Latien
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
| Latien | ||
|---|---|---|
| Inheimse name: | lingua Latīna | |
| Gekald in: | oersprunkelek Latium, later gans Italië, Gallië, Hispania en Dacië | |
| Classificatie: | Indo-Europees Italisch Latien-Faliskisch Latien (dialek vaan Roeme) | |
| Aantal sjpraekers: | hei en dao 'ne vleujende spreker | |
| Cónservatiegraod: | historisch | |
| Officieel taal: | Vaticaanstad | |
| ISO-639-code: | la, lat, lat | |
't Latien waor de taol vaan de aw Romeine. In 't westelek deil vaan hun imperium woort hun taol es handelstaol gebruuk en in 't groetste deil devaan is ze ouch de volkstaol gewore. 't Frans, Spaons, Portugees, Italiaans en de ander Roemaanse taole stamme aof van 't Latien.
Na 't oetereinvalle vaan 't Romeins Riek bleef 't iewelaank de taol vaan de Roems-Kathelieke Kèrk en vaan de wetensjap. Nog ummertouw weurt op gymnasia in Nederland en 't Belsj Latien oonderweze, veural veur de werke vaan de klassieke Latiense sjrievers te kinne leze. 't Aajdgrieks heet 'n zelfde positie, allewel tot daoraon get minder tied besteid weurt.
Historie
[bewirk | brón bewèrke]
Prehistorie, vörming
[bewirk | brón bewèrke]- Hoofartikel: Italische taole
't Latien is, es ein vaan de Italische taole, deil vaan de Indogermaanse taolfamilie, wat wèlt zègke tot de volker die 't spraoke in de prehistorie (wienie perceis liet ziech nog neet zègke) oet 't ooste nao Italië zien gemigreerd. Wie de aander Italische taole is 't ouch 'n kentumtaol; Latien is zelfs de naomgever vaan dees gropering (< centum 'hoonderd'). 't Is neet zeker of 'n uniform Proto-Italisch, 'nen hypothetische veurgenger vaan alle Italische taole, bestande heet; mesjiens moot me 't Italisch lever zeen es 'n losvaste groop ing verwante taole. Ing verwant mèt 't Italisch zien veural 't Venetisch (te zeen es 'n zöstertaol) en de Keltische taole. Kinmerkend veur de Italische groop zien oonder mier 't verdwijne vaan de geaspireerde consonante (beveurbeeld PIG *bhreh₂ter > Latiens frater), 't vervalle vaan d'n dualis en vrij good behaajd vaan de diftonge.
Boete 't Latien bestoont de Italische groop oet 't Oskisch, 't Umbrisch, 't Zuid-Piceens en 't Faliskisch. De ierste drei vörme de Sabellische ('Sabijnse') oonderverdeiling, dewijl 't Faliskisch same mèt 't Latien de aander oonderverdeiling is. In de broonstied, dus op 't memint tot Roeme opkump, zien de Sabellische taole hiel väöl belaankrieker en groeter es 't Latien-Faliskisch. Dinger die 't Latien oondersjeie vaan de Sabellische taole zien 't behaajd vaan de Indogermaanse *kw- (quis 'wee', tegeneuver Oskisch pis) en de reflex vaan de aw -*dh- en -*bh- (d.w.z. tösse vocaole) es -d- resp. -b- (media tegeneuver Oskisch mefia). Aander bezunderheid vaan 't Latien is de oontwikkeling vaan de aw *dh- (aon 't begin vaan e woord dus) tot f- (forum, verwant aon Limbörgs deur). In 't Faliskisch verandert ouch de *gh- aon 't woordbegin in f-, dewijl die in 't Latien 'n h- weurt (Latiens hodie tege Faliskisch foied 'vaandaog').
Preklassieke historie
[bewirk | brón bewèrke]- Hoofartikel: Aajdlatien
't Latien woort in de vreug daog vaan Roeme neet allein gesproke in Roeme, meh in groete deile vaan de Latium (vaandao de naom); zien sprekers stoon bekind es de Latiene. Euver de dialekte vaan aander stei kin neet väöl gezag weure, umtot haos gein inscripties drin zien euvergelieverd. Vreuger meinde me tot de aajdste Latiense teks boete Roeme (naomelek in Palestrina) gevoonte waor; de zoegenaomde fibula Praenestina zal evels 'n vervalsing zien. Wel authentiek is de lapis niger, 'n fragmentarische religieus teks oet 't ind vaan de keuningstied of 't begin vaan de Republiek, deep oonder 't Forum Romanum. Mier euver 't Aajdlatien liet ziech zègke oet aander inscripties en oet euvergelieverde religieus en juridische formules; die lèste zien dèks evels corrup euvergelieverd umtot me ze later aonpasde aon moderner vörm vaan Latien.
