Gelaens

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Gelaens. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

Gelaens is 'n Oas-Limburgs dialek, dat ze kalle in de Zuud Limburgse gemeinte Gelaen, wovan Awt-Gelaen, Lötterao, Kraonkel, De Kloes, Lèntjheuvel en Gelaen-Zuid deil oetmake. De Veldeke-krink Gelaen hilt zich bezig mèt de dialekte van Baek, Gelaen, Pöt en Sjènne.

Sjpelling van 't Gelaens in 't kort:
(Volges de basis van Huub Clerx, Bertha Paulissen-Willen en aangevöld door Pierre Vossen)
Algemein: In de óngersjtaonde veurbeelde zeen de euvereinkómmende Nederlandse weurd tösje häökskes gezat, dit óm dudelik te zeen in wat bedoeld is.

De ènkel en döbbel klinkesj

De klinkerteikes zeen wiej in 't Nederlands, 'n paar aparte teikes zeen:

è: deze klank kump veur in weurd wiej bèd (bed), mès (mest), zègke (zeggen), kènjer (kinderen);
ö: deze klank kump veur in weurd wiej Kölle (Keulen), pöt (potten), völle (vullen), gelök (geluk);
ó: deze klank kump veur in weurd wiej hóndj (hond), bók (bok), zón (zon) (lèt op: neet ò mer ó);
ò: deze klank kump neet veur in 't Gelaens, dus neet gebruke.
ae: deze klank kump veur in weurd wiej Gelaen, kaetel (ketel), paerd (paard), laeve (leven);
ao: deze klank kump veur in weurd wiej Lötterao, dao (daar), sjtraot (straat), paort (poort), laok (gat);
äö: deze klank kump veur in weurd wiej väöl (veel), sjträötje (straatje), häöm (hem), päörtje (poortje);
oa: dit is 'ne tweëklank, zuug hiej ónger;
ie: sjrieve v'r altied op 't ènj van ein lèttergreep, veurbeelde zint: diej (die), sjrieve (schrijven);
ei: sjrieve v'r altied op 't ènj van ein lèttergreep, veurbeelde zint: weite (weten), zjweite (zweten);
aa: wirt neet gebroek in wirkweurd en vervoginge, dus b.v. rape (rapen) en neet raape; dake (daken) en neet daake (uteraard waal biej b.v. raap en daak);
ee: wirt neet gebroek in wirkweurd en meëvoud, dus b.v. sjete (schieten) en neet sjeete, repe (repen) en neet reepe (uteraard waal biej b.v. sjeet en reep);
oo: wirt neet gebroek in wirkweurd en meëvoud, dus b.v. rope (roepen) en neet roope, Jode en neet Joode;
uu: wirt neet gebroek in wirkweurd en meëvoud, dus b.v. ruke (ruiken) en neet ruuke, luke (luiken) en neet luuke, (uteraard waal biej b.v. ruuk en luuk;
ou: veurbeelde zint: loupe (lopen), rouke (roken), ouch (ook), koum (nauwelijks), kous (kous). Kees in principe altied veur ou en neet veur au, behalve ènnige oetzunjeringe zwoa wiej paus;

Tweëklanke

Veurbeelde van meërklanke in Gelaense weurd zeen:

eë: tweë (twee), meë (meer), zeë (zee), eësj (eerst);
oa: road (rood), boat (boot), zwoa (zo), groat (groot), sjoan (mooi);
euë: neuëdig (nodig), greuëtsj (trots), geneuëdigde (genodigde), beheuëre (behoren), dóm teuën (flauwe kul);
eëu: leëuw (leeuw), eëuw (eeuw);
eej: ich sjneej (ik sneed), sjleej (slee);
aej: ich traej (ik treed);
ej: nej (gierig), wejje (waaien), drejje (draaien);
uuj: nuuj (nieuw), luuj (mensen);
euj: greuje (groeien), bleuj (bloei);
eij: eijer (eieren), weij (weide);
iej: bliej (blij), hiej (hier), vriej (vrij)
aaj: begaaj (gespuis, min volk);
aoj: ich braoj (ik braad), raoje (raden);
oaj: knoaje (knoeien), goaje (gooien);
uuj: nuuj (nieuw), luuj (mensen), buuj (bui)
aw: kaw (kou), awt (oud), hawf (half);
oew: moew (mouw), troew (trouw);

Mitklinkesj

De mitklinkesj zeen wiej in 't Nederlands. Mer d'r zeen get biezunjere gevalle:

sj: biej Nederlandse weurd die beginne mèt sch of sl, sm, sn, sp, st wirt dit ein sj, b.v. sjeije (scheiden), sjlaon (slaan), sjpele (spelen);
zj: biej Nederlandse weurd beginnend mèt zw, b.v. zjwaor (zwaar), zjweite (zweten);
j: wurt in eine mitklinkergroep mer eine keër gesjreve op 't ènj b.v. blèndj (blind), kèndj (kind), kantj (kant), landj (land);
gk: dit is ein zachte k en kump veur in weurd wiej zègke (zeggen), ligke (liggen), mögke (muggen);

T of d op 't eindj van de Nederlandjse weurd

Es 't woord in 't Nederlands op 't eindj 'n d haet, blif die in 't Gelaens bewaard, ouch es die d in 't Gelaens door 'n j gevolg wirt.
Veurbeeld: hòndj (hond), landj (land), tandj (tand), bèd (bed).
Mer es 't Nederlands woord gein veurbeeld mèt d is, dan altied 'n t sjrieve.
Veurbeeld: kat (kat), rat (rat), wèt (wet).
Opgelèt: de Nederlandse wirkweurd die eindige op dt kómme in 't Gelaens plat neet veur.
Voorbeelden: jij wordt mót zeen du wirts, hij wordt mót zeen hae wurt.

