Gitaar
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
De gitaar is e populair meziekinstrument det geluid maak door te spelen oppe snaore (oppe meiste saorte guuef 't zès snaore) wobie 't geluid of akkoestisch of via lektrikversterking geprojecteerdj wuuertj. Ze wuuertj normaal gespraoke bespeeldj door te tokkele, plókken of aan te slaon mitte rechse handj dewiel me de toeanhuuegdje aanguuef mitte linkse handj (angesóm veur linkshenjige). De gitaar is 'n chordofoon, traditiegewies geboedj van hout mit snaore van nylon of staol, en óngersjèdj zich van anger chordofone dore boew enne stumming. De modern gitaar woort veurgegange dore luut, de vihuela enne dóbbelkaorige Renaissance- en Barokgitare; die allemaol bie höbbe gedragen ane óntwikkeling vanne modern zèssnaorige gitaar.
't Guuef drie houftype modern akkoestische gitare: de klassieke gitaar (mit nylonsnaore), de akkoestische gitaar mit staolsnaore (ouch waal western geneump) enne archtopgitaar (de veurlouper vanne semi-akkoestische gitaar). De toean van 'n akkoestische gitaar wuuertj geproduceerdj dore trilling vanne snaore, die wuuertj versterk dore body vanne gitaar (de resonerendje klankkamer). De klassieke gitaar geldj döks es e soloinstrument wobie me ouch ingewikkeldje fingerpickingtechnieke toepas.
Lektrikgitare zeen gekómme inne dertiger jaoren en gebroeken 'ne versterker dae elektronisch de toean kan vervorme. De ieëste versterkdje gitaar gebroekdje 'ne holle body, mer oetènjelik vónj me det de solid body gesjikdjer woor, ómdet me zoea minder feedback kreeg. Lektrikgitare höbben 'nen depen invlood gehadj oppe popcultuur, en höbbe det nag ummer. Gitare waere gezeen es primair instrumenter in genre wie de blues, bluegrass, country, flamenco, folk, jazz, jota, mariachi, metal, punk, reggae, rock, soul en väöl vörm van popmeziek.
Gesjiechte
[bewirk | brón bewèrke]De veurgenger vanne gitaar waas de kithara, 'n instermènt det woort gebroek dore aaj Grieke. Wie det instermènt próntj in Spanje is gekómmen is neet dudelik. Meugelikerwies in 'ne luut oet Mesopotamië nao dit landj gebrach gewaore dore More, of 'ne Romeinse citer, wo me den 'ne nak op zów höbben aangebrach. 't Waas neet de gitaar wiedet me die noe kèntj, meh ze haw waal al väöl weg daovan. 't Succes van zowaal de Spaanse vihuela da mano, zèskoearig (zès dóbbel snaore), es de Italiaanse renaissancegitaar, veerkoearig (veer dóbbel snaore), haet beigedrage toete óntwikkeling vanne guitarra española. Dees riekelik versierdje en mit vief dóbbel snaore bespanne barokgitaar is óntstangen in Spanje anen ènj vanne zèstieëndjen ieëf.
Róndj 1780 woort nag e zèsdje paar snaore toegeveug ane guitarra española. De meiste zèskoearige gitaren in Spanje woorte geboedj in Cádiz. Bao geliektiejig woorte de zès koearen óntdóbbeldj; ieës in Frankriek en Italië, Spanje volgdje pas väöl later. Ouch de snaorspanning woort verhuueg. Dit woort den de zèssnaorige "romantische gitaar" genump, mit zienen tupische móstasjvörmige kamp.
Inne neugetieëndjen ieëf woorte mechanische stumsjroeven d'raan toegeveug en róndj 1884 boedje Antonio de Torres Jurado de ieëste gitaar die kwa vorm en boewprinciep meh weinig mieë versjildje vanne klassieke gitaar zowie die huuj bekèndj steitj.
