Кирилица
Кирилица — писмо што се користи за различни азбуки низ Евроазија (посебно во Источна Европа, Кавказ, Средна Азија и Северна Азија). Таа е заснована на старата кирилица развиена во крајот на IX век од н.е. во Преславската книжевна школа за време на Првото Бугарско Царство.[2][3][4] Таа е основата на азбуките кои се користат за разни јазици, особено оние од православно словенско потекло и несловенски јазици кои биле под влијание на рускиот јазик. Во 2011 околу 252 милиони луѓе во Евроазија ја користеле како официјална азбука на нивните национални јазици, со што пола од нив се во Русија.[5] Со влегувањето на Бугарија во Европската Унија на 1 јануари 2007 година, кирилицата стана третото официјално писмо на Европската Унија, по латиничното писмо и грчкото писмо.[6]
| Кирилица | |
|---|---|
 | |
| Тип | |
Период | Старата кирилица постоела од околу 940 година |
| Правец на пишување | од лево кон десно  |
| Јазици | Национално писмо на:
 Украина |
| Сродни писма | |
Матични системи | |
Сродни системи | Латиница Коптска азбука Ерменска азбука Грузиска азбука Грчка азбука |
| ISO 15924 | |
| Уникод | |
| |
Кирилицата е изведена од грчкото унцијално писмо потпомогнато од буквите од постарата глаголичка азбука, вклучувајќи и некои лигатури. Овие дополнителни букви биле користени за старословенските звуци кои не постоеле на грчки. Писмото е именувано во чест на браќата[7] Свети Кирил и Методиј кои ја создале глаголицата. Современите научници веруваат дека кирилицата била развиена и формализирана од првите ученици на Кирил и Методиј.
На почетокот на 18 век, кирилицата користена во Русија во голема мера била реформирана од страна на Петар Велики по неговото враќање од неговата Голема амбасада во Западна Европа. Новата форма на писмото беше послична на латиницата, неколку архаични букви биле отстранети и неколку букви биле лично создадени од страна на Петар Велики (како што е Я која беше инспирирана од латиничната R). Типографската култура на Западна Европа исто така беше усвоена.[8]
Букви
уредиКирилицата се проширила низ источнословенските и некои од јужнословенските територии и се користела за пишување на локалните јазици како што е старорускиот. Нејзината адаптација од локалните јазици произвела голем број на кирилични азбуки.
| А | Б | В | Г | Д | Е | Ж | Ѕ[11] | Ꙁ | И | І | К | Л | М | Н | О | П | Р | С | Т | ОУ[12] | Ф |
| Х | Ѡ | Ц | Ч | Ш | Щ | Ъ | ЪІ[13] | Ь | Ѣ | Ꙗ | Ѥ | Ю | Ѫ | Ѭ | Ѧ | Ѩ | Ѯ | Ѱ | Ѳ | Ѵ | Ҁ[14] |
Буквите исто така имале бројчени вредности кои не биле засновани на кириличниот азбучен ред, туку биле наследени од грчките претходници на буквите.
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
| А | В | Г | Д | Є | Ѕ | З | И | Ѳ |
| 10 | 20 | 30 | 40 | 50 | 60 | 70 | 80 | 90 |
| І | К | Л | М | Н | Ѯ | Ѻ | П | Ч (Ҁ) |
| 100 | 200 | 300 | 400 | 500 | 600 | 700 | 800 | 900 |
| Р | С | Т | Ѵ | Ф | Х | Ѱ | Ѿ | Ц |
Старата кирилица тешко се претставувала на компјутерите. Многу од формите на буквите се разликувале од тие на современата кирилица, се разликувале во голема мера во разните ракописи и се менувале со текот на времето. Неколку фонтови вклучуваат соодветни глифи за создавање на азбуката.