De grammair vaan 't Aajdlatien versjèlde nog aonzeenlek vaan 't Klassiek Latien. Zoe had de taol nog zeve echte naomvalle (mèt 'ne volweerdege locatief, allein es relik aonwezig in 't Klassiek Latien), indegde d'n ablatief inkelvoud nog op 'n -d, de genitief inkelvoud op 'n -s en de nominatief inkelvoud vaan de twiede declinatie op -os (tegeneuver Klassiek -us), wat mier pareert mèt verwante taole. In 't perfectum kump reduplicatie nog dèks veur (fefeci 'iech höb gedoon' tegeneuver Klassiek feci). De aw Indogermaanse diftonge zien väöl beter bewaord es in de klassieke taol, op 'n meneer die mier aon 't Oskisch herinnert.
Klassiek Latien
[bewirk | brón bewèrke]- Hoofartikel: Klassiek Latien
In de derde iew veur Christus heet de taol ziech oonderhaand oontwikkeld tot wat veer es Latien kinne. Tekste oet de derde en twiede iew veur Christus gief me daan ouch neet mier aon mèt "archaïsch", meh mèt "pre-klassiek". In dees iewe, boe-in 't Romeins Riek in oorlog is mèt Carthago en Hellas, geit de Romeinse cultuur mèt sprung veuroet, zoewel in literatuur wie ouch in historiesjrieving en (politieke) sprekerskuns. Gevolg is tot de taol laankzaamaon normatiever geit weure: grammair, oetspraok en vocabulair weure vasgelag. Hoegdepunt vint 't normatief vaslègke vaan 't Latien bij Cicero. Häöm, en aander groete sjrievers wie Vergilius, Ovidius, Horatius en Caesar, kint me zoeväöl respek touw tot me hun taol 't Gouwe Latien zal neume. Mèt dees figure zien v'r aongekoume bij 't Klassiek Latien.
De literatuur vaan de ierste iew nao Christus, vaan de vreuge Keizertied dus, steit bekind es 't Zèlvere Latien. Deze taolstandaard stik volges filologe oongunsteg aof bij 't Gouwe Latien door e touwgenome formalisme en minder natuurleke spontaniëteit. Toch lieverde ouch dees periood e paar canonische sjrievers op, zoewie Juvenalis, Seneca, Suetonius en Tacitus. De periood vaan 't Zèlvere Latien kin me 'n ind in de twiede iew laote doorloupe.
Posklassiek Latien
[bewirk | brón bewèrke]- Hoofartikele: Laatlatien, Vulgair Latien
Mèt de vörming vaan 't Gouwe Latien raakde 't literair acrolek los vaan de spreektaol vaan 't volk. Sjrievers mèt minder pretentie, wie Catullus, hanteerde mier 'n "spreektaol", boe-in al wäörd veurkaome die Cicero zeker hej aofgekäörd (wie bellus tegeneuver pulcher veur 'sjoen'). Martialis deeg later 'tzelfde. Inscripties laote nog väöl mier zien: zoe bliek tot al in de ierste iew veur Christus de -m aon 't woordind begós te verdwijne, of es nasalisatie in de veurgoonde vocaol góng "zitte". De graffiti vaan Pompeii, boe-in soms verrassend opeharteg fonetisch gesjreve woort, tuine in de ierste iew nao Christus al 't op groete sjaol verdwijne vaan de -t en aander indklaanke aon - 't Italiaans in d'n dop. Vaanaof de derde iew geit 't hel - daan versumpelt ziech 't buigingssysteem ummer sterker. Dit Latien, gesproke door 't volk en bezejd mèt wäörd, oetspraokvariante en verbuiginge die boete de norm vele, neump me Vulgair Latien en 't is hei-oet tot ziech laankzaamaon de Romaanse taole oontwikkele.
Dees taol woort in principe - op oetzunderinge wie de geneumde graffiti nao - neet opgesjreve; gesjreve Latien oet de lèste iewe emuleerde 't Klassiek Latien. Toch had de taol wel invlode oet de spreektaol, zeker bij vreug-Christeleke sjrievers, die dèks bewös, oet nederegheid, 't contak mèt 't volk en zien taol opzochte. Ouch zien dao nuivörminge en nui lienwäörd die in 't Klassiek Latien nog neet bestoonte. Dit alles neump me Laatlatien. Me moot de terme Vulgair Latien (volkstaol, sterk versjèllend vaan 't Klassiek Latien) en Laatlatien (sjrieftaol, in groete liene geliek aon de klassieke taol) neet doorein hole.
