Sistema Solar
|
|
Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda. |
El Sistema Solar l'è 'l sistéma planetàre riferìt al Sul e del quàl fà part apò a la nòsta Tèra. L'è furmàt de töta 'na varietà de còrp celèscc mantignìcc en òrbita entùren al Sul de la sò fórsa de gravità.
I ogècc piö gròs che gìra entùren al Sul i è ciamàcc pianéti e segont le clasificasiù de l'Üniù Astronòmica Internasiunàla i è òt. Chèsti, ensèma ai sò satèliti, ai pianéti nani e a miliàrdi de óter ogècc minùr compagn de i asteròidi, le cométe, i meteoròidi e chèla che vé ciamàda la pólver intertplanetària i fùrma el Sistema Solar.
En ùrden de distànsa del Sul i òt pianéti i è: Mercurio, Venere, Tèra, Marte, Giove, Saturno, Urano e Nettuno.
Sìch óter ogècc i è stacc clasificàcc come pianéti nàni: Cerere, che 'l se tróa endèla fàsa dei asteròidi, Plutone ('nfìna al 2008 l'ìa cunsideràt pò a lü 'n pianéta), Haumea, Makemake, e Eris[1].
Sistema Solar intèrno
[Modifega | modifica 'l sorgent]
L'è 'l nòm che se ghe dà a la regiù de spàsio che töl dét i pianéti ruciùs e i asteròidi. I è cumpunìcc perlopiö de silicàcc e metài, i ogècc del sistéma solàr intèrno i se tróa arènt al Sul, tat che 'l ràgio de chèsta regiù l'è piö cürt che nó la distànsa che gh'è 'ntra l'òrbita de Giove e chèla de Saturno.
Pianeti terèstri
[Modifega | modifica 'l sorgent]Del Sistéma Solàr intèrno fà part i pianéti ciamàcc terèstri — per vìa de le caraterìstiche che se 'nsomèa presapóch a chèle de la Tèra — che i è Mercurio, Venere, Tèra e Marte. Chèsti pianéti i g'ha 'na cumpuzisiù ruciùza, póch (Téra giü, Màrte du) o nisü (Mercurio e Venere i ghe n'ha gne ü) satèliti natürài. Stabilìt come ünità de mizüra l'Unità Astronòmica (UA) pari a la distànsa média del Sul a la Tèra, l'òrbita de Mercùrio l'è a 0,4 UA del Sul, chèla de Venere a 0,7UA, la Tèra a 1 UA e Marte a 1,6 UA.
Fàsa principàla
[Modifega | modifica 'l sorgent]'Ntra le 2,3 e le 3,3 UA, cioè 'ntra le òrbite de Marte e de Giove, se tróa la Fàsa Principàla, 'na sintüra de còrp ruciùs ciamàcc asteròidi de dimensiù diferènte che pöl nà de sentenér de chilòmetri a póch ghèi. 'Ntra chèsti còrp ghe n'è apéna giü, el piö grant, che vé clasificàt come 'n pianéta nàno, l'è ciamàt Cerere. Ghe n'è amò vergü però che semài che vegnarà demustràt che i è 'n equilìbrio idrostàtich i pödarà véser clasificàcc pò a lur come pianeti nani, compagn de i asteròidi Vesta e Igea. Se pènsa che töcc chèi ogècc ché i sàpe rèscc de la formasiù del Sistema Solar che gh'è mìa riàt a fundìs ensèma per vìa de la 'nterferènsa de la fórsa gravitasiunàla de Giove.
Sistéma solàr estèrno
[Modifega | modifica 'l sorgent]
I ogècc principài che fà part del sistéma solàr estèrno i è i pianéti clasificàcc come giganti gasus e i sò satèliti natürài, vergü dei quài i g'ha dimensiù plantàrie. En chèsta regiù òrbita però pò a 'na fàsa de cométe de le quàle fà part i ogècc ciamàcc centàuri. I còrp sòlidi de chèsta regiù i è cumpunìcc de 'na quantità piö àlta de elemèncc volàtii (compagn de l'aiva, l'amonìaca e 'l metàno) en confrónt ai ogècc ruciùs del sistéma solàr intèrno.
