Aajdingels
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
't Aajdingels, ouch wel bekind es Angelsaksisch, is de ajds bekinde fase vaan de Ingelse taol. Ze oontstoont in de viefden iew, naotot lui vaan drei Germaanse volker, de Angele, de Sakse en de Jutte, Groet-Brittannië binnevele. In de loup vaan de volgende iewe woorte de Angelsakse gekeerstend en kaome de versjèllende keuninkrieke oonder bewind vaan eine keuning (Alfred de Groete) in ei riek (Ingeland). In dezen tied kaom de Ingelse taol tot groete bleuj en woort 'n väölheid aon tekste gesjreve, boe-oonder ouch literaire. De bleuj vaan de Ingelse taol indegde abrup mèt d'n inval vaan de Normandiërs in 1066. Vaanaof toen naom 't Aajdfrans de dominante positie euver, en kós de volkstaol ziech oontwikkele tot 't Middelingels.
De Aajdingelse taol is allein door intensief studie es Ingels te herkinne. Ze kint nog 'n verbuiging in vief naomvalle, reste vaan 'nen dualis en vol vocaole ouch in neet-beklemtoende syllabes. De taol liekent sterk op 't Aajdfries en 't Aajdsaksisch (en in minder maote ouch op Aajdnederfrankisch, Aajdhoegduits en Aajdnoords), meh is in väöl opziechte awwerwètser es die allemaol; in feite is allein 't Gotisch, opgesjreve einen iew veur 't oontstoon vaan 't Ingels en drei iewe veur de ierste echte Aajdingelse tekste, nog archaïscher. Rillatief väöl lui, veural in 't Ingels taolgebeed, liere Aajdingels, zoewel op taolkundege es op lètterkundege grun.
Historie
[bewirk | brón bewèrke]Es roond 450 nao Christus de drei geneumde volker de Noordzie euversteke, es deil vaan de Groete Volksverhuizinge, numme ze eder hun drei versjèllende Germaanse taole mèt. Oongetwieveld waore die taole op dat memint nog oonderling verstoonbaar dialekte, die ziech vrij gemekelek kóste minge. Alle drei de volker waore Noordziegermane of Ingweone, en hun taole waore Ingweoons. Neve 't Aajdingels zien nog twie Ingweoonse taole euvergelieverd, naomelek 't Aajdfries en 't Aajdsaksisch. De taole vaan de Angele en de Jutte zien es zoedaoneg neet euvergeleverd. Opvallend is evels wel tot 't Aajdingels dèks korter bij 't Aajdfries steit es bij 't Aajdsaksisch, dewijl de Frieze neet nao Groet-Brittannië mètgónge en de Sakse wel. Dit zouw kinne beteikene tot de taol vaan de Angele korter bij die vaan de Frieze stoont, en 't op väöl punte vaan 't Saksisch gewonne heet.
Vaanaof de vijfden iew breide ziech 't gebeed vaan de Angelsakse gestiedeg oet, ten koste vaan de inheimse Kelte. In 't gebeed wat de Angelsakse vereuverde en koloniseerde, woort op 't memint vaan hun koms Brits gepraot, 'n Keltische taol. Oongetwieveld is Ingeland 'nen tiedlang nog twietaoleg gebleve (dinkelek zelfs dreitaoleg, neve ouch nog Vulgair Latien), meh daoveur zien gein direkte aonwiezinge te vinde. De Keltischen invlood op 't Aajdingels deit ziech nog 't bèste veule in de toponymie: väöl aw plaotsnaome in Ingeland zien Keltisch. 't Brits bleef wel in gebruuk in die stökker land die (nog) neet door de Angelsakse oonder de voot woorte geloupe; zuug dalek oonder.
De ierste iewe woort 't Aajdingels wieneg opgesjreve; allein e paar rune-inscripties werpe liech op de zaak. Me sprik heibij vaan Primitief Aajdingels of Prehistorisch Aajdingels. Pas mèt de keerstening vaan de Angelsakse in de zevenden iew deit 'n sjrifcultuur häör intrej. In dezen tied geit me de taol ouch in 't Latiens sjrif opsjrieve, al koume e paar rune wel in gebruuk veur klaanke boeveur 't Latiens sjrif gein lètters heet.
Tot 900 sprik me vaan Vreugaajdingels. D'n euvergaank nao Laataajdingels vèlt oongeveer same mèt de vereineging vaan Ingeland (ind negenden iew). Roond dezen tied beginne ouch de Noormanne mèt versjèllende invalle in de Britse eilen. In Noordoos-Ingeland is deen inval zelfs bezunder succesvol; dao höbbe de Dene 't 'nen tiedlaank veur 't zègke (Danelaw). Ouch weure de Deense keuninge (te beginne mèt Knoet de Groete) later keuninge vaan Ingeland. D'n invlood vaan 't Aajdnoords op 't Ingels, veural de noordeleke dialekte, waor boetegewoen groet en deepgoond.