Стандардниот Unicode 5.1 објавен на 4 април 2008 година, во голема мера ја подобри поддршката на компјутерите во однос на Старата кирилица и современиот црковнословенски јазик. Во Microsoft Windows, фонтот на корисничкиот интерфејс на Segoe UI има целосна поддршка за архаичните кирилични букви дури од Windows 8.
| Кирилични букви | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| А A |
Б Be |
В Ve |
Г Ge |
Ґ Ge upturn |
Д De |
Ђ Dje |
Ѓ Gje |
Е Ye |
Ё Yo |
Є Yest |
Ж Zhe |
| З Ze |
З́ Zje |
Ѕ Dze |
И I |
І Dotted I |
Ї Yi |
Й Short I |
Ј Je |
К Ka |
Л El |
Љ Lje |
М Em |
| Н En |
Њ Nje |
О O |
П Pe |
Р Er |
С Es |
С́ Sje |
Т Te |
Ћ Tshe |
Ќ Kje |
У U |
Ў Short U |
| Ф Ef |
Х Kha |
Ц Tse |
Ч Che |
Џ Dzhe |
Ш Sha |
Щ Shcha |
Ъ Hard sign (Yer) |
Ы Yery |
Ь Soft sign (Yeri) |
Э E |
Ю Yu |
| Я Ya | |||||||||||
| Важни несловенски кирилични букви | |||||||||||
| Ӏ Palochka |
Ә Cyrillic Schwa |
Ғ Ayn |
Ҙ Bashkir Dhe |
Ҫ Bashkir The |
Ҡ Bashkir Qa |
Җ Zhje |
Қ Ka with |
Ң Ng |
Ҥ En-ghe |
Ө Barred O |
Ү Straight U |
| Ұ Straight U |
Һ Shha (He) |
Ҳ Kha with |
Ӑ A with | ||||||||
| Кирилични букви користени во минатото | |||||||||||
| Ꙗ A iotified |
Ѥ E iotified |
Ѧ Yus small |
Ѫ Yus big |
Ѩ Yus small iotified |
Ѭ Yus big iotified |
Ѯ Ksi |
Ѱ Psi |
Ꙟ Yn |
Ѳ Fita |
Ѵ Izhitsa |
Ѷ Izhitsa okovy |
| Ҁ Koppa |
ОУ Uk |
Ѡ Omega |
Ѿ Ot |
Ѣ Yat | |||||||
Облици на буквите и типографија
уредиТекот на развојот на кириличната типографија преминал директно од средновековната фаза при крајот на барокот, без ренесансна фаза како во Западна Европа. Доцносредновековните кирилични букви (кои сѐ уште постојат на многу иконски натписи денес) имале карактеристична тенденција да бидат многу издолжени и тесни, вообичаено со споен начин на пишување.
Петар Велики, цар на Русија, ја направил задолжителна употребата на латинизираните форми на писмото во почетокот на XVIII век. Со текот на времето, овие форми биле во голема мера прифатени и во другите јазици кои го користиле писмото. На тој начин, за разлика од поголемиот дел од модерните грчки фонтови кои ги задржале принципите на дизајн на малите букви (како што се поставувањето на серифи, правилата за дебелината на буквите, иако грчките големи букви ги користат принципите на дизајн на латиницата), современите кирилични фонтови се во голема мера исти со тие на модерните латинични фонтови во рамките на исто фонтско семејство. Создавањето на некои од кириличните сметачки фонтови според латиничните исто така придонесе за нагледна латинизација на кирилицата.
Големите и малите букви на кириличните облици немаат големи разлики како во латиничната типографија.[15]
Кириличните фонтови како и латиничните имаат обични и курзивни форми (практично сите популарни современи фонтови вклучуваат паралелни групи на латиница и кирилица, каде што многу од глифите, на било големи или мали букви, едноставно се исти за двете). Сепак, терминологијата за фонтот во повеќето словенски јазици (на пример македонскиот, рускиот итн.) не ги користи зборовите "римски" и "италски" во оваа смисла.[16] Наместо тоа, номенклатурата ги следи германските начини на именување:
Во стандардниот македонски и стандардниот српски јазик за некои курзивни букви е дозволено да бидат различни од оние што се користат во другите јазици, а во регуларните форми нема разлики од други јазици [17]. Овие форми исто така често се користат и во регуларните фонтови особено за реклами, патни знаци, натписи, постери и слично, тие помалку се користат во весници или книги.
