Munte Aü
AR
|
Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese, inta varietàe tuiranìna |
| Mùnte Aü | |
|---|---|
_-_v%C3%ACsta_da_Bois%C3%A0n_(1).jpg) | |
| Stâto |  Itàlia
|
| Región |  Liguria
|
| Provìnsa |  Sann-a
|
| Comùn |  Barestìn Tuiràn U Serià
|
| Altéssa | 748 m s.l.m. |
| Cadénn-a | Àrpi |
| Cordinæ | 44°06′40.5″N 8°11′21.19″E |
| Màppa de localizaçión | |
  Mùnte Aü | |
| Dæti SOIUSA | |
| Grànde Pàrte | Àrpi de Punènte |
| Grànde setô | Àrpi de Süd-Òvest |
| Seçión | Àrpi Lìgüri |
| Sotoseçión | Preàrpi Lìgüri |
| Supergrùppo | Cadéna Sèttepai-Cârmu-Armétta |
| Grùppo | Grüppu du Mùnte Cârmu |
| Sotogrùppo | Custéra du Mùnte Cârmu |
| Còdice | I/A-1.I-A.2.a |
U Mùnte Aü (Monte Acuto inta tuponumàstica ufisià) u l'è in mùnte da cadéna de Preàrpi Lìgüri ch'u rìva a in'artéssa de 748 métri srua u livèllu du mà.
Geugrafìa
[modìfica | modìfica wikitèsto]_-_v%C3%ACsta_da_Bois%C3%A0n_(2).jpg)
U Mùnte Aü u l'è mésciu tra i cumün de Barestìn, du Serià e de Tuiràn, cu-a sìmma ciü âta ch'a se tröva pròpriu a-a sö incruxêa. U fà pàrte da lunga cadéna di mùnti ch'a carà zü da-a Ròcca pè rivà fìna a-u mà in curispundènsa du Câvu du Serià.
U mùnte u spartìsce a vàlle du Varatèlla da quélla de l'Ibà e u gh'à de rìve ch'i sùn surcàe da-e sòtte de paréggi riài, bèn rìpide e sécche pè tòstu tüttu l'ànnu[1]. Da-u fiàncu vèrsu u Serià u ghe nàsce u Riàn Sciacquatoio e u Riàn du Valùn du Serbatù, ch'i se càccia inte l'Ibà, e u Riàn da Crùxe, in afluènte du Riàn de Sàn Ròccu; pè l'âtra rìva i câra pè cùntru i riài de la Ùtra, du Runculùngu, da Vìgna Zèrba, de Bandiàsse, Sciòrta, da Ramà e Barèste, ch'i fenìsce tütti intu Riàn de Baresciùn, ciü u Riàn di Sgurìn cu-i sò afluènti, che pè cùntru u se càccia drìtu inta scciümàira Varatèlla.
U Mùnte Aü u l'è, cu-a cadéna tra l'Arixéa (813 m) e u Pìccaru (281 m), cumprézu int'ina regiùn che, pè a geulugìa, a l'è furmà da depòxiti diferènti mésci in pìlla, ch'i remùnta a-u perìudu Giüràssicu e Triàssicu[2]. In particulà, i ghe sùn e dulòmie du Mùnte Arèna e u carcà da Ròcca Livernà, cun de vène ciü picenìne de carcà de Verâvu e dulòmia de Sàn Pêru a-u Mùnte[1]. Scicùmme se tràtta de scìti ciütòstu âti u nu s'è desvilüpàu vâri de carsìsmu, che però u l'è du bèllu antìgu e pè a ciü pàrte incìu e tapàu da frâne[1]. In particulà, in se l'Aü a l'è cunusciüa nummà ina tâna ch'a l'è quélla de Runculùngu, descruvìa du 2012 sùtta a-a vètta du mùnte, in sa rìva vèrsu Barestìn[3]; de ciü, i ghe sùn ascì di impurtànti depòxiti de tèra rùssa[1].
Stòria
[modìfica | modìfica wikitèsto]Nùmme
[modìfica | modìfica wikitèsto]Dàndu amèntu a-a tradisiùn du pòstu, u nùmme du mùnte u vegnerêa da-a sö fùrma che, cu-e dùe sìmme ch'i se végghe mirànduru d'inta Varatèlla, a gh'à in prufì ch'u pà ina "u". U nùmme inta tuponumàstica ufisià u l'è pè cùntru ciü mudèrnu e u végne da in erù fàitu da-i cartògrafi furèsti quându i-u l'àn tuscanizàu, scicùmme i l'averêa intézu "Aü" intu sénsu de agüssu, fùrma che pè dabùn a nu gh'éntra vâri cu-u prufì du mùnte[4], scibèn ch'a se ne tröva de scìmili inte testimuniànse ciü antìghe.
