтгэх нийт ажлын 15%, усан станц болон зам барилгын ажлын багагүй хувийг эзэлж байжээ. Атомын төслийг хэрэгжүүлэх шийдвэрлэх үед (1947-1948) эдгээр байгууламжийн барилгын ихэнх хэсгийг ГУЛАГ-ын хүчээр байгуулсан боловч улс төрийн хэргээр ял эдэлж байсан хүмүүс эдгээр байгууламжид ажиллаагүй байна.

Түүх

1929 он хүртэл ЗСБНХУ-ын цагдан хорих газрууд нь Холбооны Бүгд найрамдах улсын дотоод хэргийн Ардын комиссаруудын харьяанд байсан бөгөөд зөвхөн Цагаан тэнгисийн Соловецкийн аралууд дахь "Соловецкийн тусгай зориулалтын лагерь" (орос. Соловецкий лагерь особого назначения, товч. СЛОН /монгол. Заан), улс төрийн тусгаарлах ангиуд нь Нэгдсэн улсын улс төрийн захиргаа ЗХУ-ын Улсын нэгдсэн улс төрийн удирдах газар (орос. Объединённое государственное политическое управление, товч. ОГПУ) -ын харьяанд байв. Хоригдлуудыг хямд ажиллах хүч гэж үздэггүй зөвхөн тэднийг шоронд хорихтой холбоотой гарч буй зардлыг нөхөхөд чиглүүлж байжээ. Үүний нэг нотолгоо нь ихэнх хорих ангиуд хүн ам шигүү суурьшсан, ажиллах хүчний хомсдолгүй газар байрладагтай холбоотой гэж үзэж болох юм. 1926 он хүртэл "Соловецкийн тусгай зориулалтын лагер"-ийн хоригдлуудыг ажиллуулдаггүй "зөвхөн хорлон сүйтгэгчид болон бусад хувьсгалын эсэргүү нарыг нийгмээс найдвартай тусгаарлах зориулалттай газар" байжээ. Бүх Оросын Төв Гүйцэтгэх Хороо (орос. Всероссийский центральный исполнительный комитет, товч. ВЦИК), Зөвлөлт Оросын Ардын Комиссаруудын Зөвлөлийн (орос. Совет народных комиссаров РСФСР ) 1928 оны 3-р сарын 26-ны өдрийн "Шийтгэлийн бодлого, хорих газруудын төлөв байдлын тухай" тогтоолоор хорих газруудыг эдийн засгийн үр ашигтай байх асуудлыг шийдвэрлэхэд чиглэгдсэн байна. Цагдан хорих газар шинээр барих нь зохисгүй гэж үзэж, хөдөө аж ахуй, үйлдвэр, гар урлалын, идэвхгүй аж ахуйн нэгжүүд эсвэл их засвар хийх шаардлагатай байгаа хөдөлмөрийн хорих ангиудыг нэмэгдүүлэхийг зорилго болгосон байна.

1929 онд СЛОН буюу Соловецкийн тусгай зориулалтын лагерийн туршлагыг ашиглаж, энгийн ажилчдын явахыг хүсэхгүй байгаа газар албадан хөдөлмөр эрхлэх хорих гол газар болгохоор шийдсэн байна. Үүний зэрэгцээ мод бэлтгэх ЗХУ-ын экспортын гол бүтээгдэхүүн тул онцгой ач холбогдолтой байсан бөгөөд нэн шаардлагтай валют олж социалист төлөвлөгөөгөө биелүүлэх хүмүүс нь хоригдлууд (ялангуяа энгийн ажилчдыг татах боломж маш хязгаарлагдмал газар) болж хувирчээ.

1929 оны 7-р сарын 11-нд ЗХУ-ын Ардын Комиссаруудын Зөвлөл "Эрүүгийн хоригдлуудын хөдөлмөрийг ашиглах тухай" тогтоол гаргаж, үүний дагуу 3 ба түүнээс дээш жилийн хугацаагаар ял шийтгүүлсэн бүх хоригдлуудыг ЗХУ-ын Улсын нэгдсэн улс төрийн удирдах газар (ОГПУ) шилжүүлэв. 1930 оны 4-р сарын 25-нд ОГПУ-ын 130/63[8] тушаалаар ЗХУ-ын Ардын Комиссаруудын Зөвлөлийн 1930 оны 4-р сарын 7-ны өдрийн "Албадан хөдөлмөрлөх лагерийн тухай журам"-ын тогтоолыг биелүүлэхийн тулд ОГПУ-ын (ГУЛАГ) Засан хүмүүжүүлэх хөдөлмөрийн лагериуд зохион байгуулагдав.

