Here naverokê

Mîrektiya Botan

Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
(Ji Botan hat beralîkirin)
Mîrektiya Botan
1338 — 1855


Mîrgehên kurd di 1885an de (navên nexşeyê bi îngilîzî ne)
Mîrgehên kurd di 1885an de (navên nexşeyê bi îngilîzî ne)
Agahiyên gelemperî
 Rêveberî
 Paytext Cizîra Botan (1338–1855)
 Ziman Kurdî
 Dîn Îslam
 TBH {{{tbh}}}
 TBH/sal {{{tbh kes}}}
 Dirav {{{dirav}}}
 Dem {{{dem}}}
 Nîşana înternetê {{{nîşana înternetê}}}
 Kd. telefonê {{{koda telefonê}}}
 {{{agahîgelemp1 sernav}}} {{{agahîgelemp1}}}
 {{{agahîgelemp2 sernav}}} {{{agahîgelemp2}}}
 {{{agahîgelemp3 sernav}}} {{{agahîgelemp3}}}
 {{{agahîgelemp4 sernav}}} {{{agahîgelemp4}}}
 {{{agahîgelemp5 sernav}}} {{{agahîgelemp5}}}
Gelhe
{{{gelhe}}}
{{{gelhe2}}}
{{{gelhe3}}}
{{{gelhe4}}}
{{{gelhe5}}}
Rûerd
{{{rûerd}}}
{{{rûerd2}}}
{{{rûerd3}}}
{{{rûerd4}}}
{{{rûerd5}}}
Dîrok û bûyer
{{{bûyer3}}}
{{{bûyer4}}}
{{{bûyer5}}}
{{{bûyer6}}}
{{{bûyer7}}}
{{{bûyer8}}}
{{{bûyer9}}}
{{{bûyer10}}}
{{{bûyer11}}}
{{{bûyer12}}}
Serwerî
   Mîr
 1338-1362 Îzzeddîn el-Bohtî (yekem)
 1848-1855 Êzdînşêr Begê Bohtî (dawî)
{{{serokA5}}}
   {{{sernav serokB}}}
{{{serokB1}}}
{{{serokB2}}}
{{{serokB3}}}
{{{serokB4}}}
{{{serokB5}}}
   {{{sernav serokC}}}
{{{serokC1}}}
{{{serokC2}}}
{{{serokC3}}}
{{{serokC4}}}
{{{serokC5}}}
   {{{sernav serokD}}}
{{{serokD1}}}
{{{serokD2}}}
{{{serokD3}}}
{{{serokD4}}}
{{{serokD5}}}
   {{{sernav serokE}}}
{{{serokE1}}}
{{{serokE2}}}
{{{serokE3}}}
{{{serokE4}}}
{{{serokE5}}}
{{{serokE6}}}
{{{serokE7}}}
{{{serokE8}}}
{{{serokE9}}}
Karîna qanûndanînê
{{{perleman}}}
{{{perleman1}}}
{{{perleman2}}}
{{{perleman3}}}
{{{perleman4}}}
{{{perleman5}}}
Ya berê Ya paşê
ÎlxanîÎlxanî
Împeratoriya OsmanîÎmperatoriya Osmanî
Kurd
Dîrok
Dewlet
Wêje
Ziman
Dîn
Dînên kurdan
Çand
Netewe
Wekî din

Mîrektiya Botan yek ji mezintirîn mîrên kurd e ku di navbera salên 1338-1855 de mîrîtî kirine û di nav axa Bakurê Kurdistanê de hatiye naskirin. Navçeya îdarî ku navçeya Dihê, navçeyên Cizîr, Şirnex û Sêrtê digire navê wê herêmê Botan e[1]. Kurdên bûhtî, ku navê wî mîrektiyê ne, di navbera parêzgeha Hekarî ya nûjen û Dihokê de dijîn. Jî Bûhtî Kurdan, li ber çavên hin dîrokzanên ku bi eslê xwe Merwanî damezrînerê ji xanedana kurdên Humeydî bi têkildarî dîbinîn[2]. Di xebata xwe ya bi navê Şerefname ku ji hêla dîroknasê Kurd Şerefxanê Bedlîsî ve ku di sedsala 16an de jiyaye nivîsandiye; "Ew diyar dike ku mîrektiya Botan navê xwe ji eşîra Bûhtî girtiye, ku ew eşîr bi cesaret û şerê xwe tê zanîn"[3]. Lê Mîrektiya Botan tenê ne li ser eşîra Bûhtiyan bû. Digel eşîra Bohtî, eşîretên Dumbilî, Nûkî, Mehmûdî, Şêx Taranî, Masakî, Raşkî, Pînkan, Dalam, Bîasturaî, Şîruyan, Dûdêran di nav êlên eşîrên Botan de bûn. Herêma Botan li 14 deveran hate dabeşkirin, ku her yek ji navenda xwe û qesra xwe ve girêdayî bû[4]. Fermanên Botan, bi navê mîrê Azîzan an begîtiya Azîziye jî tête zanîn, dibe ku xwe li bingeha Xalid bin Welîd binasin da ku di serdemên xwe yên klasîk de ji eşîrên di nav herêmê de sererast bibin[5]. Di heman demê de, sedemên fermanên Botanê ku bi navê Mîrê Azîzan têne zanîn ji ber navê Îzedînê Bûhtî, damezrênerê vê mîrîtiyê ye[6]. Di dema Şerê Çaldiran de di navbera hêzên Osmanî û Safewî di 1514 de, Mîrektîya Botan li tenişta Osmanî bû. Mîrektîya Botanê ji vê dîrokê heya niha hebûna xwe wekî banek hikûmeta Împeratoriya Osmanî domand. Mîrektîya Botan, ku di heyama Bedirxan Beg de serdema herî geş bû, paşê 19. ss Reformên navendîparêz û siyasetên çewt ên ku di sedsala 18-n de di Împeratoriya Osmanî de pêk hatin, di 1855an de jî di dema serhildana Bedirxan Beg de serhildana dijî Împeratoriya Osmanî di serdema Êzdînşêr Beg de hate qewirandin.