Tra e mensiùi stòriche du mùnte che se pö truvà inte màppe e inti catàstri d'épuca, a ciü antìga a l'è quélla cùmme Montem Acutum, cuntegnüa int'in àttu de l'abasìa de Sàn Pêru du 31 de màzzu du 1295[5], ch'a se pö lézze tùrna int'in âtru papé du 4 d'arvì du 1315. Da pöi i ghe sùn: Monte Aguzo o Monteagusso intu catàstru de Tuiràn du 1508[6], Montau inte quéllu du 1568[7], Monte Aguto int'ina màppa du Gropallo du 1655[8], Monte Aù, ó Alto int'ina màppa du Vinzoni du 1750[9][n. 1], Monte Montau du 1795[10], Montaù du 1799[11] e Mte Aù a-a metàe de l'Öttusèntu[12].
Fàiti
[modìfica | modìfica wikitèsto]Inte sö prìmme mensiùi stòriche u Mùnte Aü u l'éra adueràu cùmme tèrmu de punènte pè i scìti de pruprietàe de l'abasìa de Sàn Pêru in Varatèlla, cùmme inte l'àttu du 31 de màzzu du 1295 dùnde i frâti i vendêva i sö dirìtti a campà e décime, ch'u l'è ascì a prìmma mensiùn cunusciüa du stu brìccu[13]. U Montem Acutum u l'è tùrna mensunàu cùmme tèrmu inte l'impurtànte papé du 4 d'arvì du 1315, dund'u véscu d'Arbénga Emanuéle Spìnura u cunsegnâva de tère a-a növa gestiùn certuzìna de l'abasìa de Sàn Pêru in Varatèlla, da lèi cumandà pè u gràn spiàntu di benedetìn ch'i ghe staxêva prìmma[14][15].
U Mùnte Aü, cun tütta a custéra ch'a câra a-u Mùnte Crùxe (541 m) e a-u mà, u l'è stàitu adueràu du 1795 cùmme scìtu d'uservasiùn da l'armà franséze, ch'a l'éra desccegà in sa zìna drìta du Varatèlla a furmà a cuscì dìta "lìgna du Burghéttu"[16]. In particulà, in si prài tra l'Aü, u Mùnte Crùxe, u Pìccaru e u Pözzu Reùndu a l'inprensìpiu, intu méze de lüju, a bregàdda du generâle Ransonnet[17], mèntre de setèmbre a regiùn a l'éra vardà cu-u Burghéttu da-a bregàdda du generâle Bizanet che, a-i 18 d'aùstu, a gh'axêva tra l'Aü e l'Arixéa[n. 2] u prìmmu batajùn da 100° demi-brigade, pè 304 òmmi in tüttu[18].
Pòsti de interèsse
[modìfica | modìfica wikitèsto]Architetüre
[modìfica | modìfica wikitèsto]I prài in sa vètta du Mùnte Aü i sùn stàiti pè de lùngu in impurtànte scìtu da scö cun caraterìstiche quâxi de muntàgna e de st'ativitài chi, ch'a l'è fenìa inti àgni 2000[1], u n'è restàu in sèrtu nümeru de cuscì dìte cazèlle. Ste chi i sùn de custrusiùi picenìne fàite de maxèi, ch'i se tröva sruatüttu in si prài vèrsu l'Arixéa e ch'i l'éra adueràe da-i pastùi pè sustâse o durmighe quand'i l'éra a scö o a fà di âtri travàji[2]. E cazèlle i gh'àn ina fùrma che de sòlito a l'è reùnda, fàita de prêe méscie a sèrci arembài l'ün sciü l'âtru e ciü stréiti vèrsu a sìmma, dund'i sùn seràe da ina ciàppa ciü gròssa ch'a funsiùna da téitu e ch'a vegnìva cuèrta de tèra de mòddu che, crescéndughe l'èrba, a tegnìsse tüttu insèmme e a nu ghe pasàsse d'âiva[19].
