Zimbabwe

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Zimbabwe
Basisgegaevens
Officieel taal	Ingels en vieftien aander taole
Huidsjtad	Harare
Sjtaotsvörm	rippubliek
Sjtaotshoof (lies)	Emmerson Mnangagwa
vice-presidentj	vacant
[[{{{titelhoofregering1}}}]]	{{{naomhoofregering1}}}
[[{{{titelhoofregering2}}}]]	{{{naomhoofregering2}}}
[[{{{titelhoofregering3}}}]]	{{{naomhoofregering3}}}
Religie	{{{religie}}}
Opperflaakde – % water	390.757 km² 1%
Inwoeners – Deechde:	16.150.362 (2016) 41,3/km²
Biekómmende gegaeves
Munteinheid	gein (---)
Tiedzaone	UTC 2
Nationale fiesdaag	18 aprèl
Vouksleed	Simudzai Mureza WeZimbabwe
Web | Code | Tel.	.zw | ZWE | 263

Zimbabwe (Ingels, officieel: Republic of Zimbabwe) is 'ne binnestaot in zuielek Afrika, grenzend aon (mèt de klok mèt) Zambia, Mozambique, Zuid-Afrika, Botswana en (mèt eine punt zjus wel of neet) Namibië. Hoofstad is Harare, aander stei zien Bulawayo en Chitungwiza. 't Land, vreuger bekind es Rhodesië, woort relatief laat oonaofhenkelek. Wie de umringende len heet 't veural 'n Bantoecultuur. Door otocratisch wanbeleid is 't land de lèste tien jaor vaan e relatief welvaorend land tot eint vaan de ermste len op de wereld gewore.

Bestuurleke indeiling

Provincies en distrikte vaan Zimbabwe.

Zimbabwe is verdeild in ach provincies (plus twie stei mèt provinciestatus), 59 distrikte en 1.200 gemeintes.

Provincie	Hoofstad
Bulawayo
Harare
Manicaland	Mutare
Centraol-Mashonaland	Bindura
Oos-Mashonaland	Marondera
Wes-Mashonaland	Chinhoyi
Masvingo	Masvingo-stad
Noord-Matabeleland	Lupane District
Zuid-Matabeleland	Gwanda
Midlands	Gweru

Fysische geografie

Zimbabwe steit nao umvaank vaan landgroetde roond de zestegde plaots en is in umvaank te vergelieke mèt Duitsland en 't Belsj same. 't Groetste deil vaan 't land besteit oet hoegvlaakde, Hoogveld wie me dat in zuielek Afrika neump. Dit vint me veural in 't weste vaan 't land. 't Plateau is zoe tösse 1.200 en 1.600 meter hoeg. In 20% vaan 't land ligk laagveld, wat 'n huugde vaan minder es 900 meter bove zieniveau heet. Oetgesproke bergechteg terrein vint me allein in 't ooste, boe de Nyangani mèt 2.592 meter 't hoegste punt vaan 't land is. 't Land ligk in de drainaasjbassins vaan twie revere, de Zambezi en de Save. De Zambezi struimp in 't noorde langs e deil vaan de Zambiaanse grens, meh kump Zimbabwe neet ech binne. Op dit trajek vaan de Zambezi ligke twie vaan zien promininste eleminte: de Victoriawaterval en 't Karibameer. De Save oontsprink in 't land en vleujt kort aon de grens mèt Mozambique same mèt de Runde. Hei ligk 't liegste punt vaan 't land: 162 meter.

Zimbabwe had vaanajds 'n rieke en gevarieerde natuur, meh mie es in väöl aander len in de regio heet Zimbabwe de lèste decennia mèt oontbossing te make gehad. Boete de sjaoj aon natuur en milieu kump dit ouch 't toerisme neet ech tegooj. 't Groetste rizzervaot is 't Hwangwe National Park.

Cultuur en demografie

De bevolking besteit gooddeils oet Bantoe, de Khoisan, in 't zuidweste, zien nog mer mèt wieneg. De twie veurnaomste etnische gróppe zien de Shona, die al iewe in Zimbabwe woene, en de Matabele of Ndebele, betrèkkeleke nuikoumers. 't Relatief groet aontal blaanke wat in 't land woende is sinds de oonaofhenkelekheid sterk verminderd. In 2002 gaof 't 'rs nog 46.743, sindsdeen is dat aondeil zeker nog wijer aofgenome, um de touwgenome discriminatie en intimidatie vaan regeringsweeg. De kleurlinge zien wel achtergebleve.

Taole

De taolkundege situatie in Zimbabwe is, in vergelieking mèt aander Afrikaanse len, relatief euverziechtelek. Ethnologue gief 20 taole veur 't land op, daovaan 19 levende; sommege vaan die taole kinne ouch es dialekte weure gezeen. De wiedoet groetste taol is 't Shona, wat me es de nationaol taol vaan Zimbabwe kin zien. 't Kalanga, 't Manyika, 't Nambya en 't Ndau, die Ethnologue es apaarte taole zuut, kin me veur Shona-dialekte hawwe. Ze weure in de periferie vaan 't land gesproke, in tegestèlling tot 't eigelek Shona wat me in 't midde vaan 't land huurt.