In 1066 weurt Ingeland nog ins oonder de voot geloupe, deeskier door de Normandischen hertog Wöllem de Vereuvereer. Umtot heer zien getrouwe mètnump en op belaankrieke poste zèt, verfrans de elite. 't Ingels deit zien leiende positie euver aion 't Aajdfrans, in 't Normandisch dialek. In de koumende decennia verdwijnt 't Aajdingels snel es sjrieftaol. Vaanaof d'n twelfden iew weurt 't aofgelos door 't Middelingels.
De Middelingelse taol versjèlt hiemelsbreid vaan 't Aajdingels. Verbuiging en verveuging zien hendeg gereduceerd en de helder vocaole in oonbeklemtoende syllabe zien verdwene. Es me lèt op wat in aander Germaanse taole gebäört, daan is dat normaal; bezunder is evels tot dit zoe snel sjijnt te zien gebäörd. Mesjiens höbbe de invallende Noormanne en Normandiërs 'n rol gespäöld in de versumpeling vaan de taol ('n soort creolisatie). Woersjijneleker is evels tot de Ingelse sjrieftaol vaanaof de negenden iew min of mie versteind raakde. De cultuurtaol vaan Wessex woort tot standaard (de zoegeneumde Winchester Standard) en veranderinge in 't gesproke Ingels woorte neet mie oetgesjreve. Pas wie 't Ingels zie prestiesj verloor, góng me weer de volkstaol opsjrieve. E werk wie de Petersborough Cronicle oondersteunt dit: deze kroniek oet d'n twelfden iew begint in 't Aajdingels meh geit wijerop euver op 'ne mingvörm tösse Aajd- en Middelingels.
Verspreiing en dialekte
[bewirk | brón bewèrke]
't Aajdingels woort in 't groetste deil vaan Ingeland gesproke, zoewie in 't uterste zuidooste vaan Sjotland (de grens laog toen nog neet boe ze noe ligk). In 't weste kóste de Britte en hun taole zieh hawwe: Cumbrisch in 't noorde (en e stökske in 't huieg Sjotland), Welsh in 't midde en Cornish in 't zuie. Cornish woort in deen tied ouch in westelek Devon gesproke; 't Welsh sjijnt ziech in deen tied ouch nog tot oostelek vaan de grenze vaan Wales te höbbe oetgestrek. Wie bove al gezag waore groete deile vaan Ingeland twietaoleg Ingels-Aajdnoords.
In 't gebeed wat euverblijf oontwikkelde ziech versjèllende dialekte. Bepaolde dialektische versjèlle (neet allemaol) goon trök op de versjèlle tösse de taole die de oersprunkeleke stamme hadde mètgebrach. Me oondersjeit veer dialekte, eder geassocieerd mèt e veur-negendeniews keuninkriek. 't Wes-Saksisch, gesproke in Wessex, waor 't veurnaomste dialek: Wessex waor 't mechtegste riek en oonderworp in de negenden alle aander Angelsakische rieke. In 't zuidooste spraok me 't Kents (geneump nao 't Keuninkriek Kent). In 't middeweste spraok me Merciaons (Mercia) en in 't noordooste hoort me 't Northumbrisch (zuug Northumberland) spreke. De lèste twie dialekte, veural 't Northumbrisch, kaome later oonder de zwoersten Aajdnoorsen invlood.
Euveregens had Ingeland nog drei streke: East Anglia, Essex en Sussex. Mèt dees gebeie zien gein specifieke dialekte in verband te bringe.
Grammair
[bewirk | brón bewèrke]Aajdingels waor 'n typische flectietaol. Ziene grammair liekent daorum in niks op dee vaan 't Nuiingels; 'r is väöl beter te vergelieke mèt 't Latien, 't Aajdgrieks en de Slavische taole. Neet allein gief 't 'n groete väölheid aon vörm, wäörd weure ouch nog ins in versjèllende klasse verboge en verveug. Deze paragraaf kin daorum gei compleet euverziech geve vaan d'n Aajdingelse grammair, meh beit wel 'n idee vaan wie de taol inein zaot.
