Nationaolsocialisme

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

't Nationaolsocialisme (Duits: Nationalsozialismus), aofgekort nazisme, is 'n radicaol antisemitische, nationalistische, racistische, sociaoldarwinistische, anti-communistische, anti-liberaole en anti-democratische ideologie.

'ne Volgeling vaan 't nationaolsocialisme weurt in princiep 'ne nationaolsocialis geneump, mer in de praktiek sprik me meistes vaan 'ne nazi. 'ne Volgeling dee allewijl nog ummertouw 't nationaolsocialisme volg weurt 'ne neonazi geneump.

Allewel 't nationaolsocialisme deil is vaan 't fascisme, is neet eder fascistische ideologie per se nationaolsocialistisch. Zoe waor 't Italiaons fascisme oonder Mussolini neet antisemitisch bistot Nazi-Duitsland groete invlood kroog op de Italiaonse polletiek. Ouch 't Spaons fascisme distantieerde ziech vaan antisemitisme. Aander ideologieë die dèks es fascistisch weure bestömpeld, wie 't peronisme in Argentinië, waore expliciet tege geïnstitutionaliseerd Apartheid gekierd ('t in wèt verwèrkde idee tot ein etniciteit mie rechte heet es 'n aander etniciteit).

Polletieke positie vaan 't nationaolsocialisme

't Nationaolsocialisme heet de naom "socialisme" in häöre naom stoon; toch weurt de ideologie in de polletieke weitesjappe bekans noets es socialisme bestömpeld. Wijers weurt nationaolsocialisme oondaanks häöre naom bekans altied es extreemrechs besjojd, neet es links. Hitler zelf neumde 't nationaolsocialisme "links noch rechs", mer 'n ideologie vaan "puur eleminte oet bei kampe".

De discussie umtrint de nature vaan 't nationaolsocialisme is ingewikkeld. In princiep heet 't nationaolsocialisme 'n positief hawwing nao 't kapitalisme touw, in tegendeil tot väöl linkse (en veural radicaol-linkse) beweginge: 't gans en al verwerpe vaan de merret weurt es communistisch gezien en, es gevolg daovaan, door de nazi's bestömpeld es e komplot vaan 't "internationaol Joededom". Daoneve is 't 'ne groete veurstäönder vaan etnisch-nationalisme, get wat door väöl linkse beweginge weurt verworpe.

Tegeliekertied steit 't nationaolsocialisme ouch vijandeg tegeneuver de rechs-libertaire veurstäönders vaan d'n oongerepde vrije merret en benaodrök 't nationaolsocialisme, zjus wie 't communism, tot me oet moot gaon vaan 't totalitair princiep tot de staot vat heet op alle aspekte vaan 't daogeleks leve.

Oontstoon vaan 't Groetduits gedachtegood

De ideologie heet häör wortele in de etnisch-nationalistische beweging vaan de Groet-Duitse riechting, ofwel Großdeutsche Lösung, die roond 't begin vaan de 1880'er jaore de etnisch-Duitse staotsvereineging vaan 't Duitse Riek en Oosteriek-Hongarije eiste. Vaanaof 1919, nao d'n Ierste Wereldoorlog, begos 't Groet-Duits nationalisme ziech te oontwikkele tot 'n groete polletieke beweging in alle Duitstaolege regio's vaan Europa: vaan de Elzas bis Danzig en vaan Eupen bis Praog. Ouch regio's die es Nederduits woorte bestömpeld, wie 't groetse gedeilte vaan de Limbörge, had oonzienleke Groetduitse beweginge.

Groetduits nationalisme waor evels neet noedzakelek antisemitisch of anti-democratisch. 't Goof ouch versjèllende liberaole en socialistische takke binne die beweging. Dees vörm vaan nationalisme waor dus, zjus wie bekans eder nationalisme, in 't begin hendeg divers. 't Nationaolsocialistisch Groetduits gedachtegood kinmerk ziech oonder aander door 't Lebensraumconcep en heet zien wortele in 't völkisch nationalisme.

NSDAP

De Nationaolsocialistische Duitse Arbeiderspartij (NSDAP), opgeriech in 1920, kaom aon de mach in Duitsland oonder leiing vaan d'n Oosterieker Adolf Hitler op 30 jannewarie 1933 en veraanderde de Weimarrippebliek in 'n nationaolsocialistische dictatuur door terrorisme, angszeiïng en wètseuvertreijinge. Vaanaof 1939 begós de nationaolsocialistische staot op force vaan zien Groetduits gedachtegood te handele in de geopolletiek. Op 30 jannewarie dat jaor veel Nazi-Duitsland (ofwel 't Daarde Riek) Pole binne, boemèt d'n Twiede Wereldoorlog oetbrook en boe-in de nazi's versjèllende oorlogsmisdaode en massamoorde pleegde, boe-oonder de Holocaust: de genocide boebij oongeveer zès mieljoon Europese Joede en Roma umkaome. D'n tied vaan 't nationaolsocialisme indegde mèt de oonveurweerdeleke euvergaof vaan de Wehrmacht op 8 mei 1945.

Invlood vaan nationaolsocialisme op allewijl Europa

't Umgoon mèt 't nazi-verleie heet 'ne gigantische invlood gehad op Duitsland in 't specifiek en Europa in 't algemein. Nazi-propaganda, 't gebruuk vaan symbole oet deen tied en polletieke activiteit in nationaolsocialistische zin zien sinds 1945 verbooje in Duitsland en Oosteriek, en sinds 'n aontal jaore daonao ouch in de meiste aander Europees len, wie Nederland en Belsj. 't Nao-oorlogs perces um Europa vaan zien fascistische en nazistische symbole te oontdoen, weurt de denazificatie vaan Europa geneump. Sinds de zesteger jaore weurt ouch e debat geveurd euver de vraog boerum de nationaolsocialiste de mach kóste griepe in 1933. Veurstäönders van de Sonderwegthese geluive tot Duitsland 'n aofwiekende oontwikkeling heet gehad nao de modern parlemintair democratie. Dit zouw dus de oerzaak zien gewees veur de opkoms van 't nationaolsocialisme, 't oontstoon vaan d'n Twiede Wereldoorlog en d'n Holocaust.

't Rappelere vaan de moreel-verwerpeleke kante vaan 't nazisme weurt door de Europese Unie en häör lidstaote gezien es ein vaan de fundaminteel menere um de allewijl democratie in stand te hawwe, inclusief häör vrijhede, häöre rechsstaot en häör besjerming vaan minderheje en aander minserechde. Dit zuut me nog 't dudelekste trök in Duitsland, mètnaome in de Groondwèt vaan de boondsrippubliek.

Literatuur

Brechtefeld, J. Mitteleuropa and German Politics: 1848 to the present (Londe: Basingstoke, 1996), 25-47.
Kershaw, I. Hitler, the Germans, and the final solution. Iersten drök. New Haven: Yale University Press, 2008.
Smaldone, W. Confronting Hitler: German Social Democrats in Defense of the Weimar Republic, 1929-1933. Iersten drök. Plymouth: Lexington, 2010.