Middeliews en Humanistisch Latien
[bewirk | brón bewèrke]- Hoofartikele: Middeliews Latien, Neolatien
Es 't Romeins Riek te val kump en de Romaanse volkstaole tot oontwikkeling koume, verluis 't Latien laankzaamaon zien status vaan spreektaol, zelfs veur de politieke of kèrkeleke elite. Es sjrieftaol - veur zoewied vreug in de middeliewe nog gesjreve weurt - hèlt 't evels nog laank 'n monopoliepositie. In 't bezunder weurt 't Latien noe de taol vaan de kèrk (nao 't Oosters Sjisma vaan 1054 de Roems-Katholieke kèrk). De taol is sterk aon veranderinge oonderheveg. In 't begin betröf dit nog veural Griekse wäörd, umtot väöl vaan de vreug-Christeleke theologie in die taol is gesjreve. Wie de clerus nao 't Latien euvergóng, woorte dees begrippe neet vertaold. In de loup vaan de middeliewe weurt de kinnes vaan 't Grieks in Wes-Europa evels haos non-existent. De politieke dominantie vaan de Germane (door Sjarel de Groete) maak tot ouch väöl Germaanse wäörd in 't Middeliews Latien terechkoume. De oetspraok varieert vaan land tot land, al nao wat in de volkstaole gebrukelek is. Universeel is evels de veranderde oetspraok vaan de c veur ae, e en i (Klassiek altied /k/), oetspraok vaan -ti- es /tsi/, oetspraok vaan ae en oe es e en oetspraok vaan y es i. Soms weurt de spèlling daoraon ouch aongepas (racio veur ratio, puelle/puellę veur puellae, sylva veur silva). Dit kós versjèlle naomaote de sjriever mie wis vaan de klassieke sjrievers. Groete werke vaan de Middeliews-Latiense periood zien de Carmina Burana, en de Summa Theologiae vaan Thomas vaan Aquino.
Tege 't ind vaan de middeliewe, te beginne in de veertiende iew, kaom evels 't humanisme op. Ein vaan de ierste dinger boe-in feitelek de klassieke Aajdheid es veurbeeld genome woort, waor de taol. Bij 't sjrieve vaan 't Latien mós me idealiter ad fontes: nao de bronne. Es de bronne woorte de klassieke sjrievers gezeen. Vrijhede die ziech de Middeliews-Latiense sjrievers hadde touwgestande neumde me "gotisch" (d.w.z. "barbaars"). De humaniste verdeepde ziech, aanders es de middeliewse theologe, ouch in 't Grieks, wat veur e vernuid inziech in de Griekse lienwäörd in 't Latien zörgde. Zoe oontstoont laankzaamaon 't Neolatien, wat ziech zoeväöl meugelek weer riechde op de klassieke standaard.
't Begin vaan de Nuien Tied zaog evels ouch 'n emancipatie vaan de volkstaole es sjrieftaole. Literatuur in de volkstaol waor al in de late middeliewe opgekoume, mier prozaïsche tekste volgde noe ouch, zoe good wie - in protestantse gebeie - biebelvertaolinge. Dit alles hóng ouch same mèt de kóms vaan d'n drökpeers. Wat veur 't Latien euverbleef waor de wetensjap: tot en mèt de achtiende iew zouwe de mieste wetensjaps- en filosofiebeuk in 't Latien versjijne. In de negentiende iew begóste veural Ingels, Duits en Frans dat euver te numme. 't Latien bleef wel tot laat in de negentiende iew in gebruuk es collegetaol aon universiteite. In de katholieke kerk bleef 't gebruuk vaan 't Latien nog langer universeel: de mès bleef tot 't Twiede Vaticaans Concilie in 't Latien, zoe good wie theologische literatuur. Biebelvertaolinge in katholieke len waore tot 1900 witte raove. Noe nog altied weure encyclieke (gemeinelek) in 't Latien gesjreve. In de wetensjap heet 't Latien allewijl zien veurnaomste gebruuk in de naomgeving vaan organismes; 't systeem wat Linnaeus heivoor bedach is nog ummertouw in gebruuk.
Allewel tot 't Latien roond 1900 dus es actief gebruukde taol leek te verdwijne, kaom in de twintegste iew 'n nui raasj op: de Neolatiense vertaoling vaan populair literatuur. Dit betröf veural kinderbeuk en stripbeuk. Dees traditie begós mèt Winnie the Pooh (es Winnius ille Pu in 1960 oetgebrach) en heet es bekindste en populairste exponinte de Latiense vertaoling vaan Asterix ('n stripserie die jummers in de Romeinsen tied späölt). Doelgroop veur dit soort vertaolinge zien veural de gymnasiaste die in de Westerse wereld nog ummertouw op sjaol Latien liere. 'nen Inkeling zuut veur 't Latien 'n rol es internationaol hulptaol eweggelag; veur de mieste is 't evels mer 'nen hobby.
Klaanklier
[bewirk | brón bewèrke]Allewel tot euver sommege details oondudelekheid blijf, vèlt de Latiense klaanklier vrij good te reconstruere. Dat kump in de ierste plaots doortot ze vrij sumpel is, in de twiede plaots doortot ze fonetisch in häör eige alfabet (Zuug oonder) woort gesjreve en in de derde plaots door vergliekend oonderzeuk nao de Romaanse taole en nao lienwäörd in aander taole. Dinger wie 't feit tot de c altied es /k/ kloonk laote ziech beveurbeeld vasstèlle oet 't lienwoord keizer, oet Caesar (Neolatiense oetspraok /tʃe:zɑr/, Klassiek Latien evels /kaisar/. De k- aon 't begin vaan keizer is e bewies veur de [k] aon 't begin vaan Caesar in de klassieken tied).