Verbuiging
[bewirk | brón bewèrke]Besjikbaar vörm
[bewirk | brón bewèrke]Aajdingelse naomwäörd en veurnaomwäörd kinne weure verboge in vief naomvalle. Neve de nominatief, de genitief, d'n datief en d'n accusatief, die in väöl mie Germaanse taole bestoon, gief 't nog d'n instrumentalis, dee 't veurwerp aongief boemèt get gebäört. Bij substantieve is d'n instrumentalis compleet samegevalle mèt d'n datief, dewijl 'r bij adjectieve en veurnaomwäörd nog hei en dao eige vörm heet (ouch hei is evels d'n tendens tot samevalle te zien). D'n accusatief vertuint 'n neiging tot samevalle mèt de nominatief. Bij oonzijege wäörd zien nominatief en accusatief ummer geliek, wie dat in alle Indogermaanse taole zoe is. Volgens sommege oonderzeukers heet 't Aajdingels (entans 't Northumbrisch) in zien vreugste fase ouch nog 'ne locatief gehad. Dit heet me evels wèlle aofleie oet zier korte rune-inscripties; mèt zekerheid kin me dat dus neet zègke.
Wie alle aw Germaanse taole had 't Aajdingels nog drei woordgeslachte, mannelek, vrouwelek en oonzijeg, en wie in väöl aander taole stoonte ze min of mie los vaan 't natuurlek geslach. Zoe waor wīf 'vrouw' 'n oonzijeg woord, zoe good wie 't Limbörgs wief.
't Aajdingels kós drei getalle: neve inkelvoud en miervoud gaof 't nog 'nen dualis (twievoud), al kaom dee allein bij bij persoeneleke veurnaomwäörd ierste en twiede persoen. Zoe'n euverblijfsel vaan 'nen dualis vint me in mier aw Germaanse taole, in 't bezunder in 't Gotisch (boe ouch de wèrkwäörd nog dualisvörm kinne).
Substantieve
[bewirk | brón bewèrke]Wie in de aander Wes-Germaanse taole weurt de mierderheid vaan de substantieve (zelfstandege naomwäörd) sterk verboge en 'n minderheid zwaak. Sterke verbuiging geit zoe:
| naomval | mannelek engel 'ingel' |
oonzijeg scip 'sjeep' |
vrouwelek sorg 'zörg', 'verdreet' | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| inkelv. | mierv. | inkelv. | mierv. | inkelv. | mierv. | |
| nominatief | engel | englas | scip | scipu | sorg | sorga |
| genitief | engles | engla | scipes | scipa | sorge | sorga |
| datief | engle | englum | scipe | scipum | sorge | sorgum |
| accusatief | engel | englas | scip | scipu | sorge | sorga/sorge |
N.B.: 't Mannelek paradigma is neet gans regelmaoteg: bij de verbuiging verdwijnt de -e- oet de stam (syncoop).
Zwake verbuiginge koume veur bij wäörd die op 'ne vocaol indege, en aanders es in 't Duits gief 't ze bij alle drei de geslachte:
| naomval | mannelek nama 'naom' |
oonzijeg ēage 'oug' |
vrouwelek tunge 'tong' | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| inkelv. | mierv. | inkelv. | mierv. | inkelv. | mierv. | |
| nominatief | nama | naman | ēage | ēagan | tunge | tungan |
| genitief | naman | namena | ēagan | ēagena | tungan | tungena |
| datief | naman | namum | ēagan | ēagum | tungan | tungum |
| accusatief | naman | naman | ēage | ēagan | tungan | tungan |
E rillatief klein aontal wäörd vèlt boete dees twie paradigma's. Gemeinelek geit 't um sterk verboge wäörd mèt oonregelmaoteghede in de flectie. Wäörd mèt 'ne stam dee oetgeit op -w, indege in de nominatief op -u meh in verboge vörm kump de -w- weer nao bove (smeoru 'verevèt', genitief smeorwes). Sommege wäörd indege op -e meh weure toch sterk verboge (ende 'ind', genitief endes). Wäörd op -h verlere die lètter in hun verboge vörm, dewijl de vocaol weurt verlengk (feorh 'leve', genitief fēores). E beperk aontal wäörd kint umlaut in 't miervoud in plaots vaan 'nen oetgaank, zij 't allein nominatief en accusatief miervoud (fōt 'voot', nominatief miervoud fēt, meh genitief miervoud fōta). Bij 't woord dæg is 't aandersum: d'n heldere stamvocaol (e gevolg vaan de Anglo-Friese verheldering) weurt in 't miervoud oongedoon gemaak (dagas). 'n Minderheid vaan de oonzijege wäörd heet 'nen -r in 't miervoud (lamb 'lam', miervoud lambru); dit zien evels al laank neet alle wäörd mie die in 't Limbörgs -er in 't miervoud kriege.
Neet zwaak of sterk zien de wäörd vaan de u-declinatie: Manneleke wäörd goon wezelek oet op -u in de nominatief (sunu 'zoon', genitief suna), oonzijege wäörd höbbe deen oetgaank neet (feld 'veld', genitief felda). Euveral boete valle de verwantsjapswäörd op -or en -er (brōðor 'broor', genitief ouch brōðor meh datief brēðer).