Кирилични азбуки
уредиМеѓу другите, кирилицата е стандардно писмо за пишување на следниве јазици:
- Словенски јазици: белоруски, бугарски, македонски, руски, русински, српскохрватски (за стандарден српски, босански и црногорски), украински
- Несловенски јазици: апхаски, алеутски (денес главно во црквните текстови), башкирски, чувашки, ерзјански, казахстански (каде ќе се замени со латиницата до 2025[18]), килдинсколапонски, Коми, киргиски, мариски, мокшански, монголски, осетски, ромски (на некои дијалекти), јакутски, таџилчки, татарски, тлингитски (денес само во црквните текстови), тувански, удмуртски, Јуит (во сибирски Јупик) и Јупипк (во Алјаска).
Кириличното писмо исто така се користи за јазиците на Алјаска,[19] словенска Европа (освен за западните Словени и некои јужни Словени), Кавказ, Сибир и рускиот Далечен Исток.
Првата азбука изведена од кирилицата била Абур која се користи за Коми. Други кирилилни азбуки се молдоцовската азбука за комскиот јазик и разни азбуки на кавказките јазици.
Македонска кирилица
уредиМакедонската кирилична азбука била составена во 1945 година по налог на АСНОМ. Има 31 буква и е најслична со српската кирилична азбука со исклучок на буквите Ѕ, Ќ и Ѓ. Македонската кирилица ги содржи следниве букви (гласови):
- А а Б б В в Г г Д д Ѓ ѓ Е е Ж ж З з Ѕ ѕ И и
- Ј ј К к Л л Љ љ М м Н н Њ њ О о П п Р р
- С с Т т Ќ ќ У у Ф ф Х х Ц ц Ч ч Џ џ Ш ш
Име
уредиБидејќи писмото било измислено и популаризирано од страна на следбениците на Св. Кирил и Методиј, името ја означува почитта кон нив наместо нивно авторство. Името "Кирилица" често ги збунува луѓето кои не се запознаени со историјата на писмото бидејќи тоа не се идентификува со земјата на потекло (за разлика од "грчка азбука"). Некои ја нарекуваат "руска азбука" бидејќи руската е најпопуларната и највлијателната азбука заснована на писмото.[20]
На македонски, бугарски, руски и српски кириличното писмо е исто така познато како азбука, збор добиен од старите имиња на првите две букви од повеќето кирилични азбуки (исто како што терминот алфабет потекнува од првите две грчки букви, алфа и бета).
Историја
уреди
Кирилицата беше создадена во Првото Бугарско Царство.[21] Првата варијанта, Старата кирилица, беше создадена во Преславската книжевна школа. Таа била изведена од грчкото унцијално писмо, дополнето со лигатури и согласки од постарата глаголичка азбука за звуците кои не постоеле во грчкиот јазик. Според традицијата кирилицата и глаголицата биле формализирани или од страна на Свети Кирил и Методиј кои го шириле христијанството меѓу јужните Словени, или од страна на нивните ученици.[22][23][24][25] Пол Куберлеј смета дека иако Кирил ја има кодифицирано и проширено глаголицита, неговите учениците биле тие кои ја создале кирилицата од грчки букви во 890-тите како посоодветно писмо за црковните книги. Подоцна кирилицата се проширила меѓу другите словенски народи, како и меѓу несловенските Власи и Молдавци.
Кирилицата и глаголицата се користеле за црквнословенскиот јазик, особено за старословенската варијанта. Оттука, изразите како што се "И е десеттата кирилична буква" обично се однесуваат на редоследот на црквнословенската азбука; не секое кирилично писмо ја користи секоја буква која постои во писмото.
Кирилицата ја замени глаголицата во 12 век. Литературата произведена на старословенски јазик наскоро се прошири на север и стана language franca на Балканот и Источна Европа.[26][27][28][29][30] Азбуката што се користи за современиот црковнословенски јазик во православните и источно-католичките обичаи сѐ уште изгледа како Старата кирилица. Сепак, во текот на милениумот по создавањето, кирилицата се адаптирала на промените во говорниот јазик, развила регионални варијации за да одговара на одликите на националните јазици и беше подложна на академски реформи и политички декрети. Еден познат пример за таквите јазични реформи може да му се припише на Вук Стефановиќ Караџиќ кој од српската кирилица отстранил одредени графеми кои веќе не биле застапени во говорниот јазик и вовел графеми специфични за српскиот (односно Љ Њ Ђ Ћ Џ Ј), дистанцирајќи ја од црквнословенската азбука во употреба пред реформата. Денес, многу јазици на Балканот, Источна Европа и северниот дел на Евроазија користат кирилични азбуки.