Vocaole
[bewirk | brón bewèrke]'t Latien heet e sumpel systeem vaan vief vocaole in twie lengdes: laank en kort. De vocaole zien a, e, i, o en u. De fonetische kwaliteite waore woersjijnelek ouch respectievelek /a/, /e/, /i/, /o/ en /u/. 'ne Zesde vocaol is de y (oetspraok ouch /y/), die allein in Griekse lienwäörd veurkump. Lang vocaole kinne in modern Latiens sjrif weure aongegeve mèt 'ne macron: ā, ē, ī, ō, ū. De Romeine kóste dit teike neet. 't Weurt veural gebruuk in dictionaire (veur minimaal pare wie malus 'slech' en mālus 'appeleboum' oeterein te kinne hawwe, en es hölp bij 't scandere vaan poëzie) en in grammaire (zoewie heioonder 't geval is). Es me wèlt kin me 'n korte vocaollengde aongeve mèt 'ne breve: ǎ, ě, ǐ etc. Dit weurt nog väöl minder gedoon es 't zètte vaan 'ne macron: es macra weure gebruuk, maag me aonnumme tot oongemarkeerde vocaole kort zien. De breve kin wel weure gebruuk um de kortheid vaan de vocaol te benaodrökke, beveurbeeld in 't versjèl tösse parēre en parěre (twie wèrkwäörd in versjèllende declinaties).
De klaankwètte vaan 't Latien vereise tot 'ne vaan natuur lange vocaol kort weurt es twie consonante drop volge of es 'r gevolg weurt door 'nen aandere vocaol: vidēre 'zien', meh viděo 'iech zeen'. Griekse wäörd vörme 't oetzundering op dees lèste regel: Menelāus oet Μενέλαος.
Diftonge
[bewirk | brón bewèrke]Diftonge zien ae [ai~ae], oe [oi~oe] en au [au]. Oe kump in oersprunkelek Latiense wäörd neet väöl veur.
Consonante
[bewirk | brón bewèrke]Consonante zien b, c/k /k/, d, f, g, h, k, l, m, n, p, qu /kw/, r, s en t. i/j en u/v (zuug oonder) zien haafvocaole. X is 'n digraaf veur /ks/. Z kump allein in Griekse wäörd veur en klink es /dz/.
De m veur 'nen andere consonant en aon 't woordind begós al vreug te verdwijne; dinkelek vörmde ze mèt de klinker deveur 'ne nasaole klaank. Puellam woort zoe [puel:ã].
Prosodie
[bewirk | brón bewèrke]'t Latien heet 't Proto-Indogermaans muzikaal accent aofgesjaf en vervaange door de dreisyllabewèt. Die hèlt 't volgende in:
- Bij wäörd vaan twie syllabes vèlt de naodrök ummer op de ierste syllaab: bene, sātor, bellum.
- Bij wäörd mèt drei of mier syllabes vèlt de naodrök op de veurlèste syllaab es die laank is, op de twie-nao-lèste syllaab es de veurlèste syllaab kort is: senātor, contractus, laudāte, meh musculus, pergere, gentium.
'n Korte syllaab is 'n syllaab die indeg op 'ne korte vocaol. 'n Lang syllaab is 'n syllaab die indeg op 'ne consonant of 'ne lange vocaol.
Aongehaange partikele mèt de beteikenis vaan e woord, meh vasgesjreve aon 't woord wat deveur kump, weure bij de dreisyllabewèt es integraol deil vaan 't woord gerekend. Vaandao spondēs 'diech beloufs', meh spondesne 'beloufs diech?', en populus 'volk', meh populusque 'en 't volk'.
Sjrif
[bewirk | brón bewèrke]- Hoofartikel: Latiens sjrif
't Latiens alfabet, wat allewijl euver de ganse wereld veur hoonderde taole gebruuk weurt, is oontwikkeld oet twie bronne. Die bronne koume vaan de twie besjavinge die Roeme 't mieste höbbe gevörmp: de Etruske en de Grieke. 't Latiens sjrif kump dus aon d'n eine kant vaan 'ne variant vaan 't Italisch alfabet (wat op zien beurt weer vaan 't Grieks sjrif kump), is aon d'n andere kant evels ouch direk gebaseerd op 't Grieks sjrif, en wel op de variant dee in Magna Graecia (de Griekse kolonies in Zuid-Italië) gebruuk woort. Vaan 't Latiens alfabet vèlt te zègke tot 'nen archaïsche, preklassieke variant vaan 't Grieks es sjabloon heet gedeend: de wau of digamma waor nog in gebruuk (ouch al krijg dees lètter in 't Latien 'n aander klaankweerde) en d'n upsilon woort nog es /u/ oetgesproke. 't Etruskisch maak gei versjèl tösse /k/ en /g/; daorum moot 't Latien d'n Italische gamma, beter bekind es de C, opsplitse in twie nui lètters (de variant weurt G, 'n c mèt e striepke). C, K en Q höbbe eigelek dezelfde klaankweerde. C en K weure aonvenkelek doorein gebruuk, tot de C 't wint (de K blijf allein bij traditie in 't woord Kalendae). De Q weurt gereserveerd veur de väöl veurkoumenden digraaf qu. De I en V zien veuresnog lètters mèt twie functies: vocaol (i resp. u) en haafvocaol (j resp. v. In modern tekste weure de u en v wel oetereingehawwe, meh weurt de j neet gebruuk. 't Aajdlatiens alfabet zuut zoe oet:
A B C D E F G H I K L M N O P Q R S T V X
Es de kinnes vaan 't Grieks oonder gelierde Romeine algemein weurt, koume dao de lètters Y en Z bij. Y is nog 'ne kier d'n upsilon, dee in 't Grieks intösse vaan oetspraok is veranderd. De lètters phi, theta en chi nump 't Latien neet euver: in Griekse wäörd mèt die klaanke sjrijf me gewoen PH, TH respectievelek CH.