Adjectieve
[bewirk | brón bewèrke]De verbuiging vaan adjectieve (bijveugeleke naomwäörd) is aanders es die vaan substantieve. Ierstens gief 't hei, wie gezag, 'nen instrumentalis dee bij substantieve oontbrik. Wijer maak 't Aajdingels versjèl tösse sterke en zwake verbuiging vaan adjectieve. De mieste Germaanse taole kinne of kóste dit versjèl. In de mierderheid vaan de Limbörgse dialekte kump 't neet mie veur, in 't Nederlands evels wel (zij 't ouch rudimentair): een groot huis zoonder oetgaank weurt sterk verboge, dat grote huis volg de zwake verbuiging (die ummer op -e) oetgeit. Ouch in 't Aajdingels kump de zwake verbuiging nao se ('dee/die/dat', meh ouch 'd'n/de/'t'), þes (deze/dees/dit') en de bezitteleke veurnaomwäörd.
De sterke verbuiging, hei bij 't woord gōd ('good'), geit zoe:
| naomval | mannelek | oonzijeg | vrouwelek | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| inkelv. | mierv. | inkelv. | mierv. | inkelv. | mierv. | |
| nominatief | gōd | gōde | gōd | gōd | gōd | gōde, -a |
| genitief | gōdes | gōdra | gōdes | gōdra | gōdre | gōdra |
| datief | gōdum | gōdum | gōdum | gōdum | gōdre | gōdum |
| accusatief | gōdne | gōde | gōd | gōd | gōde | gōde, -a |
| instrumentalis | gōde | gōdum | gōde | gōdum | gōdre | gōdum |
De zwake verbuiging heet minder vörm, en d'n instrumentalis vèlt hei ummer mèt d'n datief same:
| naomval | mannelek | oonzijeg | vrouwelek | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| inkelv. | mierv. | inkelv. | mierv. | inkelv. | mierv. | |
| nominatief | gōda | gōdan | gōde | gōdan | gōde | gōdan |
| genitief | gōdan | gōdena | gōdan | gōdena | gōdan | gōdena |
| datief | gōdan | gōdum | gōdan | gōdum | gōdan | gōdum |
| accusatief | gōdan | gōdan | gōde | gōdan | gōdan | gōdan |
Sommege adjectieve weure aofwiekend verboge; versjèllende types höbbe hun pendante in bezunder verbuiginge bij de substantieve. Sommege wäörd höbbe 'n oonzijeg miervoud op -u (zjus wie sterke substantieve): glæd 'blij', nominatief oonzijeg miervoud gladu. In ditzelfde woord vint me ouch (es gevolg vaan klaankwètte) 't aofwisselend wel en neet optrejje vaan de Anglo-Friese verheldering. Adjectieve op -h laote die lètter ouch valle wienie 'ne buigingsoetgaank volg: hēah 'hoeg', genitief hēas. Ouch w-stamme koume veur: gearu 'veerdeg', genitief gearwes.
Aonwiezende veurnaomwäörd
[bewirk | brón bewèrke]Die gief 't twie: eint veur kortbij (þes) en eint veur wiedaof (se). Natuurlek kinne ze nao geslach, getal en naomval weure verboge. De verbuiging vaan allebei is nogal oonregelmaoteg. Hei-oonder volge es illustratie de vörm vaan se, wat neve aonwiezend veurnaomwoord (dee/die/dat) ouch es lidwoord deent:
| naomval | mannelek | oonzijeg | vrouwelek | miervoud |
|---|---|---|---|---|
| nominatief | se | þæt | sēo | þā |
| genitief | þæs | þæs | þǣre | þāra, þǣra |
| datief | þǣm | þǣm | þǣre | þǣm, þām |
| accusatief | þone | þæt | þā | þā |
| instrumentalis | þȳ, þon | þȳ, þon | *þāra | *þǣm |
Wie me kin zien, zien de vörm veur d'n instrumentalis neet allemaol euvergelieverd, oondaanks 't groet tekscorpus vaan de taol. Dit kump ouch umtot deze naomval toen al neet mie consequent woort gebruuk.