Neve 't Shona heet ouch 't Noord-Ndebele - in Zimbabwe gewoen Ndebele geneump (wat evels tot verwarring kin lije mèt 't in Zuid-Afrika gesproke, en trouwens neet al te ing verwant, Zuid-Ndebele), mie es ein mieljoen sprekers.

In 't noorde spreke sommege lui 't Tonga, mier 'n taol vaan Zambia. 't Dombe vèlt es dialek vaan 't Tonga te besjouwe. De aonein verwante taole Kunda en Nsenga weure in 't noorde gesproke. Ouch 't get wijer verwant Nyanja weurt in 't land gesproke. Ing verwant aonein zien ouch 't Lozi en 't Tswana (de nationaol taol vaan Botswana), al weure ze hoonderde kilometers oeterein gesproke, wie ouch 't Tsonga en Tswa, die me in 't zuie huurt. Dao sprik me ouch Venda, veural 'n taol vaan Zuid-Afrika.

De mieste Bantoetaole in Zimbabwe hure bij zone S, de gróp vaan zuielek Afrika. Tonga en Dombe hure oonder zone M, Kunda, Nsenga en Nyanja tot zone N. 't Rijke weurt volgemaak mèt 't Fanagolo, e pidgin gebaseerd op 't Zoeloe (oet Zuid-Afrika). Ein Khoisantaol weurt gerapporteerd: 't Tsoa (neet te verwarre mèt Tsonga of Tswa) in de buurt vaan de Botswaanse grens. 't Ingels zouw 250.000 sprekers höbbe (väölal kleurlinge), 't Afrikaans weurt allein es migrantetaol geneump (en dus neet tot de taole vaan Zimbabwe gerekend).

De groondwèt vaan Zimbabwe erkint neet minder es zèstien officieel taole, te weite Chibarwe, Chichewa, gebaretaol, Ingels, Kalanga, "Koisan" (me maag aonnumme dat dat Tsoa is), Nambya, Ndau, Ndebele, Shangani, Shona, Sotho, Tonga, Tswana, Venda en Xhosa. In de praktijk weure veural Ingels, Shona en Ndebele es zoedaoneg gebruuk.

Historie

Prehistorie en protohistorie

Rewiene vaan Groet-Zimbabwe.

De oersprunkeleke bewoeners vaan Zimbabwe waore Khoisan, die örges in 't ierste milennium te make kraoge mèt de Bantoe-expansie. Me nump aon tot vaanaof de negenden iew Shona-sprekende volker (of beter: proto-Shona sprekende volker) 't plateau op zien gekoume. In de iewe die volgde kaome versjèllende Shona-rieke op, die e veur zuielek Afrika oongekind niveau vaan besjaving haolde. 't Ierste riek vaan beteikenis waor 't Mapungubweriek, wat vaanaof d'n èlfden iew bleujende en ban had mèt islamitische handelere aon d'n Indischen Oceaon. Indrökwèkkender waore de versjèllende staote in d'n dertienden tot vieftienden iew. Toen woorte versjèllende steinere, umwalde stei gebouwd, boevaan Groet-Zimbabwe (zuug de foto) de bekindste en groetste waor. Nao dees stad is ouch 't Zimbabweriek geneump, wat in deen tied bleujde. Dit woort weer aofgelos door 't Mutapariek, wat tot in d'n achtienden iew bleef bestoon.

Ierste kolonisatiepoginge

Intösse waore ouch de Portugeze de regio ingekoume (vaan twie kante, Angola en Mozambique). De relatie tösse de Shona en hun waor wisselend, op 't ein memint dreve ze handel, op 't aandert veurde ze oorlog mètein. Es reactie op de Portugese agressie oontstoont nao 't Mutapariek 't Rozviriek. Dit militaristisch riek lökden 't de Portugese penetatratie in Shona-gebeed te stoppe. Zoe roond 1821 trok 'ne clan Zoeloes oonder leiing vaan generaol Mzilikazi oet 't toesland nao 't noorde. Zij kaome bekind te stoon es de Ndebele of Matabele, hun land es Matabeleland. 't Zuielek deil vaan dat gebeed verlore ze nao 1840 aon de Boere - dit woort e deil vaan de rippubliek Transvaal - 't noordelek deil bleef oonaofhenkelek.