Gigànti gasùs
[Modifega | modifica 'l sorgent]I quàter gigànti gasùs estèrni töcc ensèma i costetöés el 99% de la màsa cunusìda che ghe gìra entùren al Sul. Giove (5,2 UA) e Saturno (9,5 UA) i è furmàcc perlopiö de idrogeno e elio; Urano (19,6 UA) e Netuno (30 UA) i g'ha 'na percentuàl de giàs piö grànda. Gh'è dei astrònomi che i preferés cunsiderài de 'na categurìa de per sò cönt, chèla dei "giganti de giàs".[2] Töcc quàte chèsti pianéti i g'ha 'na formasiù a anèi, chèi piö famùs i è chèi de Satùrno che i è i ünich che se pöl oservà de la Tèra sènsa strümèncc tròp sufisticàcc.
Centauri
[Modifega | modifica 'l sorgent]I centauri i è corp celèst che se tróa 'ntra le 9 e le 30 UA, e che òrbita endela regiù che se tróa 'ntra Giove e Netuno. El piö grant de chèsti ogècc che se conós l'è ciamàt Cariclo e 'l g'ha 'n diametro de presapóch 250 km.[3] El prim a éser stat scuprìt envéce l'è ciamàt Chirone e l'è stat clasificàt come cometa (95P) perchè 'l se compórta compagn de chèste quan che le ghe và derènt al Sul.[4]
Ogècc Transnetünià
[Modifega | modifica 'l sorgent]La zòna de là de Netuno l'è ciamàda "regiù transnetüniàna" e l'è amò perlopiö inespluràda. Par che la sàpe popolàda de ogècc "pesègn" (el piö grant el g'ha diàmetro che l'è 'na quinta part de chèl de la tèra, e 'na màsa 'n bèl pó de méno de chèla de la Lüna), cumpunìcc perlopiö de gias e córne.
Fàsa de Kuiper
[Modifega | modifica 'l sorgent]La fasa de Kuiper l'è 'n anèl de detrìcc che se 'nsomèa a chèla de la fàsa principàla de asteròidi, ma cumpunìda perlopiö de gias. La töl dét 'na regiù cumprindìda 'ntra le 30 e le 50 UA (de distànsa del Sul). En chèsta regiù se tróa còrp pesègn aisebé che chèi piö grancc 'ntra de chèsti, compagn de chèi cunusìcc come Quaoar, Varuna e Orcus, i pödarès véser riclasificàcc come pianeti nani. Se stéma che 'ndela fàsa de Kuiper ghe sàpe alméno 100 000 ogècc conden diàmetro piö grant de 50 km, ma la màsa de töcc chèsti la rìa mìa a 'na décima part de la masa de la tèra. Tacc de chèsti ogècc i g'ha i sò satèliti natüràli e i piö tacc i òrbita sö pià mìa paraléi a chèl de l'eclìtica.
I ogècc de la fàsa de Kuiper i pöl véser presapóch dividìcc en dò categurìe: chèi "clasich" e chèi "resonàncc" (plütì e twotì). I ogècc resonàncc i g'ha le òrbite ligàde a chèla de Netuno (le òrbite dei plütì i è 'n rapórt de 2:3, chèle dei twotì i è 'n rapórt de 1:2). Plutóne (39 UA), che 'nfìna a mìa tat tép fà l'ìa cunsideràt chèl dei nof dei pianéti che gìra entùren al Sul e che de póch en sà l'è stat riclasificàt come pianeta nano, el fà part de chèsta categurìa e 'l g'ha 'n raport de resunànsa de 2:3 en rapórt a Netuno.
I ogècc clàsich envéce i g'ha nisü tìpo de resonànsa co Netuno e se i càta endèna fàsa che và de le 39,4 UA a le 47,7 UA de distànsa del Sul. [5] I ogècc clàsich de la fàsa de Kuiper i è stacc clasificàcc come cubewà dopo che gh'è stat scuprìt el prim ogèt de chèsta sórt, (15760) 1992 QB1.[6] Haumea (43,34 UA), e Makemake (45,79 UA) i è i ogècc piö grancc de la fàsa de Kuiper clàsica.