Neet allein in Spanje, mer inne meiste Wès-Europese lenjer woort dit instermènt bespeeldj in aristocratische kring wo 't euveriges mieë gewardeerdj woort es in Spanje zelf. Gitariste wie Robert de Visée en Francesco Corbetta ware vas verbónjen aan 't hof van Lodewijk XIV. Häör meziekbunjele woorten opgedragen ane keuning dae, aevenes zien dochters, ouch zelf 'ne gitaarspeler waas.
Innen achtieëndjen ieëf ware Wieënen en Peries de wichtigste gitaarcentra, wo gitaarvirtuose wie Mauro Giuliano en Fernando Sor aktief ware.
De gitaartechniek van noe zeen gans gegróndj op 't wirk van gitariste wie Francisco Tarréga en Emilio Pujol.
Innen twintjigsten ieëf höbben in Spanje de (klassiek gesjoealdje) gitariste Andrés Segovia en Narciso Yepes, gevolg door Alexander Lagoya en [[Ida Presti in Peries en Julian Bream en John Williams in Ingelang, veure groeate doorbraak gezörg. Ouch 't Concierto de Aranjuez vanne kómpenis Joaquín Rodrigo is bie 't groeat pebliek bekèndj.
Óngerdeiler vanne gitaar
[bewirk | brón bewèrke]
'n Gitaar kèntj versjillige óngerdeiler. Veure lektrikgitaar zeen dees (nómmers wie op 't plaetje rechs):
- Kop;
- Toepkamp;
- Stumknoep;
- Frets;
- Trussrod of halsspanstaaf;
- Toets (door dees in te drökke kan me d'n toean verangere);
- Hals of nak (hie-op bevinje zich de toetse);
- Nakpuntj ('t puntj wo de nak aan 't lief vanne gitaar vasgeliemp zitj);
- Lief, lichaam of body (ouch waal: klankkas);
- Pickups of elemente;
- Lektrikknuup womit me voluum en toean kan regele;
- Brögk;
- Slaagplaat.
Saorte
[bewirk | brón bewèrke]'t Guuef versjillige saorten aan gitare. De wichtigste zeen:
- de Spaanse of klassieke gitaar;
- de westerngitaar;
- de resonatorgitaar;
- de lektrikgitaar;
- de basgitaar, zowaal:
- de lektrikbasgitaar;
- es de akkoestische basgitaar;
- en de flamencogitaar.
Boetedet guuef 't väöl tössevörm en óngersaorte, wie 'n 12-snaorige gitaar (zowaal lektrik- es akkoestisch), en bestaon ouch väöl instermènter die väöl weg höbbe van de gitaar, wie de banjo (mitte tössevorm de banjogitaar), de mandolien of de balalaika.
Stumming
[bewirk | brón bewèrke]Gitare höbben euver 't algemein zès snaore. De gangbaarste stumming is (van lieëg nao hoeag) E-A-D-G-B-e (Einen Aap Dae Gein Banane Ètj) of E-B-G-D-A-E. Dees stumming beedj 'n gooj kómpromie tösse speelgemek veur väöl akkoorden enne meugelikheid óm mit minimaal bewaeging inne toetshandj 'nen toeanledder te spele. Anger stumminge zeen ónger anger E-A-d-f#-b-e *dit zeen dezelvendje intervallen es oppe luut), D-G-d-g-b-d en G-B-D-G-B-D ("aope G") en D-A-D-F#-A-D ("aope D"), waere väöl gebroek veure blues en bottleneck of slidegitaar, D-A-d-g-b-e ("drop D"), väöl gebroek door metalbands en inne rock vanwaengen 't mekkelik kónne spele van powerakkoorde, of D-A-d-g-a-d, väöl gebroek bieje folkmeziek. Dees zoeageneumdje alternatieve stumminge waere, wie hiebaoven al aangegaeve, meistes gebroek veur specifieke meziekstiele, wie de slack-keygitaar in Hawaï.