Поврзаноста со другите писма
уредиЛатиница
уреди
Голем број на јазици пишувани со кирилично писмо исто така се пишуваат и со латиницата, како што се азербејџанскиот, узбечкиот, српскиот и романскиот (во Република Молдавија до 1989 година, во Романија во текот на 19 век). По распаѓањето на Советскиот Сојуз во 1991 година, некои од поранешните републики официјално ја замениле кирилицата со латиницата. Транзицијата заврши во поголемиот дел од Молдавија (со исклучок на отцепениот регионот на Приднестровие, каде молдовската кирилица е официјална), Туркменистан, Азербејџан, но Узбекистан сѐ уште ги користи и двата системи на пишување. Според руската влада кирилицата мора да се користи за сите јавни комуникации во сите федерални субјекти на Русија, за да се промовираат поблиски врски низ федерација. Ова е доста контроверзно за говорниците на многу од словенските јазици; за другите како што се говорниците на чеченски и ингушетски, законот имал политички последици. На пример, сепаратистичката чеченска владата ја направила официјална латиничната скрипта која сѐ уште се користи од страна на многу Чечени. Оние во дијаспората, особено одбиле да ја користат чеченската кирилица која ја поврзуваат со рускиот империјализам.
Писма во Европа Грчко Грчко и латинично Латинично Латинично и кирилично Кирилично Грузиско Ерменско |
Стандардниот српски ги користи и кирилицата и латиницата. Кирилицата е номинално официјалното писмо на српската администрација според српскиот устав;[31] сепак, законот не ги регулира писмата на стандардниот јазик или пак самиот стандарден јазик воопшто. Во практиката писмата се еднакви, со што латиницата се користи почесто за нежслужбени работи.[32]
Жуангското писмо, користено меѓу 1950-тите и 1980-тите години во делови од Народна Република Кина, користело мешавина од латинични, фонетски, нумерично-засновани и кирилични букви. Нелатиничните букви вклучувајќи ја и кирилица биле отстранети од азбуката во 1982 година и се замениле со латинични букви кои изгледале слично на буквите кои ги замениле.
Романизација
уредиПостојат различни системи за романизацијата на кириличниот текст, вклучувајќи транслитерација на кириличниот правопис во латинични букви и транскрипција во однос на изговорот.
Стандардни системи на транслитерација на кирилицата во латиница се:
- Научна транслитерација, која се користи во лингвистиката врз основа на босанската и хрватската латиница.
- Работната група за романизациски системи[33] на Обединетите Нации препорачува различни системи за одредени јазици. Овие се најчесто користeните во целиот свет.
- ISO 9:1995, од Меѓународната организација за стандардизација.
- Американското библиотечно здружение и библиотеката на конгресот за романизацијата на словенските азбуки (АLА-LC романизација), што се користи во библиотеките во Северна Америка.
- BGN/PCGN Романизацијата (1947), Американскиот одбор за географски имиња и Постојаниот комитет за географски имиња за британска службена употреба).
- GOST 16876, сега непостоечки советски транслитерациски стандард. Заменет од GOST 7.79 кој е еквивалент на ISO 9.
- Волапукското кодирање, неформална транслитерација на кириличен текст преку латинична ASCII.
Поврзано: Транслитерација на белорускиот, бугарскиот и македонскиот.
Кирилизација
уредиПретставувањето на другите системи на пишување со кирилични букви се нарекува кирилизација.
Поврзано
уредиНаводи
уреди- ↑ Oldest alphabet found in Egypt. BBC. 1999-11-15. Retrieved 2015-01-14.