De ativitàe de l'òmmu i ghe sùn ascì i rèsti de càrche carbunéra, ch'i sùn stàite in funsiùn fìna inti àgni '60 e, a-u fùndu de rìve du mùnte vèrsu Tuiràn, de fàsce rezüe da maxèi pè u ciü abandunàe, levàu carchedüna tegnüa a urìve[1]. In sa fìn, sèmpre in sa rìva tuiranìna, i se tröva ancùa e ruìne de càrche "Cà de Pégure", cà da pastùi ciü gròsse cùmme a Cà da Turétta, Cà de Cùnche, a Cà Leàe, a Cà di Nèiri e a Cà Barèste, e, intu teritòriu du cumün de Barestìn, a capélla da Madònna da Vàrdia, dìta a capélla du Sèzze[20].
In sa vètta ciü âta du Mùnte Aü a gh'è ina crùxe picenìna de légnu[21].
Natüra
[modìfica | modìfica wikitèsto]U Mùnte Aü u l'è cumprèzu intu scìtu d'interèsse cumünitâriu lìgüre Mùnte Aü - Arixéa - Riàn Turséru, prutèttu ascì cun l'àrea pruvinciâle Arixéa, Mùnte Aü e Vàlle Ibà pè a gràn richèssa de ciànte ch'i ghe nàsce, ch'i càngia du bèllu tra e rìve lüvie e quélle a-u sirìu: a-u lüviu i ghe sùn de bandìe zuêne ch'i l'àn cumensàu a vegnì sciü inti àgni '60 cu-a fìn di travàji inte carbunére, fàite pè u ciü d'èrxeri e rùere ma nu ghe mànca de càrpi e de castàgne ascì. E rìve a-u sirìu i se mantégne pè cùntru a ciàzze, fìna a-i àgni '90 brüxàe bèn de spéssu da-u föu, furmàe pè u ciü da-e ciànte da màccia, cùmme brüghi, zenèstre, aràstri e tumìn, mèntre inti scìti ciü âti, in mèzzu a-i prài, se ghe pö truvà càrche màccia de pìn[1][2].
Tra e èrbe, ch'i cumprènde parégge ciànte prutètte, a gh'è de cundisiùi üniche, cun de qualitàe arpìne ch'i se tröva da vixìn a quélle tìpiche da màccia du Mediteràgnu. Tra e prìmme i ghe sùn de ciànte rivàe chi inte ürtime épuche frèide du quaternâriu cùmme Globularia cordifolia, Daphne alpina e Anthyllis montana, da màccia se pö pè cùntru mensunà bèn 34 qualitàe d'urchidêe, a campanùla de Savùna e tànte âtre, cu-in tèrsu de ciànte lìgüri prutètte ch'u se pö truvà chi[22][23].
In se l'Aü i ghe sùn ascì de bèstie d'interèsse, cu-ina quarantèna d'oxèi sécce de pàssu che de quélli ch'i ghe fàn u nìu, insètti, i mamìferi du bòscu, e rèttili e anfìbbi prutètti, cùmme Timon lepidus e Malpolon monspessulanus[2][23].
Cumünicasiùi
[modìfica | modìfica wikitèsto]U Mùnte Aü u l'è traversàu da-u senté de crèsta ch'u carà zü da l'Arixéa e ch'u ména fìna a-u Serià e u Burghéttu e che, in curispundènsa du mùnte, u l'è dréntu ascì a-a prìmma tàppa du percùrsu de cuscì dìte "Tère Âte"[24][25]. In pò ciü a punènte da sìmma se ghe destàcca ascì u senté dìtu de Funtâne, ch'u câra zü pè u valùn du Riàn da Crùxe pè rivà a-a Peàgna[26], mèntre in pò ciü levànte, d'atàccu a-a sìmma du Mùnte Srua Tuiràn (621 m), u ghe n'è ün ch'u câra drìtu inta vàlle du Varatèlla[27].
Nòtte
[modìfica | modìfica wikitèsto]- Nòtte a-u tèstu
- ↑ Int'in âtra màppa söa, (IT) Matteo Vinzoni, Carta Generale Geometrica da Albenga a Vezalico, con precisa distinzione delle strade, canali, fiumi e loro denominazioni [...], XVIII séculu., u scrìve Mte Au, o Alto.
- ↑ Marcài rispetivamènte cùmme Monte Aù e Punta dei Fratelli in se màppe militâri sàrde, cu-i prài tra i dùi brìcchi ch'i l'éra ciamài da-i franséxi Fraissinet.
- Nòtte bibliugràfiche
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 (IT) Monte Acuto - Picaro, in sce catastogrotte.net. URL consultòu o 26 arvî 2024.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 (IT) Area protetta Provinciale Poggio Grande, Monte Acuto, Valle Rio Ibà, in sce provincia.savona.it. URL consultòu o 26 arvî 2024.