Disch sparnegàt
[Modifega | modifica 'l sorgent]El disch sparnegàt el se sormónta a la fàsa de Kuiper, ma 'l rìa en bèl tòch piö 'nglià 'nvèrs l'estèrno del Sistema Solar. Se pènsa che de chèsta regiù rìe le cométe de perìot bréf. I stüdiùs de astronomìa i pènsa che i ogècc del disch sparnegàt i sàpe stacc spuciàcc vers dele òrbite mìa regolàre de l'enflüènsa gravitasiunàla de la migrasiù 'nvèrs l'estèrno de Netùno. Tacc de chèsti ogècc i g'ha el pereéle dedét de la fàsa de Kuiper, ma 'l sò Aféle el pöl troàs pò a 150 UA del Sul. En piö, le òrbite de chèsti ogècc i è 'n grant inclinàde en confrónt al pià de l'eclìtica, de spès adiritüra perpendicolàre a chèsta. Eris (68 UA) l'è 'l piö grant dei ogècc del disch sparnegàt e l'è de póch piö grant de Plutone.
Nìgol de Oort
[Modifega | modifica 'l sorgent]
L'è 'na regiù ipotética e mai oservàda per vìa de la scàrsa lüminuzità, de 'ndoche se pènsa pöde rià le cométe de perìot lónch (compagn de la Hale-Bopp e la Hyakutake). La sarès dividìda en dò regiù, chèla intèrna, de fùrma toroidàla colocàda 'ntra 2000 UA e 20000 UA e chèla estèrna de fùrma sférica colocàda amò piö delóns, 'ntra 20000 e 50000 UA. L'ipòtezi de la sò ezistènsa l'è stàda fàda per spiegà l'urìgin e la stória de le cométe che g'ha 'n perìot. Sedna l'è 'n ogèt de dimensiù piö o méno pari a 2/3 de Plutone che segónt i sò scupridùr el pödarès apartègner al nìgol de Oort perchè l'è tròp delóns per véser cunsideràt part de la fàsa de Kuiper, però sö chèsta enterpretasiù gh'è mìa tata concordànsa.
Puzisiù
[Modifega | modifica 'l sorgent]
La galàsia de la quàla 'l fa part el nòst sistéma solàr l'è ciamàda Vìa Làtea (o a leèl popolàr Stràda de San Giàcom) e l'è 'na galàsia a fùrma de spiràl sbaràda, cioè 'na strütüra cumpunìda de 'n nùcleo centràl streersàt de formasiù a sbàra de la quàla part du bras a spiràl che g'ha 'n andamènt logarìtmich. El Sul el se tróa söl bras ciamàt Uriù-Cigno (Orion-Cygnus arm) a presapóch 25000/28000 agn lùce del cèntro de la galàsia.
Riferimèncc
[Modifega | modifica 'l sorgent]- ↑ (EN) http://planetarynames.wr.usgs.gov/append7.html
- ↑ Jack J. Lissauer, David J. Stevenson, Formation of Giant Planets sö NASA Ames Research Center; California Institute of Technology, 2006. consültàt ai 16 de zenér del 2006
- ↑ John Stansberry, Will Grundy, Mike Brown, Dale Cruikshank, John Spencer, David Trilling, Jean-Luc Margot. Physical Properties of Kuiper Belt and Centaur Objects: Constraints from Spitzer Space Telescope. 2007. URL consultad in data 21 settembre 2008.
- ↑ Patrick Vanouplines. Chiron biography. 1995. URL consultad in data 23 giugno 2006.
- ↑ M. W. Buie, R. L. Millis, L. H. Wasserman, J. L. Elliot, S. D. Kern, K. B. Clancy, E. I. Chiang, A. B. Jordan, K. J. Meech, R. M. Wagner, D. E. Trilling. Procedures, Resources and Selected Results of the Deep Ecliptic Survey. 2005. URL consultad in data 7 de setèmber del 2006.
- ↑ E. Dotto1, M.A. Barucci2, and M. Fulchignoni. Beyond Neptune, the new frontier of the Solar System (PDF). 24 agosto 2006. URL consultad in data 26 de dezèmber del 2006.