Persoeneleke veurnaomwäörd
[bewirk | brón bewèrke]Ouch de persoeneleke veurnaomwäörd zien vörmeriek. Wie gezag gief 't bij de ierste e twiede persoen apaarte vörm d'n dualis; vörm veur d'n instrumentalis oontbreke evels weer. Veur de ierste persoen zien dat de volgende wäörd:
| ierste persoen | |||
|---|---|---|---|
| naomval | inkelv. | mierv. | dualis |
| nominatief | ic, īc | wē | wit |
| genitief | mīn | ūre | uncer |
| datief | mē | ūs | unc |
| accusatief | mec, mē | ūsic, ūs | uncit, unc |
Verveuging
[bewirk | brón bewèrke]Wie alle Germaanse taole (boete 't Afrikaans) maak 't Aanjdingels versjèl tösse sterke en zwake werkwäörd. 't Gief mer twie synthetische tije, tegewäördegen tied (presens) en verleien tied (preteritum). (Dit waor al zoe in 't Oergermaans.) Wèrkwäörd weure verveug nao persoen en getal, meh in 't miervoud gief 't mer eine vörm veur alle drei de persoene (Ingweoons einheidsmiervoud). Neve d'n indicatief besteit ouch 'ne conjunctief, mèt minder vörm (naomelek eine veur 't inkelvoud en eine veur 't miervoud). D'n imperatief heet neve 'ne vörm veur 't inkelvoud ouch 'ne miervoudsvörm.
Wie in aander Germaanse taole zien de Aajdingelse sterke werkwäörd in versjèllende klasse op te deile. Hei volsteit 't um ei veurbeeld te geve: klas III. Hei-in trejt neet allein ablaut op, meh ouch de klinkerwissel tösse e en i, wie noe nog in 't Limbörgs (stele - diech steuls) en Hoegduits (stehlen - du stiehlst):
| stelan ('stele') | |||
|---|---|---|---|
| tied | indicatief | conjunctief | imperatief |
| presens | ic stele þū stilst hē stilð wē, gē, hīe stelaþ |
ic, þū, hē stele wē, gē, hīe stelen |
stel! stelaþ! |
| preteritum | ic stæl þū stǣle hē stæl wē, gē, hīe stǣlon |
ic, þū, hē stǣle wē, gē, hīe stǣlen |
|
| oonvoltoejd deilwoord | stelende | ||
| voltoejd deilwoord | (ge)stolen | ||
- Opmerkinge
- Dit zien de vörm wie ze in 't dialek vaan Wessex veurkoume. Feitelek gelt dat veur gans deze grammair-paragraaf, meh zjus bij de werkwäörd zien de versjèlle bezunder groet.
- D'n infinitief heet neve de gewoene vörm ouch 'ne verzwoerde vörm, deen optrejt nao to: to stelanne. Vergliek Fries stele - te stelen.
- D'n ierste en daarde persoen inkelvoud valle same in de verleien tied; dit is in alle Germaanse taole zoe.
- 't Voltoejd deilwoord kin neet ummer mèt ge- beginne.
Zwake werkwäörd bestoon in twie klasse. Nogal get zwake werkwäörd indege op -ian (wie noe nog in 't Fries op -je); die werkwäörd vörmde de twiede klas. De werkwäörd vaan de ierste klas gedrage ziech mie rechtouw (mie mèt d'n oetgaank rech op de stam), meh es ze 'ne korte stam höbbe, vertuine ze ouch weer 'n bezunderheid (wissel vaan plosieve en fricatieve, geminatie die aofwisselend wel en neet opduuk): swebban 'in slaop wege' > þū swefest.
Umtot de werkwäörd vaan de twiede klas de mieste bezunderhede beie, is hei veur e veurbeeld vaan die gróp gekoze.
| sīðian ('reize') | |||
|---|---|---|---|
| tied | indicatief | conjunctief | imperatief |
| presens | ic sīðie þū sīðast hē sīðað wē, gē, hīe sīðað |
ic, þū, hē sīðie wē, gē, hīe sīðien |
sīðā! sīðiað! |
| preteritum | ic sīðoðe þū sīðoðest hē sīðoðe wē, gē, hīe sīðoðon |
ic, þū, hē sīðoðe wē, gē, hīe sīðoðen |
|
| oonvoltoejd deilwoord | sīðiende | ||
| voltoejd deilwoord | sīðod | ||
Heiboete valle nog oonregelmaoteg zwake werkwäörd. E paar vaan die wäörd zien euverbliefsele vaan 'n daarde werkwoordsklas; door versjèllende klaankwètte zien ze allemaol oonregelmaoteg (libban 'leve' - þū leobast). De mieste wäörd die oersprunkelek bij de daarde klas hoorte, zien in d'n Aajdingelsen tied al bij aander klasse aongeslote. Daan gief 't nog de praesentio-perfectae, die ziech in d'n tegenwäördegen tied gedrage esof ze in de verleien tied stoon (cunnan 'kinne' - ic cann, magan 'maoge' - hē mæg). De werkwäörd dōn 'doen' (mèt umlaut: þū dēst), gān 'goon' (mèt 'nen oonverwante stam in de verleien tied: ic ēode), willan 'wèlle' (ic wille, þū wilt, hē wile) en veural sindon/bēon/wesan 'zien (esse)' zien ouch oonregelmaoteg.
