Dialéttu urmeàscu

AR	Sta pagina chi a l'è scrita in arbenganese

Dialéttu urmeàscu
Âtri nómmi	Dialöttu urmeascu Ulmioscu Dialetto ormeàsco
Parlòu in	Itàlia
Regioìn	Piemonte (Urméa)
Parlànti
Totâle	~500/700
Clasificaçión
Filogénexi	Lengue indueurupée  Grùppu Italicu   Rumànze    Ucidentâli     Galluitaliche      Lìgü(r)e       Lìgüre arpìn        Urmeàscu
Estræto in léngoa
Diciaraçión universâle di dirìtti umâni, art. 1 Tücci j’ ommo i noscio liberi è i sun lištešsci ‘n dignità è diṛitti. J’han a ras̅c̅ịun è a cuscenȝa è i dèno dôse da foa, ün vélsu l’ otṛu cun špiṛitu ‘m’ i fusso fṛaei
Pusisiùn du pàise de Urmea

U dialettu urméascu (ascì in garescìn, in zenese dialétto ormeàsco, inta variante lucale ulmioscu o ascì ulmioš-cu e in italian Dialetto ormeasco o ormeese) l'è 'na variante da Lengua Ligure che a fa parte du Ligure Arpìn (stessa famìa du brigascu e du garescìn).

G'ha de inflesciùi derivae da u dialettu brigascu e da quellu de l'Ata Valà de l'Aròscia (Ligüre sentru-ucidéntàle), pé questu l'è in dialettu de transisiùn.

Descrisiùn e stòia

E urigini de questu dialettu sun légàe a-a pusisiùn strategica du paìze de Urméa, cumme pé u rèstu de l'ata valle du Tànau, postu de incontru u Piemunte e a Liguria, da i fòrti legàmmi cùn a Rivéa de Punènte, suviatüttu cun e sitài de Impeia e de Arbenga, cun a parlà che a l'è bén influènsà da u dialettu da valà de l'Aròscia, de transisiùn tra u dialettu arbenganeise e quellu portorin (ch'i fàn parte du Ligure çentru-ucidéntàle) mes-ciàu cùn inflesiùi da lengua piemuntese, brigasca (difatti a frasiùn de Viüsèna a fa parte da Tèra Brigasca) nu mancàn ascì derivasiùi di dialetti de l'ata valà du Pennavaire (Àutu e Cravaüna); presènti ascì de carateristiche valbórmideixi intu léscicu, pé vixinànsa cùn e zone de Carizan.

Ancheu l'è parlau da a 'na bòna parte da pupulasiùn d'Urmea, anche se nu ghe sùn stimme ufiçiàli in sce u nùmeru de i parlànti. L'è ésclùza a frasiùn zà ménsciunà de "A Viüsena" (Viuzena in Brigascu) dunde se pàrla u brigascu, dialettu du Lìgure Arpin.

Funulugìa

A livellu de funulugìa u dialettu de Urméa u prezenta carateristiche cumüi cun quelli de Garesce e de Priöa, furtemente influensài dae zone linguistiche vixìne, parte de clascificasiùi Ligü(r)e de sentru-punente, de l'Utrazuvu de punente e Arpìn.

• -pl-: l'éxitu utegnüu dau gruppu latìn pl u se mustra furtemente palatizàu, tantu da sciurtì cun -ʧ-, tipicu de l'ambiente lìgü(r)e.

• -bl-: a trasfurmasiùn de stu gruppu a permette de identificà tantu pe l'urmeascu quantu pé u garescìn e carateristiche particulari intu panuàmma linguisticu da zòna de cunfin fra u Piemunte e a Ligüia, rivandu a estremizâse fin aa prununsia -ʤ-.
• -fl-: evulüu in ʃ, cumme pé l'arbenganese e e àtre varianti rivierasche.

• -cl- e -gl-: inti sti dui càxi chi a variànte lucale a se mustra prinsipalmente in acòrdu cun u restu de l'àrea de mézzu fra u Lìgüre e u Piemuntese, cun moddi de prununsià riscuntrai zà inte parlàe du munregalési ciü vixìne au bacìn du Tànau, cun evulusiùn regulàre in /ij/, presente ascì int'ina gròssa parte di dialetti du ligüre sentru usidentàle, ciütòstu che in /dʒ/, cumme u sücedde a Garesce e in àtre varietài valburmidesi.

• -sl-, -ps- e -x-: g'han l'evulusiùn tipica intu sòn /ʒ/, evidensiàu ascì intu valburmidése ligüe, intu kyé (zòna de Frebûsa de Sutta) e intu munregalese de Frebûsa de Surva.

