Fosforo

Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda.

El fòsforo l'è 'n elemènt chìmich enserìt endèla tàola periòdica dei elemèncc col sìmbol P. El g'ha nömer atòmich 15, che völ dì che 'l nùcleo de 'n àtom de fòsforo el g'ha quìndes prutù. El fà part de la categurìa dei mìa-metài e l'è colocàt endèl grùpo de l'azòto.

En natüra se 'l tróa mìa al stat elementàr, ma sóta fùrma de fosfàt (sal de l'àcido fosfòrich), el bónda en sèrte préde e 'ndèle cèlule dei éser vivèncc, de le quàle el costetöés en elemènt esensiàl. El fòsforo elementàr l'è 'n gran tat reatìf e, al cumbinàs co l'osìgeno l'emèt 'na lüminesènsa dèbola dèbola. De chèsta caraterìstica gh'è nasìt el sò nòm, che 'l vé del greco "φόσφορος", cioè "phosphoros", che völarès dì "portadùr de lùce"). L'üzo endüstriàl principàl del fòsforo l'è per la prudusiù de fertilizàncc, ma se 'l dòpra apò a per i espluzìf, i sonfanèi, i föch artificiài, le cüre per le piànte, i dentifrìci, i detergèncce e i led bianch.

El fòsforo l'è stat izolàt per la prìma ólta del chìmich todèsch Hennig Brand endel 1669. Entat che 'l tentàa de distilà i sài che restàa de l'evaporasiù de l'urìna, s'è furmàt en materiàl biànch, che se idìa pò al scür, che a brüzà el fàa 'na fiàma bèla lüminùza. De alùra, la paròla fosforescènt l'è stàda dopràda per descrìer töcc chèi materiài che se èt al scür (i emèt 'na lùce dèbola) sènsa brüzà.