In de middeliewe weure I en J wie ouch U en V gedifferentieerd. Ouch weure de klein lètters ingeveurd, die zien aofgeleid vaan 't cursief ('loupend') sjrif. In lienwäörd oet de Germaanse taole kin in Middeliews Latien ouch de W optrejje, oersprunkelek twie v's nevenein.
In de aajdheid waor 't gebrukelek um wäörd zoonder spaties aonein te sjrieve. Vaanaof de middeliewe woort de spatie regel.
Grammair
[bewirk | brón bewèrke]- Hoofartikel: Latiense grammair
Vörmlier
[bewirk | brón bewèrke]De vörmlier vaan 't Latien is, in verglieking mèt de modern Germaanse en Romaanse taole, sterk fusioneel en vörmeriek. Door de presintie vaan naomvalle kin 't aontal preposities sterk beperk weure, door de vervoging vaan 't werkwoord kin 't oonderwerp dèks weure eweggelaote en kin mèt ei woord weure gezag boeveur 'n taol wie 't Limbörgs 'ne ganse zin veur nujeg heet.
Naomwäörd
[bewirk | brón bewèrke]Latiense substantieve weure verboge in twie getalle, inkelvoud en miervoud, en zes naomvalle: nominatief, genitief, datief, accusatief, vocatief en ablatief. De vocatief versjèlt mer bij oetzundering vaan de nominatief. 'ne Zevende naomval, de locatief, is es relik in de taol aonwezeg. 't Latien heet gein lidwäörd.
Substantieve weure verboge in vief declinaties (klasse vaan verbuiging), ingedeild nao de typische lètter in de verbuiging. De ierste of a-declinatie (euverwegend vrouwelek), de twiede of o-declinatie (euverwegend mannelek en oonzijeg) en de derde of gemingde declinatie koume 't mieste veur.
- a-declinatie
| puella ('meidske') | ||
|---|---|---|
| inkelvoud | miervoud | |
| nom. | puella | puellae |
| gen. | puellae | puellārum |
| dat. | puellae | puellīs |
| acc. | puellam | puellās |
| voc. | =nominatief | |
| abl. | puellā | puellīs |
- o-declinatie
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
- gemingde declinatie
N.B. dit zien mer inkel veurbeelde vaan meugeleke verbuiginge in de derde declinatie
|
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Zuug wijer 't hoofartikel veur de relatief zeldzaam veerde of u-declinatie en vijfde of e-declinatie.
Adjectieve passe ziech aon aon 't substantief boe ze bijhure: ze numme dezelfde naomval, 'tzelfde getal en 'tzelfde geslach aon. Dao zien twie soorte adjectieve: thematische en athematische. De thematische adjectieve indege in hunne citeervörm op -us, beveurbeeld altus 'hoeg'. Bij manneleke wäörd verbuig me ze wie hortus, bij vrouweleke wie puella en bij oonzijege wie pilum. Athematische adjectieve indege op -is (beveurbeeld fortis 'sterk') en ze goon oongeveer wie substantieve oet de derde declinatie. Bij mannelek en vrouwelek zien de vörm geliek, bij 't oonzijeg indeg de vörm in nominatief en accusatief op -e.
Vergroetende trap weure gevörmp op -ior: altior 'hoeger', fortior 'sterker'. Adjectieve in de vergroetende trap zien altied athematisch. De euvertreffende trap indeg op -issimus: altissimus 'hoegste', fortissimus 'sterkste'. Dees aofleidinge zien ummer thematisch.
Bijwäörd aofgeleid vaan adjectieve weure gevörmp mèt 't achterveugsel -ē (thematisch) of -iter (athematisch): altē, fortiter.
Veurnaomwäörd
[bewirk | brón bewèrke]Persoenleke veurnaomwäörd zien egō (ierste persoen), tū (twiede persoen) en is, ea, id (derde persoen) veur 't inkelvoud en nōs (ierste persoen) en vos (twiede persoen) veur 't miervoud. De nominatiefvörm vaan dees wäörd weure allein bij groete naodrök gebruuk, umtot oet de persoensvörm in de zin altied wel bliek um welke persoen 't geit. De vörm vaan de aander naomvalle koume evels algemein veur.
Bezitteleke veurnaomwäörd gedraoge ziech in 't Latien wie gewoen (thematische) adjectieve. Ze luie meus 'mien', tuus 'dien', suus 'zien/häör/hun', noster 'eus' en vester 'eur'.
Vraogende weurnaomwäörd zien quis 'wee' en quid 'wat'. Hun verbuiging kump bij benaodering euverein mèt de athematische adjectieve.