Inne standerdstumming (E-A-D-G-B-e) zeen de toeane es volg (verticaal de snaor; horizontaal 't nómmer vanne fret gezeen vanoete brögk):
| 0 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| E | F | F♯ | G | A♭ | A | B♭ | B | C | C♯ | D | E♭ | E |
| B | C | C♯ | D | E♭ | E | F | F♯ | G | A♭ | A | B♭ | B |
| G | A♭ | A | B♭ | B | C | C♯ | D | E♭ | E | F | F♯ | G |
| D | E♭ | E | F | F♯ | G | A♭ | A | B♭ | B | C | C♯ | D |
| A | B♭ | B | C | C♯ | D | E♭ | E | F | F♯ | G | A♭ | A |
| E | F | F♯ | G | A♭ | A | B♭ | B | C | C♯ | D | E♭ | E |
Accessoires
[bewirk | brón bewèrke]
Oppe mert zeen versjillige accessoires veur gitariste, zowaal veure klassieke gitaar es de lektrikgitaar. Dees accessoires dene sómtieds veur 't gitaarspeel te vermekkelike, wie 'ne plectrum of fingerpicks, sómtieds veur 'n anger geluid of anger effèkte oet 't gitaarspele te kriege, wie bie de slide, ebow of effèkpendale.
Veur euver te kónne stege nao 'n anger toeansaort wobie dezelvendje akkoordvörm kónne waere gebroek zónger 'n transpositie te mótte make, kan me oppe nak 'n capoklem bevestige.
Speeltechnieke
[bewirk | brón bewèrke]'n Gitaar kan op väöl menere waere bespeeldj:
- Tokkele;
- Glissando, wobie 'n snaor wuuertj aangeslage dewiel de toeanhuuegdje wuuertj verangerdj. 't Rizzeltaot is 'ne vleujendjen euvergank van 'n bepaoldje noeat nao 'n hoger of leger noeat oppe zelvendje snaor;
- Vibrato, 't laote vibrere van 'n trillendje snaor. Veural bieje lektrikgitaar is dees techniek good huuerbaar en dus hieël gesjik;
- Two hand tapping, 'n techniek wobie mit bei henj hammer-ons en pull-offs waeren aafgewusseldj veur zoea op hoeage snelheid arpeggio's en milledieje te kónne spele;
- Tremolo picking of tremolere, 'n techniek wobie neet slechs eine kieër euvere snaore wuuertj gestreke, meh daonao ouch weer inne taengestèldje richting ómhoeag wuuertj aangeslage. Mit dees techniek kónne noeaten ouch hieël snel waere gespeeldj;
- Sweep picking, 'n techniek wobie de plectrum in 'n roewige bewaeging euver versjillige naevenein gelaenge snaore wuuertj bewaogen en in e synchroean tempo e gebraoke akkoord wuuertj denaergezatte. Juus wie bie two hand tapping bereik me hiemit hoeag snelheje in 't speel;
- Opdrökken of (string) bending;
- Bottleneck, wobie de snaore neet waeren ingedrök, meh waeren aangeraak mit e metaal of glazere piepke (de bottleneck), det meistes euvere pink of de rinkvinger wuuertj gesjaove. De gitaar wuuertj in 'n normaal hajing bespeeldj;
- Slide, 'n metaal staaf mit 'n rónj of achvörmige doorsneet. De speeltechniek liek hieël väöl op die vanne bottleneck, meh de gitaar wuuertj ligkendj bespeeldj: de weissenborngitaar, lapguitar of ouch waal 'ne standerd pedal steelgitaar. De term "slide" wuuertj ouch gebroek veure techniek wobie d'n toean of e gans akkoord wuuertj verhuueg of verlieëg dore vingers nao 'n anger positie te laote glitsje, wobie me de snaoren ingedrök leet. Dit wuuertj respectievelik slide-up en slide-down geneump.
- Flageolet, 'n techniek wobie de vinger op 'n specifieke plaats oppe snaor ('t exak midde, ei derdje of ei veerdje vanne snaor) mót waere gelag zónger krach te zètte. Hiedoor wuuertj de gróndjtoean d'raaf gefilterdj en blieven allein harmonische toeane (of baovetoeane) euver. Dit guuef 'n saort van zaach-fluitendjen, hoeagen toean.