• -ce-, -ge- e -je-: a tratasiùn de ste trei derivasiùi etimologiche u prezenta tratti cunservativi rispettu au garescìn, che dunca u l'ha sciurbìu e cuntaminasiùi de derivasiùn lìgüre streita, au cuntràiu de l'urmeàscu, che u se lega sutta a stu puntu de vista ai dialetti de Caissàn e Bardenèi.

Grafìa

Au muméntu nu l'existe 'na grafìa uficiàlmènte ricunusciüa, quésta cumpunènte l'è infatti spéssu au cèntru de dibattiti, pé sércà de sarvaguardà u dialettu cùn 'na cudificasiùn ciù senplificà, sènsa particulari ségni azuntivi.

Ghe sùn stàe cuscì diférénti pröve de scritüa de questa parlà: u primmu studiusu ch'u l'ha pruvàu a scrìve l'è stàu Bernard Schädel, duveàndu 'na grafìa funetica, séguìu pòi da lgnazio Giacomo Pelazza, ségundu ina cudificasiùn ciü scimile a-a grafia italiana. Inpurtante ascì a grafia üzà da Giuseppe Colombo, pé u disiunàiu "Italian-Ulmioscu Ulmioscu-Italian", da sta chi e se bàzan ì scrìti ulmioschi "Primma che tüttu u segghe pèlsu", de Marco Michelis, pruposta in ucaxiùn da pübbricasiùn du vulümme ispiràu a "L'antulugia de Spoon River", de Edgar Lee Master, ma ascì pé e àtre opere de l'autù, sta chi a vegghe de mudifiche rispettu a a presedente.

Grafia de Marco Michelis

Létere	Són IPA/AFI	Nòtte
A	a
B	b
C	k/ʧ
D	d
E	e/ɛ
F	f
G	g/dʒ
H		mùtta
I	i
Ị (minusculu ị)		són da i cürta, quaxi impercepibile
Ḷ		són da l "ciü blandu"
L	l
M	m
N	ɱ/n/ŋ
O	o
Ò	ɔ	o avèrta
Ö	ø	són de "eu" fransese
Ō	o:	són da "o" serà ciü lungu
P	p
Q	k
R	r
Ṛ	ɹ	són da r evanescente, tipicu de parlàe arpine, derivà ascì dau piemuntese
S	s
Š	ʃ	són de l'italian "sci"
S-C	ʃ ʧ	són scimile au zenese "scciùmma"
s̄c̄	ʒ	són da "j" fransese o da x zeneze
T	t
U	u
Ü	y	són da "u" ciù fransese
V	v
Ʒ	z	són da "s" de l'italian rosa
Z	ts	són de l'italian "piazza"

Grafia du Rizzo

Chi de séguitu a cudificasiùn du dialettu urméascu segundu Mirco Rizzo, duvéa pé e sò poexie e pé e trascrisiùi tiatrali; l'è dunca dispunibile l'eléncu de e létere (o i grùppi de létere) duvéai in quéstu scistemma, cun ascì di ezèmpi e a trascrisiùn IPA.

Létere	Són IPA/AFI	Nòtte
A	a
B	b
C	k/ʧ
D	d
E	e/ɛ	e sérà/e avèrta
F	f
G	g/dʒ
H		mùtta
I	i
J	ij	són du françéise famille
L	l
M	m
N	ɱ/n/ŋ
O	o
Ò	ɔ	o avèrta
Œ	ø	són de "eu" françese
Ô	o:/ɔ:	són da "o" ciù lòngu
P	p
Q	k
R	r/ɹ
S	s
Š	ʃ	són de l'italian "sci"
S-C	ʃ ʧ	són du zeneize "scciùmma"
SG	ʒ	són da "x" zeneise
T	t
U	u
Ü	u:	són da "u" ciù cürtu
Ű	y	són da "u" françéise
V	v
Z	z	són da "s" de l'italian rosa
Ž	ts	són de l'italian "piazza"

Paragùi

Chi de seguitu se pònan vegghe i cunfrunti tra l'urmeascu, e-e variante liguri ciù vixine, cumme u Garéscìn e u Brigascu, ma ascì cun u Zeneise.