't Betrèkkelek veurnaomwoord is qui (mannelek), quae (vrouwelek), quod (oonzijeg). Dit woord heet e groet aontal specifieke vörm die allein bij veurnaomwäörd veurkoume. Wijer liek hun verbuiging op die vaan quis/quid.
Aonwiezende veurnaomwäörd zien hic, haec, hoc (kortbij), iste/ista/istud (wijer eweg) en ille/illa/illud (wiedste eweg). Ouch dees wäörd kinne de typische veurnaomwoordeleke verbuiging; bij iste en ille zuut me 'n dudeleke verminging vaan thematische en athematische vörm.
Tèlwäörd
[bewirk | brón bewèrke]De mieste Latiense hooftèlwäörd zien oonverbuigbaar. Oetzunderinge op dees regel zien ūnus 'ein', duō 'twie' en trēs 'drei'. Ūnus weurt verboge wie e gewoen adjectief, duō - de -ō is 'n euverbliefsel vaan d'n awwen dualis - bij benaodering ouch, trēs (genitief trium) geit volges de derde declinatie. Centum 'hoonderd' en mille 'doezend' zien in 't inkelvoud indeclinabel meh weure in 't miervoud wel verbuigbaar; centum wie e gewoen adjectief, mille (miervoud milia) wie e substantief.
Boete de hooftèlwäörd kint 't Latien nog rangtelwäörd (altied e thematisch adjectief; de vörming is te oonregelmaoteg um hei te bespreke), getaladverbia (beveurbeeld quinquiēs 'vief kier') en deilende tèlwäörd (wie dēnī 'per tien').
Werkwäörd
[bewirk | brón bewèrke]'t Latiens werkwoord weurt verveug nao versjèllende aspekte, te weite persoen (ierste, twiede, derde persoen), getal (inkelvoud, miervoud), wijs (indicatief, conjunctief en imperatief), agens-genus (actief en passief) en tied (praesens, imperfectum, perfectum, plusquamperfectum, futurum simplex en futurum exactum). Daobij koume nog 'n aontal aofleiinge die 'n ander functie es de persoensvörm höbbe: infinitief, oonvoltoejd en voltoejd deilwoord, gerundium, gerundivum en supinum I en II. De citeervörm vaan e Latiens werkwoord is ofwel d'n infinitief ofwel d'n ierste persoen inkelvoud: 't Latiens woord veur 'prieze' kin me in 'nen dictionair dus vinde es laudare of es laudo (lètterlek: 'iech prijs').
Latiense werkwäörd weure verdeild in veer conjugaties, d.w.z. veer types vaan verveuging, gekarakteriseerd nao de typische lètter in de stam. De a-conjugatie (infinitief op -āre) kump wiedoet 't mieste veur; aander types zien de e-conjugatie (op -ēre, relatief zeldzaam), de i-conjugatie (op -īre) en de consonant-conjugatie (op -ěre). Esse 'zien', posse 'kinne' en velle 'wèlle' zien zoe oonregelmaoteg tot ze boete dees veer conjugaties valle. Es beknóp veurbeeld vaan de Latiense conjugatie volg hei de verveuging vaan laudāre 'prieze'.
- laudāre ('prieze')
| actief | passief | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| indicatief | conjunctief | imperatief | indicatief | conjunctief | imperatief | |
| 1 ink. | laudō | laudēm | laudor | laudēr | ||
| 2 | laudās | laudēs | laudā | laudāris | laudēris | laudāre |
| 3 | laudat | laudēt | laudātō | laudātur | laudētur | laudātor |
| 1 mv. | laudāmus | laudēmus | laudāmur | laudēmur | ||
| 2 | laudātis | laudētis | laudāte | laudāmini | laudēmini | laudāmini |
| 3 | laudant | laudent | laudantō | laudantur | laudentur | laudantor |
| infinitief | laudāre | laudārī | ||||
| participium | laudans, -antis | |||||
't Imperfectum weurt gevörmp mèt d'n infix -ba- (indicatief) en -re- (conjunctief): laudābam 'iech prees', laudārer 'tot iech woort gepreze'. Vörm veur d'n imperatief bestoon hei neet.
't Futurum kint allein vörm veur d'n indicatief. Bij de a-declinatie weurt 't gevörmp mèt d'n infix -b-: laudābō 'iech zal prieze'. Dao besteit ouch 'n actief deilwoord veur 't futurum op -ūrus: laudātūrus.
't Perfectum krijg 'nen eige stam. Bij regelmaotege werkwäörd indeg de stam op 'n v: laudāvi 'iech höb gepreze'.
| actief | passief | |||
|---|---|---|---|---|
| indicatief | conjunctief | indicatief | conjunctief | |
| 1 ink. | laudāvī | laudāverim | laudātus/-a/-um sum, es, est |
laudātus/-a/-um sim, sis, sit |
| 2 | laudāvistī | laudāveris | ||
| 3 | laudāvit | laudāverit | ||
| 1 mv. | laudāvimus | laudāverīmus | laudātī/-ae/-a sumus, estis, sunt |
laudāti/-ae/-a simus, sitis, sint |
| 2 | laudāvistis | laudāverītis | ||
| 3 | laudāvērunt | laudāverint | ||
| infinitief | laudāvisse/laudasse | laudātus esse | ||
| participium | laudātus, -ī | |||
't Plusqumperfectum gebruuk de perfectumstam en veug dao 't tiedskinmerk -era- en de persoensoetgaank aon touw: laudāveram 'iech had gepreze'.