Brite euverheersing

Pas vaanaof de jaore 1880 begóste de Europeaone, de Britte noe, ouch dit gebeed te kolonisere. Matabeleland en Mashonaland kaome oonder invlood vaan Cecil Rhodes zien British South African Company, dee mijnrechte in 't gebeed kraog. In 1890 stiechde de compagnie 't Fort Salisbury, wat noe Harare is. Rhodes neumde 't land nao häömzelf; wat noe Zimbabwe is, góng op d'n door Zuid-Rhodesië heite, en Zambia woort Noord-Rhodesië. Tege de Matabele woorte in de jaore 1890 nog twie oorloge gevochte. Pas in 1923 woort Zimbabwe 'n echte Britse kolonie (en gei commercieel bezit), mèt zelfbestuur (dat wèlt zègke veur de blaanke bevolking). Vaan 1953 tot 1963 waore Noord- en Zuid-Rhodesië en Nyasaland (Malawi) in ein kolonie, Rhodesië en Nyasaland, vereineg; de unie woort weer oontboonde vaanwege verzèt tege de Zuid-Rhodesische dominantie. Ouch oonder de Afrikaanse bevolking begós de wuns veur oonaofhenkelekheid op te speule.

Oonaofhenkelek Rhodesië

Toch waor 't de blaanke regering vaan Zuid-Rhodesië die 't land in 1965 einzijeg oonaofhenkelek verklaorde. 't Internationaol oonerkind land góng noe es sumpel-eweg Rhodesië wijer. De Britte zaoge de oonaofhenkelekehidsverklaoring es 'n actie vaan rebellie meh grepe neet militair in. Intern waor 't land evels instabiel. De regering waor op racistische groondsleeg gevesteg en weigerde um de inheimse zwarte bevolking bij 't bestuur te betrèkke. Dit leide tot touwnummende aofkeuring en isolatie, zeker naotot 't ein nao 't aander naoberland oonaofhenkelek woort (en daan wel oonder inheims bestuur). Op 't lèste had 't land allein Zuid-Afrika nog es boondgenoet. Ein en aander leide tot 'ne börgeroorlog, boebij Robert Mugabe zien Zimbabwe Afrikaanse Nationaol Unie (ZANU) 'n groete rol späölde. Oetindelek mós de regering vaan Rhodesië algemein verkezinge touwstoon. Die leide in 1979 tot 'n euverwinning vaan de gemaotegde UANC. 't Land woort noe herneump tot Zimbabwe-Rhodesië.

Erkind oonder 'ne nuie naom

In 1980, nao verkezinge gewonne door de radicalere Mugabe, woort 't land gans oonaofhenkelek en woort de naom sumpel-eweg Zimbabwe. In 't noe erkind oonaofhenkelek Zimbabwe kaom 't al gaw tot chaos. De Matabele-minderheid verzat ziech hel tege de Shona-dominantie, en Mugabe duide dit mèt geweld de kop in. Zoe'n 20.000 Matabele woorte vermaord en tiendoezende aandere woorte gemarteld. De gevechte indegde in 1988, wie de politieke leislui vaan de twie gróppe vrei mètein slote. Vaanaof de jaore 1990 raakde ouch de res vaan de bevolking touwnummend oontevreie euver de ummer otocratischer weurende regering, die häör probleme neet kós oplosse, en kaom 't tot straotproteste. Vaanaof 1999 leep 't allemaol nog wijer oet de hand. Mugabe begós de blaanke groetgroondbezitters noe te dwinge hun land aof te stoon aon zwarte boere. Dit leide tot 'nen enorme collaps in de productiviteit, wie ouch tot de werkeloesheid vaan doezende (zwarte) arbeiers op de landgeujer. De inflatie waor compleet oet de hand geloupe en de zwarte merrete bleujde. Poginge um die de kop in te duie leide tot nog mier sjaarsde en hoonger oonder de bevolking. Verkezinge in 2008, die oondaanks de terreur oppositieleier Morgan Tsvangirai de wins gaove, woorte achter geslote deure 'hertèld', boenao ze natuurlek Mugabe de mach gaove. Toch besloot de president um de mach te goon deile, mèt Tsvangirai es premier. De situatie verbeterde ziech daonao koelek; in 2010 stoont Zimbabwe mèt veursprunk oonderaon op de lies vaan len nao HDI.

In de jaore die volgde oontwikkelde ziech 'n machsstrijd. Allezeleve raakde d'n hoegbejaorde Mugabe de controle euver staotszakes ummer mie kwiet, dewijl zien vrouw Grace häör mach perbeerde te vergroete. Dat lèste waor neet nao de zin vaan de ajdgedeende oet de partij. Wie Mugabe de kant vaan zien vrouw koos en ziene vicepresident Emmerson Mnangagwa oontsloog, greep 't leger in. Nao 'ne staotsgreep en 'n week vaan zwoeren drök trejde Mugabe in november 2017 officieel aof. Mnangagwa woort es nuie president geïnstalleerd. De economische crisis góng evels neet euver; wie de proteste aonhele, reageerde de regering wie vaanajds mèt oonderdrökking.

Bronne

Veur dit artikel is veural gebruuk gemaak vaan 't corresponderend Ingelstaoleg artikel, en wel in dees versie.