Italian	Ulmioscu	Garéscìn	Brigascu	Zeneise (Grafìa ufiçià)
Anno	Onnu	Ànnu	An'	Ànno
Femmima	Famna	Fumna	Femna	Fémina
Giovane	Zuvo	Zunu	Giuvu	Zoêno Zóveno
Niente	Nèn Niènte	Nèn Nènte	Ren	Nìnte
Notte	Nœcie	Nöcce	Nöit	Néutte
Occhi	Œji	Ögi	Ögli Öy	Éuggi
(Bambino) Piccolo	Palvettu	Majnò	Pëciun Manüà	Picìn

Pruverbi e moddi de dì

Diferenti i moddi de dì e i pruverbi pupulàri registrài intu tempu in racòlte, cumme quella du 2001 de Erika Peirano e Enrica Michelis, ciamà "I pruuvelbi dii veji i fan miria i zuvo da ra fomme", o ascì quelli indicài intu disiunàiu de Colombo du 1986.

Ina vōta u s’ nascèva ȝà ōmmō p’lchè noscio polvi u cuštova trōppe.

Tontu ch’ t’ r’po͞sci da ‘n tṛavoiju, fône in otṛu.

U dièu u ribotta a famna ‘nt’ bancoa.

A Sont’ ‘Ndria l’ ‘nvelnu u munta ‘ns’ a caṛia.

Téstimuniànse scrìte

UL	Šta pogina ṛ’ ê š-cṛiccịa ‘n ulmioš-cu

Testu urmeascu	Tradusiùn in zeneize
U neva nt'Ulmea Ulmèa a re propi bela e a piosce a tuci dlungu, ma cun su condidu obitu 'ncù d ciù, suta u sua invelnoa che, 'ntu zèa bleu, l'è bèa rundu... (Mirco Rizzo)	Néia a Ormêa Ormêa a l'è pròpio bèlla e tùtti a l'aprexan, ma co-o vestî giànco a-a l'è ancón de ciù, sótta a-o sô invernâle, che into çê bleu o-resâta, tùtti l'amian sciù, bèllo rióndo...

Diférènti sùn e trascrisiùi de-e tradisiùi orali, cumme e cansùi o poexie, cùn ascì de diferènse tra frasiùi.

Üna de primme téstimuniànse de quéstu dialettu l'è du 1863: El kautsate ruse e l'anéa d'aldžentu 'ndurá, de Pin Kamponyu (numme d'arte de in ulméascu de l'epuca), stòia che a 'cùnta di tradimenti falìi e de-e donne du pàize, inte u cuntèstu de l'Urmea du 1817, cùn u svilüppu de e primme fabbriche in te 'stà realtà cuntadìna.

Diférénti ascì i ezénpi ciù récènti de scritüa in dialettu, cumme zà ménsciunàu disiunàiu Italian-Ulmioscu du 1986, scritu da Giuseppe Colombo e pubbricau da l'asuciasiùn "Studi Ormeaschi" o a poexia "U neva nt'Ulmea" de Mirco Rizzo, cunpòsta in tu 1997, dedicàa a néive in té u paize, o ascì atre poexie du mèximu autù, dispunibili in sce a ræ.

Pé rivitalisà a léngua sùn ascì présènti articuli in dialettu ulméascu in sce a rivista bienale A lav’zo d’ cose ulmiosche edità da l'asuciasiùn Ulmeta. Quésta pubbricasiùn a cuntegne argumènti culturali che riguardan u paìze, filastrocche e preghée da trasiùn.

Inpurtànte ascì a pubbricasiùn Pizu d'Ulmèa, edità da u cumün d'Urmea, cun articuli ascì in Urmeascu.

Atre téstimuniànse

Inpurtanti da ricurdà ascì ducumentari, cumme "Voxi in te u tènpu" du 2001, de Remo Schellino, vidéu-risètte e atre inisiative,spéssu purtàe avanti da e realtài in sce u téritoriu, cumme "Nuovo Cinema Ormea".

L'è ativu ascì u tiàtru in ulméascu, grassie a-a cumpagnìa "Gli irriducibili"(I iriducìbili), che a l'inscéna spétaculi in te questa parlà ma ascì in Italian e zeneize da u 1993, tra e rapresentasiùn ciù cunuciüe se trövan: Toni tuc'me, tuc'me Toni, Ina famna d trope e El kautsate ruse e l'anéa d'aldžentu 'ndurá, in versciùn teatrale.

A partì dau 2022 l'asuciasiùn de Ciunéa Il museo dei ricordi a l'ha rézu dispunibile in versciùn digitàle e de papê "A Gazétta de Ciunèa" (La gazzetta di Chionea), ch'a cuntegne articuli ascì intu dialettu da frasiùn.