1934 оны 7-р сарын 10-нд ЗХУ-ын Дотоод хэргийн Ардын комиссариат (орос. НКВД СССР) байгуулагдаж, үндсэн таван хэлтэстэй болжээ. Тэдний нэг нь "Хөдөлмөр эрхлэн засан хүмүүжүүлэх лагериудын удирдах ерөнхий газар" (ГУЛАГ) байв. 1934 онд ЗХУ-ын Дотоод хэргийн Ардын комиссариатын дотоод аюулгүй байдлын хамгаалах ЗХУ-ын харгалзагч цэргийн анги (орос. Конвойные войска СССР) байгуулагдав. 1934 оны 10-р сарын 27-нд Зөвлөлт Оросын Хууль зүйн Ардын комиссариатын бүх засан хүмүүжүүлэх хөдөлмөрийн байгууллагуудыг ГУЛАГ-ийн мэдэлд шилжүүлсэн байна.

1936 оны 1-р сарын 4-нд ЗХУ-ын Дотоод хэргийн Ардын комиссариатын Инженер, барилгын хэлтэс, 1936 оны 1-р сарын 15-нд Тусгай барилгын хэлтэс, 1936 оны 3-р сарын 3-нд Автозамын барилгын ерөнхий газар байгуулагдав. Инженер, эрдэмтэд шоронд байхдаа мэргэжлээрээ ажиллаж байсан "шарашка" хэмээх Зохион бүтээх төвүүд гарч ирэв. ЗХУ-ын Дотоод хэргийн Ардын комиссариат нь Уул уурхай, металлургийн үйлдвэрүүдийн барилгын ерөнхий газар, Главгидрострой, Главпромстрой, Далстрой (Алс Хойд бүсийн барилгын ерөнхий газар) болон бусад аж ахуйн нэгжүүдийг байгуулан удирдаж байв. ГУЛАГ ЗХУ-ын Дотоод хэргийн яамны 1960 оны 1-р сарын 25-ны өдрийн 020 тоот тушаалын дагуу ЗХУ-ын Сайд нарын зөвлөлийн 1960 оны 1-р сарын 13-ны өдрийн 44-16 тоот тогтоолын дагуу татан буугдсан ба ЗХУ-ын Дээд Зөвлөлийн Тэргүүлэгчдийн 1960 оны 1-р сарын 13-ны өдрийн "ЗХУ-ын Дотоод хэргийн яамыг шинэчлэх тухай" зарлигтай холбоотой юм.

ГУЛАГ-ын хоригдлууд үндэстэн ястнаар

Оросын түүхч, судлаач Виктор Николаевич Земсков-ын гаргасан тоо баримт.

Үндэстэн	тоо
	1939	1940	1942	1943	1944	1945	1946	1947
Украин	18190	19683	18148	11467	73832	85584	10755	18294
Белорус	44785	49743	45320	25461	15264	15479	24249	32242
Татар	24894	28232	29116	17915	11933	14568	9049	11045
Узбек	24499	26888	26978	20129	8380	8426	5570	4777
Евреи	19758	21510	23164	20230	15317	14433	10839	9530
Казах	17123	20166	19703	14888	11453	12321	7822	8115
Герман	18572	18822	19258	18486	19773	22478	18155	18738
Польш	16860	16133	14982	11339	8765	8306	13356	16137
Гүрж	11723	12099	11171	6960	5517	5446	4544	4609
Азербайжан	н/д	10800	8170	4584	2924	4338	3163	1495
Армян	11064	10755	10307	9300	6835	6903	5477	5728
Туркмен	9352	9411	8548	6078	3113	2681	2007	2397
Латви	4742	5400	7204	5008	3856	3444	12302	11266
Башкир	4874	5380	4669	2414	1406	1579	905	1093
Тажик	4347	5377	4896	3841	2194	1872	1335	1460
Хятад	3161	4033	5182	3848	2792	2879	2614	1888
Солонгос	2371	2800	2403	1806	1257	1397	909	959
Финн	2371	2750	3547	2781	2220	1929	1758	2245
Эстон	2371	2720	6581	4556	2933	2880	9017	10241
Буриад	1581	2700	2610	1859	1344	1382	1240	1247
Киргиз	2503	2688	3537	2706	1437	1142	1034	894
Литв	1050	1344	3074	3125	2048	1805	11361	15328
Апган	263	280	256	170	89	65	59	48
Румын	395	270	1550	1040	857	815	840	978
Иран	н/д	134	1825	1176	772	678	501	558
Япон	50	80	133	119	116	23	578	660
Монгол	35	70	64	37	22	49	20	49
Түрк	н/д	н/д	488	297	226	281	264	186
Бусад	76055	67451	136898	79208	53068	50599	41247	29725
Нийт:	1317195	1344408	1415596	983974	663863	715505	600897	786441