't Kort weurdje 'te'

De ónbeklemtoande vorm van 't Gelaense weurdje du (jij) is te.
Sjrief dat los van 't werkwoord, dus b.v.: deis te (doe jij), es te dat deis (als je dat doet), kumps te (kom je), es te kumps (als je komt), paks te (neem jij).

De Nederlandse lidwörd het en een

Sjrief altied 't (veur het) en 'n (veur een) en neet ut en un of et en en.

Geer of g'r, ein(e) of 'n(e)

Geer of g'r, dat kènt alletweë.
Ein of 'n; normaal gebruuk g'r 'n, mer es g'r 't höbt euver 'n tèlwoord of es 'n zelfsjtèndig naamwoord beklemtoand mót waere, dan gebruuk g'r ein of eine. B.v. "ich höb mer ein hoes" of "dat dörp haet mer ein kirk" en "höbs dich 'ne hondj?" of "höbs dich mer eine hóndj?".

De Nederlandse oetgank -lijk

De Nederlandse oetgank -lijk wurt in 't Gelaens gesjreve es -lik. Dus: eindelik (eindelijk), meugelik (mogelijk), sjmakelik (smakelijk). De oetgank -lijke wurt likke b.v. sjmakelikke (smakelijke), meugelikke (mogelijke).

De lètter n en en aan 't eindj van 'n Nederlandjs woord

De lètter n aan 't eindj van Nederlandse wirkweurd en meëvoudige zelfsjtèndige naamweurd wurt naots gesjreve of sóms weggelaote. Veurbeelde: sjrieve (schrijven), wanjele (wandelen), spjraeke (spreken), balke (balken), metse (messen), nachte (nachten).
De letters en aan 't eindj van Nederlandjse meëvoudige zelfsjtendige naamweurd kómme biej diverse weurd neet veur. Veurbeelde: erm (armen), weurd (woorden).

De lètter s aan 't eindj van 'n Nederlandjs zelfsjtendig naamwoord

De lètter s aan 't eindj van Nederlandse meëvoudige zelfsjtendige naamweurd wurt in 't Gelaens vervange door 'n e en/of sóms weggelaote. Veurbeelde: sjleutele (sleutels), taofele (tafels), naegel (nagels).

Persoansvorme

Ich (ik), doe (jij), te (je) b.v. biej has te, hae (hij), ziej (zij), veer (wij), geer (u), geer (jullie), mien(e) (mijn), dien(e) (jouw), zien(e) (zijn), häör(e) (haar), ug(ge) (uw), eur(e) (jullie).

De daag van de waek

Maond(j)ig, deensdig, goonsdig, dónderdig (sóms dónnesjdig), vriedig, zaoterdig, zóndig.

De maonje van 't jaor

Jannewarie, fibberwarie, meërt, april(le), mei, juni, juli, augustus, september, oktoaber, november, december.

Getalle

Ein, tweë, driej, veer, vief, zös, zeve, ach, neuge, teën, èllef, twellef, darteën, veërteën, viefteën, zösteën, zeveteën, achteën, neugeteën, twintig, dartig, veërtig, vieftig, zestig, zevetig, tachetig, neugetig, hónderd, doezend, miljoan, miljard.

Vraem weurd

Vraem weurd (internationaal weurd) waere in 't Gelaens bie veurkeur in de internationaal sjpelling gesjreve (gehandjhaafd), mer 't is neet zoa dats te die neet maogs verbastere. Veurbeelde: centrum, auteur, televisie (televizie maog ouch), diskette (disket maog ouch), computer (kompjoeter maog ouch), chatte, mailen, sms-en, enz.

Väöl fout gekaoze weurd

emmer - tob (neet ömmer), meërvoud töb
kopje - tas (neet kopje of köpke), meërvoud tasse
speen - loetsj (neet sjpeen), meërvoud loetsje
kip - hoon (neet kip), meërvoud hoonder
kous - haos (neet kous), meërvoud haoze
sok - zök (neet zok), meërvoud zökke
broek - bóks (neet brook), meërvoud bókse (neet breuk)
vod - lómmel (neet vod), meërvoud lómmele
breien - sjtrikke (neet breije)
mensen - luuj (neet miensje)
tegenwoordig - allewiel (neet taengewoordig)
sedert, sinds - saer (neet sedert of sins)
altijd - ummer (neet altied)
brutaal - vreg (neet brutaal)
bijna - bekans (neet bienao)
amper, nauwelijks - koum (neet amper of nouweliks)
binnenkort - ein van dees daag (neet bènnekort)
daarom - daoveur (neet daoróm)
eens (in tijd) - oats (neet èns)
zo meteen - achterein (neet zoa mètein)
allemaal - allenej (neet allemaol)
om het even - egaal (neet óm 't aeve)
toch, nietemin - èvvel (neet neetemin)
iets - get
krant - gezèt (niet krant of courant)

Externe links

Sjpelling 2003 van 't Gelaens in 't kort