't Futurum exactum zèt d'n infix -er- achter de perfectumstam: laudāverō 'iech zal höbbe gepreze'.
't Gerundium is d'n infinitief verboge es zelfstendeg naomwoord: laudandī, genitief bij laudāre.
't Gerundivum is 'n adjectief wat aongief tot 't objek 'n actie moot oondergoon: laudandus 'wee, wat moot weure gepreze'.
't Supinum weurt vaan 't voltoejd deilwoord aofgeleid in speciaal oetdrökkinge: impossibile laudātu 'oonmeugelek te prieze'.
Syntaxis
[bewirk | brón bewèrke]Door de oetgebreide verbuiging is de woordorde in 't Latien relatief vrij: me kin de woord in oongebrukeleke petroene zètte zoonder tot de beteikenis verandert. De gewoen volgorde is SOV - dat wèlt zègke: de persoensvörm steit achteraon. E sumpel zinneke wie Gaius Claudiam videt 'Gaius zuut Claudia' kin evels zoonder groete probleme weure umgelag tot Claudiam Gaius videt, Gaius videt Claudiam of Claudiam videt Gaius. Allein 't veuraonzètte vaan 't werkwoord is hiel oongewoen (dit zouw nog kinne in de poëzie). Es 'ne taolgebruker 't veurwerp veuraonzèt, wie in 't bovestoond veurbeeld Claudiam Gaius videt, is dat gemeinelek um groete naodrök te lègke ('Claudia is 't, die Gaius zuut').
Naodrök lègke kin me ouch, door 't oonderwerp oet te drökke es dat neet hoof - aanders gezag, door persoenleke veurnaomwäörd in de nominatief te gebruke. Cras canem castigabo beteikent zoe gewoen 'mörge zal iech d'n hoond houwe'; Cras ego canem castigabo wèlt zoeväöl zègke wie 'mörge zal iech, neet iemes aanders, d'n hoond houwe'.
Adjectieve koume miestal achter substantieve aon: canis ingens ' 'nen enormen hoond'. 't Umgekierde is evels ouch meugelek.
'ne Bijzin dee es lijend veurwerp vaan 'nen hoofzin deent, weurt miestal in d'n accusativus cum infinitivo gezat: 't oonderwerp steit in d'n accusatief, de persoensvörm weurt 'nen infinitief. Beveurbeeld Pater non vult me canem castigare 'M'ne pa wèlt neet tot iech d'n hoond houw'. In bepaolde constructies weurt neet accusativus cum infinitivo, meh ieder accusativus cum participio gebruuk.
Hiel beknop kin ouch 'ne bijzin weure gemaak door d'n ablativus absolutus, 'n constructie vaan e substantief participium (maak neet oet welk) allebei in d'n ablatief. Zoe weurt aongegeve tot de besjreve gebäörtenis ziech aofspäölt neve wat in d'n hoofzin vertèld weurt. Veurbeeld: Patre vigilanti canem castigare non possum 'Aongezeen m'ne pa oplèt, kin iech d'n hoond neet houwe'.
Vocabulair
[bewirk | brón bewèrke]De Latiense woordesjat besteit veur 't beste deil oet Latiense èrfwäörd: wäörd direk oet 't Proto-Indogermaans mètgenome. Umtot de oersprunkeleke Latiene 'n agrarisch volk waore, sjoot hun taol tekort in wäörd veur de topoi oet de besjaving. Dao waor dus 'n noedzaak tot Sprachausbau. Soms gebäörde dat door bestaonde Latiense wäörd nui beteikenisse te geve (pecunia 'geld', oersprunkelek 'veebezit'), meh dèkser naom 't Latien mèt de besjaoving ouch de wäörd vaan de mier oontwikkelde culture euver. Oet 't Etruskisch kaome zoe wäörd wie persona 'masker' (oet phersu), lucumo 'oonderkeuning' (oet lauchme), arena 'zavel' en urbs 'stad'. D'n invlood vaan 't Grieks waor in de begintied besjeie, meh woort in de klassieken tied neet te oondersjatte. Oet 't Archaïsch Grieks - in dit geval de väölal Dorische dialekte oet Italië - naom 't Latien wäörd euver wie bos 'kooj' (oet βοῦς), amp(h)ora 'kroek' (oet ἀμφῶρα) en oliva 'olief'. Oet 't Klassiek Grieks koume talloos wäörd veur wetensjappeleke, filosofische en typisch Griekse dinger (phalanx, philosophia, xystus 'terras'). Oet de Koinè kaome hiel väöl wäörd betrokke op 't Christendom. 't Middeliews Latien naom ouch wäörd op oet de Germaanse taole.