- ↑ (IT) Tana Roncolongo, in sce catastogrotte.net. URL consultòu o 27 arvî 2024.
- ↑ (IT) Paolo Geraci, Loano isola del Ponente, Monboso, Mârsu 2000, p. 97, ISBN 88-87-21903-6.
- ↑ Ciciliot, 2015, p. 9
- ↑ Ciciliot, 2015, p. 12
- ↑ Ciciliot, 2015, p. 15
- ↑ (IT) Pier Maria Gropallo, Delineazione de territorii de confini di Boissano, Toirano e Giustenesi della Pietra, con quelli di Bardeneto di Zuccarello et il territorio del signor marchese di Carpe e Balestrino fatta a 20 ottobre 1655, 1655.
- ↑ (IT) Matteo Vinzoni, Tipo Geometrico Di Parte della Riviera di Ponente [...], 1750.
- ↑ (DE) Militairischen Carte von der Riviera di Ponente in dem Gebiethe der Republic Genova, 1795.
- ↑ (IT) Catasto, o sia Registro [...] del Comune di Balestrino [...], manuscrìtu, 1799 (èstimu).
- ↑ (IT) Carta topografica degli stati in terraferma di S.M. il Re di Sardegna, Corpo reale dello Stato Maggiore, 1852-1867.
- ↑ (IT) Antonio Olivieri, Le carte del Monastero di S. Pietro di Varatella (1076-1573), Tuiràn, Associazione "A cumuna veggia", Utùbre 2014, p. 72.
- ↑ (IT) Antonio Olivieri, Le carte del Monastero di S. Pietro di Varatella (1076-1573), Tuiràn, Associazione "A cumuna veggia", Utùbre 2014, p. 92.
- ↑ (IT) Giorgio Beltrutti, La certosa di Toirano, Salisbùrgu, Institut für Anglistik und Amerikanistik, 1982, pp. 7, 40.
- ↑ (IT) Antonino Ronco, La Battaglia di Loano, Zéna, B.N. Marconi, Lüju 1995, pp. 40-41.
- ↑ (FR) Léonce Krebs, Campagnes dans les Alpes pendant la Revolution d'après les Archives des états-major, français et austro-sarde [...], Parìggi, E. Plon, Nourrit et Cle, 1895, p. 290.
- ↑ (FR) Léonce Krebs, Campagnes dans les Alpes pendant la Revolution d'après les Archives des états-major, français et austro-sarde [...], Parìggi, E. Plon, Nourrit et Cle, 1895, p. 315.
- ↑ (IT) AA. VV., Alta Via dei Monti Liguri, Zéna, Galata Edizioni, 2016, pp. 105-106, ISBN 88-95-36943-2.
- ↑ (IT) Franco Gallea e Eugenio Lertora, Toirano e la Val Varatella, Arbénga, Tipolitografia F.lli Stalla, Màzzu 2010, pp. 58-62.
- ↑ (IT) Poggio Grande - Monte Acuto - Monte Croce, in sce appenninista.it. URL consultòu o 27 arvî 2024.
- ↑ (IT) Area protetta Provinciale Poggio Grande, Monte Acuto, Valle Rio Ibà, in sce provincia.savona.it. URL consultòu o 27 arvî 2024.
- ↑ 23,0 23,1 (IT) Monte Acuto - Poggio Grande - Rio Torsero, in sce natura2000liguria.it. URL consultòu o 27 arvî 2024.
- ↑ (IT) Sul Monte Acuto, sopra Balestrino, in sce passeggiareinliguria.it, 29 frevâ 2020. URL consultòu o 26 arvî 2024.
- ↑ (IT) Ceriale - Monte Croce - Monte Acuto - Poggio Grande, in sce appenninista.it, 15 dexénbre 2013. URL consultòu o 27 arvî 2024.
- ↑ (IT) Peagna - Monte Acuto, in sce appenninista.it, 22 seténbre 2016. URL consultòu o 27 arvî 2024.
- ↑ (IT) Monte Acuto, in sce visitloano.it. URL consultòu o 26 arvî 2024.
Bibliugrafìa
[modìfica | modìfica wikitèsto]- (IT) Furio Ciciliot, Toponimi del Comune di Toirano, in Progetto toponomastica storica, vol. 31, Savùna, Società Savonese Storia Patria, Nuvémbre 2015, ISBN 88-85-86631-X.
Âtri prugètti
[modìfica | modìfica wikitèsto]
Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Munte Aü