- ↑ Dvornik, Francis (1956). The Slavs: Their Early History and Civilization. Boston: American Academy of Arts and Sciences. стр. 179.
The Psalter and the Book of Prophets were adapted or "modernized" with special regard to their use in Bulgarian churches, and it was in this school that glagolitic writing was replaced by the so-called Cyrillic writing, which was more akin to the Greek uncial, simplified matters considerably and is still used by the Orthodox Slavs.
- ↑ Florin Curta (2006). Southeastern Europe in the Middle Ages, 500–1250. Cambridge Medieval Textbooks. Cambridge University Press. стр. 221–222. ISBN 0521815398.
- ↑ J. M. Hussey, Andrew Louth (2010). „The Orthodox Church in the Byzantine Empire“. Oxford History of the Christian Church. Oxford University Press. стр. 100. ISBN 0191614882.
- ↑ List of countries by population
- ↑ Leonard Orban (24 May 2007). „Cyrillic, the third official alphabet of the EU, was created by a truly multilanguagel European“ (PDF). europe.eu. Посетено на 3 August 2014.
- ↑ Columbia Encyclopedia, Sixth Edition. 2001–05, s.v. "Cyril and Methodius, Saints"; Encyclopædia Britannica, Encyclopædia Britannica Incorporated, Warren E. Preece – 1972, p. 846, s.v., "Cyril and Methodius, Saints" and "Eastern Orthodoxy, Missions ancient and modern"; Encyclopedia of World Cultures, David H. Levinson, 1991, p. 239, s.v., "Social Science"; Eric M. Meyers, The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East, p. 151, 1997; Lunt, Slavic Review, June 1964, p. 216; Roman Jakobson, Crucial problems of Cyrillo-Methodian Studies; Leonid Ivan Strakhovsky, A Handbook of Slavic Studies, p. 98; V. Bogdanovich, History of the ancient Serbian literature, Belgrade, 1980, p. 119
- ↑ „Civil Type and Kis Cyrillic“. typejournal.ru. Посетено на 22 March 2016.
- ↑ А. Н. Стеценко. Хрестоматия по Старославянскому Языку, 1984.
- ↑ Cubberley, Paul. The Slavic Alphabets, 1996.
- ↑ Variant form Ꙃ
- ↑ Variant form Ꙋ
- ↑ Variant form ЪИ
- ↑ Lunt, Horace G. Old Church Slavonic Grammar, Seventh Edition, 2001.
- ↑ Bringhurst (2002) writes "in Cyrillic, the difference between normal lower case and small caps is more subtle than it is in the Latin or Greek alphabets,..." (p 32) and "in most Cyrillic faces, the lower case is close in color and shape to Latin small caps" (p 107).
- ↑ Name ital'yanskiy shrift (Italian font) in Russian refers to a particular font family JPG Архивирано на 26 септември 2007 г., whereas rimskiy shrift (roman font) is just a synonym for Latin font, Latin alphabet.
- ↑ Peshikan, Mitar; Jerković, Jovan; Pižurica, Mato (1994). Pravopis srpskoga jezika. Matica Srpska. стр. 42.
- ↑ Reuters (2017-10-26). „Alphabet soup as Kazakh leader orders switch from Cyrillic to Latin letters“. The Guardian (англиски). ISSN 0261-3077. Посетено на 2017-10-30.
- ↑ "Orthodox Language Texts" Архивирано на 4 септември 2010 г., Retrieved 2011-06-20
- ↑ Tsanev, Stefan. Български хроники, том 4 (Bulgarian Chronicles, Volume 4), Sofia, 2009, p. 165
- ↑ Paul Cubberley (1996) "The Slavic Alphabets". In Daniels and Bright, eds. The World's Writing Systems. Oxford University Press. ISBN 0-19-507993-0.
