Uni

Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda.

I Uni i éra 'n pòpol nòmade de l'antichità, uriginàre de l'Asia centrala, cumparìcc sö la scéna europèa a cumincià del sècol IV dòpo del Signùr.

I g'ha ìt 'na part emportànta endei scunvulgimèncc ligàcc a le grande migrasiù che g'ha portàt a la fì del Impér Romà d'Ucidènt e col sò sovrà piö 'mportànt. Atila, i è stacc bù de mèter en pé 'n impér che nàa de l'Azia centràla enfìna a l'Euròpa centro-orientàla. Töt chèsto impér isé grant el scamparà mìa tat dòpèo la mórt de Atila e i sò disendèncc e söcesùr i ocüparà divèrse zòne de l'Euròpa orientàla e de l'Azia centràla 'ntra el sècol IV e 'l sècol VI.

La sò fórsa militàr l'ìa bazàda sura de töt sö la braüra dei sò arcér a caàl.

A stà a chèl che g'ha lasàt scriìt el stòrich Jordanes, I Uni i g'harès pasàt el Volga e doca i sarès riàcc en Euròpa endèl 374 , e a minài l'ìa en càpo ciamàt Balamir. I g'harès sotamitìt i Alani, en pòpol che abitàa el nòrt del Càucazo, e piö tàrde i Ostrogoti. L'entràda dei Uni la g'ha proocàt töta 'na filéna de migrasiù de pòpoi e de conseguènsa de invaziù de teretóre de part de pòpoi che se spostàa per mìa éser sotamitìcc. I Visigoti i envadarà el teretóre del Imper Romàno endel 376 e póch piö tàrde i Alani i farà estès.

Entùren a l'an 400, i Uni i éra padrù de 'n teretóre che nàa dei Carpàsi ai Ùrali. A chèl tép là i éra dividìcc en tré órde goernàde de tré fredèi: Ruga, Moundzouk e Oktar. Du fiöi de Moundzouk, Bleda e Atila, i ciaparà el pòst del pàder, ma el segónt el fenesarà per eliminà 'l prim e 'l deentarà el sovrà ünich dei Uni. El se stabelesarà en Panònia e de lé 'l vambiarà le sò cunquiste endèl 441. El se spuciarà enfìna en Galia ma dòpo la scunfìta endela Batàia dei Camp Catalàunich del zögn del 451 el dozarà ritiràs. El metarà a fèr e föch el teretóre de l'Italia setentriunàla l'an dòpo ma pò a de lé el se ritirarà dòpo ìga encuntràt el papa. Dòpo la mórt de Atila endel 453, l'impér dei Uni el se desfànta en póch tép. El sò prim fiöl, Ellac, l'è stat copàt dei Ostrogoti e dei Gepidi endel 454. I Uni alùra i g'ha ripiegàt envers le pianüre de la Rüsia. Dengizich, 'n óter fiöl de Atila, el g'ha atacàt l'Impér Romà d'Oriènt ma l'è stat copàt pò a lü endel 468. Piö tàrde i Uni i se spartarà en dò fasiù rivài, i Kutrigur e i Uturgur.