Syntaxis
[bewirk | brón bewèrke]Ouch de syntaxis vaan 't Aajdingels liekent in wieneg op die vaan 't modern Ingels. Wel heet ze väöl gemein mèt aander Germaanse taole, of mèt aw taole wie 't Latien. In de middelperiode verloor d'n Ingelse zinsbouw de mieste typisch Germaanse trèkke; get boeveur me mesjiens d'n invlood vaan 't Frans verantwoordelek moot hawwe.
Door de vörmeriekdom is de woordvolgorde vaan de taol rillatief vrij: me kin zinsdeile nevenein zètte die wieneg mètein te make höbbe zoonder de beteikenis te verandere. Zelfs in proza kump dat veur. Me tröf beveurbeeld aon Hēr Cynewulf benam Sigebryht his rīces ond Westseaxna wiotan for unryhtum dǣdum, būton Hamtūnscīre (...). Woord veur woord steit dao: 'Hier - Cynewulf - benaom - Sigebryht - ziens - rieks - en - Wes-Saksische - raodslui - veur - oonrechveerdege - daode, - boete - Hampshire'. In feite steit Westseaxna wiotan evels in de nominatief; ze hure bij 't oonderwerp. De zin beteikent dus: 'Hier Cynewulf en zien raodslui benaome Sigebruht vaan zie riek op Hampshire nao, um wat 'r verkierd had gedoon.'
Bijzinne verandere in 't Aajdingels vaan woordvolgorde, wie dat in 't Limbörgs ouch gebäört. Vraoge en oontkinninge make nog gei gebruuk vaan dōn es hölpwerkwoord. De zoegeneumde modaol werkwäörd kinne nog zelfstandeg optrejje (ic wille to Londone).
Klaanklier en spelling
[bewirk | brón bewèrke]Klaankoontwikkelinge
[bewirk | brón bewèrke]Versjèllende oontwikkelinge höbbe 't Aajdingels gemaak tot wat 't oetindelek waor. Oet 't Proto-Indogermaans oontwikkelde ziech iers 't Oergermaans (dees oontwikkeling blijf hei boete besjouwing, umtot ze neet in 't kader vaan dit artikel pas); tenao kaom d'n euvergaank nao Oer-Wes-Germaans, Ingweoons en tot slot Angelsaksisch. Twie kantteikeninge mote heibij weure gezat. Ierstens zien alle prototaole gereconstrueerd; de tössestappe zien plausibel (taolkundege zien 't oonderein miestens wel ins) meh noets gans zeker. Twiedens had 't Aajdingels dialekte. Wat hei steit, geit in de ierste plaots op veur 't dialek vaan Wessex. De gereconstrueerde tössetaole hadde woersjijnelek ouch vaanaof 't begin dialekte; 't is verkierd um te dinke tot 't oets ein uniform Oergermaans heet gegeve. Daobij is 't Aajdingels 'n hybride taol, mèt drei aander taole es bronne. Tösse 't Angels en 't Saksisch moot nog e groet versjèl höbbe gezete.
Tösse 't Oergermaans en de vörming vaan 't Wes-Germaans zien de volgende veranderinge opgetrejje. Iers mote bepaolde slotklaanke zien verdwene of verkort, wie de -a- in d'n oetgaank -az (*kuningaz 'keuning' > *kuningz; *blindaz 'blind' > *blindz). De -z in de nominatief inkelvoud is dinkelek ouch vrij snel aofgevalle, entans bij substantieve (kuning). Door rotacisme veranderde de z (boe 'r neet verdwene waor) in 'n r (*hauzijan(ą) 'hure' > *haurijan). Tot slot woort -ðw- geassimileerd tot -ww- (*feðwōr 'veer' > *fewwur; dit woord tuint ouch reductie vaan de ō, ieder in dezen alinea geneump). Dees veranderinge gelle veur alle Wes-Germaanse taole, dus ouch veur 't Limbörgs, Nederlands en Duits; in beveurbeeld 't Gotisch zien de mieste veranderinge neet trök te zien.
Typisch Ingweoons is 't verluus vaan de -n- veur 'ne consonant (*fimf 'vijf' > fīf; *munþaz 'moond' > mūþ). Ouch typerend veur dees grop is tot de diftonge ai en au in monoftonge verandere. De ai weurt in 't Aajdingels evels 'nen ā (*bain 'bein' > bān; *ainaz 'ein' > ān), dewijl dat in 't Fries en Saksisch 'n ē weurt. 'n Innovatie gedeild mèt 't Fries, meh neet mèt 't Saksisch, is de Anglo-Friese verheldering. Heidoor verandere väöl aw a-klaanke (zoewel korte es lange) in æ. Tot slot brik 't Aajdingels de e in eo. Umtot de väöl veurkoumenden diftong iu verlieg weurt, geit dee ouch es eo klinke (en dus samevalle mèt de aw e).