Literatuur
[bewirk | brón bewèrke]De Latiense taol heet e groet en kwalitatief good corpus aon literatuur opgelieverd - dees literatuur, en d'n enormen invlood dee ze op de Westerse cultuur had, is de belaankriekste rei boeveur allewijl nog Latien gelierd weurt. Tot aon de derde iew veur Christus stèlde ze neet väöl veur; de Latiense literatuur oet dezen tied bojt veur op Italische tradities. Nao oongeveer 250 v. Chr. deit de hiel groeten invlood vaan de Griekse lèttere ziech gelle. De Romeine liere vaan hun nui vörm vaan lyriek, epiek, teniel, retoriek, historie en filosofie. Dit culmineert in 't bove geneump Gouwe Latien in de ierste iew veur Christus. De ganse keizertied ijlt 't nog nao. Bij 't begin vaan de Middeliewe verdwijnt de ganse traditie; Middeliews-Latiense literatuur kump pas op gaank mèt de Karolingische renaissance.
Wat lyriek aongeit had 't Aajdlatien 'n eige traditie vaan korte gediechter veur allerlei touwpassinge. Religieus tekste zien haos oonveranderd in gebruuk gebleve tot aon de aofsjaffing vaan 't heidedóm. Aajdlatiense lyriek stoont in 't saturnium, 'nen Italische veersvoot, door Horatius later es "horridus" umsjreve. Umtot zien meining door väöl Romeine gedeild woort, is de aw lyriek gooddeils verlore gegaange. D'n ierste Latiensen diechter dee d'n hexameter en aander Griekse veersveuj gebruukde waor Ennius (ierste helf ierste iew veur Christus). Ziene naovolger waor Horatius, dee es paragoon vaan de Latiense lyriek góng gelle. Catullus maakde lyriek op 'n aander, väöl minder pretentieus niveau. Lyriek mèt 'n episch vertèlkarakter kaom vaan Ovidius, dee zien Metamorfoses euver mythologische figure goon meh drejje um de taol minder es um de vertèlling. Lyriek raak in de zèlvere periood oet de mode. In zoewel de middeliewe es 't humanisme woort 't väöl gedoon es imitatie vaan de klassieke veurbeelde.
Epiek kin me al zeuke in de tenielstökker vaan Livius Andronicus, meh kump in 't Latien pas ech vaan de groond mèt Vergilius z'nen Aeneis, 'n epos nao 't veurbeeld vaan Homerus. In de ierste iew leefde 'n aontal epische diechters, wie Statius en Lucanus. Hun werk weurt neet väöl mie geleze.
Dramatiek begint in de Latiense literatuur al mètein op zien hoegdepunt: mèt de komediesjriever Plautus en de tragediesjriever Livius Andronicus. Oet de laat-Latiensen tied gief 't Geta.
Satire waor 'n oersprunkelek Romeinse traditie, ouch al is ouch dit genre sterk beïnvlood door de Griekse literatuur (wat ziech tuint in de gebruukde veersvörm). D'n ajdste bekinde satiricus waor Gaius Lucilius, vaan wee aanders neet väöl mie bekind is es tot heer 'ne veurluiper in dit genre waor. De groetste vaan alle satirici is Juvenalis. Maotsjappijkritiek woort ouch gelieverd door Martialis, dee daoveur evels 't epigram gebruukde.
Proza steit in de aajdheid bekans synoniem veur zakeleke tekste. Tekste die veer noe literatuur (of perceizer belletristiek) zouwe neume, stoonte steivas in poëtisch metrum. 'nen Oetzundering is Petronius, dee zie werk me es antieke romans maag zien. Väöl belaankrieker zien evels toch wel de neet-fictioneel tekste in proza.
Vaan de Grieke naome de Romeine de kuns vaan de rhetorica (spreke in 't eupebaar) euver. 't Werk vaan Cato d'n Awwere bevat veurbeelde, meh belaankrieker is Cicero, dee neet allein 'ne standaard veur politiek spreke, meh zeker ouch veur correk Latien zètde. Historiesjrieving kaom vaan Livius (de vreug historie vaan Roeme sinds de stiechting vaan de stad), vaan Julius Caesar (dee zien eige campagne in Gallië besjreef en daomèt 't thuispubliek subtiel manipuleerde), vaan Suetonius (de leves vaan de vreug keizers, mèt väöl geveul veur sjendal en sensatie) en Tacitus. Filosofie vint me oonder mie bij Seneca en Marcus Aurelius. Vitruvius sjreef euver architectuur, Apicius maakden e kookbook. Theologie had de Romeinse godsdeens aamper, meh 't christendóm te mier. Aonvenkelek sjreef me de christeleke literatuur in 't Grieks, tege 't ind vaan 't Romeins Rijk góng me evels op Latien euver. H. Augustinus vaan Hippo is zeker de bekindste en belaankriekste vaan dees kèrkvajers. De theologische traditie in 't Latien góng in de middeliewe natuurlek door; zij had häör hoegdepunt bij H. Thomas vaan Aquino, dee zien Summa Theologica 't begin- en indpunt woort vaan de scholastieke traditie.