- ↑ Columbia Encyclopedia, Sixth Edition. 2001–05, s.v. "Cyril and Methodius, Saints"; Encyclopædia Britannica, Encyclopædia Britannica Incorporated, Warren E. Preece – 1972, p.846, s.v., "Cyril and Methodius, Saints" and "Eastern Orthodoxy, Missions ancient and modern"; Encyclopedia of World Cultures, David H. Levinson, 1991, p.239, s.v., "Social Science"; Eric M. Meyers, The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East, p.151, 1997; Lunt, Slavic Review, June, 1964, p. 216; Roman Jakobson, Crucial problems of Cyrillo-Methodian Studies; Leonid Ivan Strakhovsky, A Handbook of Slavic Studies, p.98; V. Bogdanovich, History of the ancient Serbian literature, Belgrade, 1980, p.119
- ↑ The Columbia Encyclopaedia, Sixth Edition. 2001–05, O.Ed. Saints Cyril and Methodius "Cyril and Methodius, Saints) 869 and 884, respectively, “Greek missionaries, brothers, called Apostles to the Slavs and fathers of Slavonic literature."
- ↑ Encyclopædia Britannica, Major alphabets of the world, Cyrillic and Glagolitic alphabets, 2008, O.Ed. "The two early Slavic alphabets, the Cyrillic and the Glagolitic, were invented by St. Cyril, or Constantine (c. 827–869), and St. Methodii (c. 825–884). These men from Thessaloniki who became apostles to the southern Slavs, whom they converted to Christianity."
- ↑ Kazhdan, Alexander P. (1991). The Oxford dictionary of Byzantium. New York: Oxford University Press. стр. 507. ISBN 0-19-504652-8.
Constantine (Cyril) and his brother Methodius were the sons of the droungarios Leo and Maria, who may have been a Slav.
- ↑ "On the relationship of old Church Slavonic to the written language of early Rus'" Horace G. Lunt; Russian Linguistics, Volume 11, Numbers 2–3 / January, 1987
- ↑ Schenker, Alexander (1995). The Dawn of Slavic. Yale University Press. стр. 185–186, 189–190.
- ↑ Lunt, Horace. Old Church Slavonic Grammar. Mouton de Gruyter. стр. 3–4.
- ↑ Wien, Lysaght (1983). Old Church Slavonic (Old Bulgarian)-Middle Greek-Modern English dictionary. Verlag Bruder Hollinek.
- ↑ Benjamin W. Fortson. Indo-European Language and Culture: An Introduction, p. 374
- ↑ „Serbian constitution“. Архивирано од изворникот на 2011-07-23. Посетено на 2018-03-03.
- ↑ http://www.csmonitor.com/World/Europe/2008/0529/p20s01-woeu.html
- ↑ UNGEGN Working Group on Romanization Systems
Дополнителна литература
уреди- Ivan G. Iliev. Short History of the Cyrillic Alphabet. Plovdiv. 2012. Short History of the Cyrillic Alphabet
- Bringhurst, Robert (2002). The Elements of Typographic Style (version 2.5), pp. 262–264. Vancouver, Hartley & Marks. ISBN 0-88179-133-4.
- Nezirović, M. (1992). Jevrejsko-španjolska književnost. Sarajevo: Svjetlost. [cited in Šmid, 2002]
- Šmid, Katja (2002). "„Los problemas del estudio de la lengua sefardí“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 7 April 2008. (603 KiB)", in Verba Hispanica, vol X. Liubliana: Facultad de Filosofía y Letras de la Universidad de Liubliana. ISSN 0353-9660
- 'The Lives of St. Tsurho and St. Strahota', Bohemia, 1495, Vatican Library
- Philipp Ammon: Tractatus slavonicus. Архивирано на 19 јули 2020 г. in: Sjani (Thoughts) Georgian Scientific Journal of Literary Theory and Comparative Literature, N 17, 2016, pp. 248–56
Надворешни врски
уреди| „Кирилица“ на Ризницата ? |
- The Cyrillic Charset Soup Архивирано на 3 декември 2016 г. overview and history of Cyrillic charsets.
- Transliteration of Non-Roman Scripts, a collection of writing systems and transliteration tables
- History and development of the Cyrillic alphabet
- Cyrillic Alphabets of Slavic Languages review of Cyrillic charsets in Slavic Languages.
- data entry in Old Cyrillic / Стара Кирилица Архивирано на 22 февруари 2014 г.
- Cyrillic and its Long Journey East - NamepediA Blog, article about the Cyrillic script