Klaankinventair
[bewirk | brón bewèrke]De gebrukeleke reconstructie vaan 't Wes-Saksisch is de volgende:
| bilabiaole | labio- dentaole |
dentaole | alveolaire | pos- alveolaire |
palataole | velaire | glottis- klaanke | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| nasaole | m | n | (ŋ) | |||||||||||||
| plosieve | p | b | t | d | k | ɡ | ||||||||||
| affricaote | tʃ | (dʒ) | ||||||||||||||
| fricatieve | f | (v) | θ | (ð) | s | (z) | ʃ | (ç) | (x) | (ɣ) | h | |||||
| approximante | r | j | w | |||||||||||||
| lateraole | l | |||||||||||||||
- Opmerkinge
- Lètters tösse häökskes geve allofone aon.
- De /r/ steit bij de approximante. Lètterlek zouw dat beteikene tot ze al in 't Aajdingels neet woort gerold ([ɹ]). Woersjijnelek waor 't toen nog 'nen trèlklaank, wie noe nog in 't Sjots.
| Monoftonge | kort | laank | ||
|---|---|---|---|---|
| veur | achter | veur | achter | |
| geslote | i y | u | iː yː | uː |
| midde | e (ø) | o | eː (øː) | oː |
| ope | æ | ɑ | æː | ɑː |
Opmerking: De klaank /ø/ kaom in 't dialek vaan Wessex neet veur; in sommege aander dialekte evels wel.
| Diftonge | Kort | Laank |
|---|---|---|
| Ierste elemint geslote | iy | iːy |
| Bei eleminte midde | eo | eːo |
| Bei eleminte ope | æɑ | æːɑ |
Opmerking: /iy/ en /i:y/ zien meugeleke oetspraoke veur de grafeme <ie> respectievelek <īe>. Ouch meugelek is hei de oetspraok wie 't gesjreve steit, dus /ie/ en /i:e/. De rei um toch /iy/ aon te numme kump umtot deze klaank later góng samevalle mèt de y.
Sjrifte
[bewirk | brón bewèrke]De Germane hadde sinds jaor en daag 'n eige sjrif, de rune. Dit sjrif woort evels neet väöl gebruuk; kinnes devaan waor gooddeils beperk tot de preesterklas ('t zeet genóg tot 't Aajdnoords rún oersprunkelek 'geheim' beteikent). De Angelsakse hadde hun eige versie vaan de rune, bekind es futhorc (nao de ierste zès lètters). Oet de ierste twie iewe vaan Angelsaksische presintie in Groet-Brittannië stamp e beperk aontal korte rune-inscripties.
Mèt de koms vaan 't christendom kaom ouch 't Latiens alfabet nao Ingeland, zoewie 'n sjrifcultuur. Vaanaof noe woort väöl mie es vreuger opgesjreve. De rune woorte evels neet vergete: zjus oet dezen tied stamme de laankste rune-inscripties. Ouch góng me inkel runeteikes gebruke in 't Latiens sjrif, en wel veur klaanke die dat lèste alfabet neet kós: boe me aonvenkelek nog th en u sjreef, woort dit later þ en ƿ.
De twie sjrifte verhawwe ziech oonderein zoe:
| Futhorc | Anglo-Latiens | IPA |
|---|---|---|
| ᚪ | a, ā | /ɑ/; /ɑ:/ |
| ᚫ | æ, ǣ | /æ/; /æ:/ |
| ᛒ | b | /b/ |
| ᚳ | c | /k/, /kj/ > /tʃ/ |
| ᛞ | d | /d/ |
| (ᚦ) | d > ð | /ð/ |
| ᛖ | e | /e/ |
| ᛠ | ea, ēa | /æɑ/, /æ:ɑ/ |
| ᛇ | eo, ēo | /eo/, /e:o/ |
| ᚠ | f | /f/, /v/ |
| ᚷ | g | /g/, /ɣ/, /j/ |
| ᚻ | h | /h/, /x/, /ç/ |
| ᛁ | i, ī | /i/, /ī/ |
| ᛡ | (ia, io) | |
| ᛚ | l | /l/ |
| ᛗ | m | /m/ |
| ᚾ | n | /n/ |
| ᛝ | ng | /ŋ/ |
| ᚩ | o, ō | /o/, /o:/ |
| ᛟ | œ | /ø/, /ø:/ |
| ᛈ | p | /p/ |
| ᚱ | r | /r/ |
| ᛋ | s | /s/ |
| (ᛋᚳ) | sc | /sk/ > /ʃ/ |
| ᛏ | t | /t/ |
| ᚦ | th > þ | /θ/ |
| ᚢ | u, ū | /u/, /u:/ |
| ᚹ | u > ƿ | /w/ |
| ᛉ | x | /ks/ |
| ᚣ | y, ȳ | /y/, /y:/ |
- Opmerkinge
- 't Rune-alfabet heet 'n aander volgorde es wat hei steit; dees is gebaseerd op 't Latiens alfabet.
- De Angelsaksische rune wieke aof vaan de Oergermaanse en Noord-Germaanse. Neet allein gief 't nui teikes, ouch heet in twie versies dezelfde ruun soms versjèllende klaankweerdes.
- De macron ('t striepke bove 'ne klinker) woort in manuscripte koelek gebruuk; um taolkundege reies deit me dat in modern edites evels wel.
- De ƿ (wynn) weurt in modern tekste miestens es <w> gespeld. In d'n Aajdingelsen tied bestoont dat teike nog neet.
- 't Aajdingels woort in 'n unciaolsjrif gesjreve, in tegestèlling tot 't romein vaan de ajdheid of 't Gotisch sjrif vaan de late middeliewe. Veural de g had daodoor 'ne lesteg herkinbare vörm. In 't Middelingels evolueerde dees lètter in de ȝ (yogh), die dao neve de gewoen g woort gebruuk.
- De lètter k kump zelde veur (es alternatief veur c); 'tzelfde gelt veur de combinatie qu (in 't Aajdingels gemeinelek nog gesjreve es cƿ) en de z (kump 'nen inkele kier in de plaots vaan ts).
Tekscorpus en literatuur
[bewirk | brón bewèrke]De Aajdingelse taol heet e rillatief groet corpus aon tekste naogelaote in 'nen tied (de vreug middeliewe) tot in Wes-Europa überhaupt wieneg woort gesjreve, en zeker neet in de volkstaol. 't Aontal Aajdingelse tekste is daan ouch belaankriek groeter es 't aontal Aajdhoegduitse of Aajdfriese tekste (um vaan Aajdnederfrankisch neet te spreke).
Oet de ierste twie iewe stamme versjèllende rune-inscripties. De laankste en intressantste is vaan lateren datum: 't Fraankekiske (Franks Casket), e riek verseerd proonkstök vaan walvèsbein, mèt 'nen twietaoleg Aajdingels-Latiensen teks. Nao de koms vaan de sjrifcultuur oontstoonte langer tekste. 't Mieste aondach heet de traditioneel Germaanse poëzie gekrege. De Beowulf, heibove al in manuscrip getuind, vertuint groete euvereinkomste mèt 't Aajdhoegduits Hildebrandsleed en de Aajdnoorsen Edda's, neet allein in oonderwerp, meh ouch in veersvörm: veervotege trocheïsche regele mèt frequinte alliteratie. Ouch de Angelsaksische kronieke (boevaan de al geneumde Petersborough Cronicle e zier laat deil is) höbbe groete eleminte vaan 't Germaans epos. Mie lyrisch vaan aard is beveurbeeld de christeleke Hymne vaan Caedmon. Mie poëzie vint me in de Codex Exoniensis ('book vaan Exeter'). Neve oersprunkeleke tekste gief 't ouch vertaolinge, dao-oonder al 'n gedeilteleke Biebelvertaoling (vaan de Hexateuch, d.w.z. de Pentateuch plus Josue). De bulk vaan de literatuur is in 't klassiek Wes-Saksisch opgestèld, perceis 't dialek wat in dit artikel ouch centraol steit.
In de modernen tied weurt 't Aajdingels soms gebruuk veur 'n bepaolde sfeer op te rope. Zoe gebruuk J.R.R. Tolkien (neve fantasysjriever veural ouch historisch taolkundege) 't in ziene Lord of the Rings um eigenaome in 't Rohirrisch mèt weer te geve (Dwimorberg, Éowyn, Isengard). Vertaolinge vaan Aajdingelse poëzie versjijne nog geregeld.
Bronne
[bewirk | brón bewèrke]Dit artikel is gooddeils gebaseerd op 't corresponderend Ingelstaoleg artikel, en wel in dees versie. Groete deile vaan de informatie koume ouch vaan 't hoofartikel euver de Aajdingelse grammair, en wel in dees versie. Wijer zien ouch bittekes informatie gebaseerd op en:Old English literature en en:Anglo-Saxon runes. Boete 'n aontal tabelle is niks lètterlek euvergenome of vertaold.
Extern links
[bewirk | brón bewèrke] |
't Geuf 'n Aajdingelse editie van Wikipedia, de vriej encyclopedie. |
- Aajdingelse grammair
- Aajdingelsen - Nuiingelsen dictionair
- Aajdingels-Nederlandsen dictionair
- Beowulf in 't Aajdingels en Modern Ingels