Erdnîgari

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Navçeya Botan navê ji bo dabeşîna îdarî re ye ku li herêma Eruh a Sêrt, Şirnex û herêma Cizîrê ya Şirnexê digire . [7] Alimê navdar İbn Vâzıh el-Yakubî ji bo Bûhtîya dibêje ku , Bûhtî Kurdên ku li navenda Cizîrê, di pênasekirina "Cezîretu'l-Ekrad" ku " Cîzîra Kurda " de pêşkêş bikaranîn bû. Dema ku Îzeddîn İbn Şeddâd ev agahdariya ku Yakubî bi dest xistin vegot, wî diyar kir ku bajarokê pirsê "Cezîretu'l İbni Ömer" e û ji ber gellek zêde ya nifûsa Kurd li wir, bajar bi vî navî tête navandin. [8] Yâkût al-Hamevî diyar kir ku wan têkiliyên baş bi Ermeniyan re di derheqê gelê herêmê de hebû û ew dîwarên xurt hebûn, û ku hin ji wan ji Beşnevî û hin jî ji Kurdên Bûhtî re bûn. Dîwarên ku ji hêla Yâkût el-Hamevî ve di derbarê Bûhtîyan de hatine gotin ev in; Curzakil, Atil, Allos, Baz el-Hamra, Elki, Ervah, Bahuha, Berho, Kinkiver, Nirve û Hoseb. [9] Dema ku li ser herêmên ku Mîrên Azîzan xwedan behs dike, Şerefxan behsa girav û bajarên girîng ên stratejîk ên serdemên wekî Gurgîl, Berke, Eruh / Ervah, Piroz, Tanza, Fınık, Tur, Heysem, Şah, Etil, Ermişat, Kiver, Dirde dike. [10]

Dîrok

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
 Gotara bingehîn: Dîroka Kurdistanê

Heyama damezrandinê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Mîrektîya Botan ji hêla dadrêsê Fınık Îzeddîn el-Bohtî ve hat damezrandin. [11] Di dema Îzeddîn el-Bohtî de, herêma Cizîrê ji alîyê walîyên ku Îlxaniyan şandine herêmê bi rêve çû. Piştî mirina parêzgarê eyaleta Cizîrê, ku di sala 1330-an de mir, Taceddîn Bedil, kurê wî ji bo parêzgarê Mîr Beklemîş hate tayîn kirin. Wî di ser mirina bavê xwe re diyariyên Îlhaniyan re bi balyozên xwe re şand û diyar kir ku wî dixwest ku herêma Cizîrê îdare bike. Piştre, ew li ser bingeha diyariyên xweş û rêzgirtina Beklemiş, ji herêma Cizîrê re hat wezîfedarkirin. [12] Di vê navberê de, di sala 1336 an de Mîrektîya Artukîyan biryar da ku rêwîtiyek li ser Mîrektîya Heskîf Eyûbi li dar bixe . Li ser vê yekê, Mîrê Hesankeyfê, Melîk Adîl, ji dadwerê Kela Fınık, Îzeddîn el-Bohtî, ku di nav xwe de artêşek xurt heye, ji we re alîkariyê dipirse. Ev şer ji bo Îzeddîn el-Bohtî xalek xuyang e. Ji ber ku piştî vî şerî, Îzeddîn el-Bohtî bi wergirtina piştevaniya Mîrê Heskîfê, Melîk Adîl, dê hêza xwe zêde bike. Di şerê ku li Mîrektîya Artukîyan û Heskîfê qewimî , Îzeddîn el-Bohtî banga alîkariyê ya Melîk Adil red nekir û di destê şer de li alî Heskîf bû. Piştî vî şerî, Melîk Adîl piştgirî û hevalbendê herî mezin ê Îzeddîn el-Bohtî bû, yê ku dadwerê kelehê Fınık bû. [13] Waliyê Cizîrê, li benda qelskirina Îlhaniyan dema ku dîrok bi vî rengî dixebite, baca hikûmeta navendî nade û dest bi zextê li gelê Cizîrê kir . Li Cizîrê, ku fermana îdarî hati bû tengas kirin, xelkên deverê çûn cem Îzeddîn el-Bohtî, dadrêsê kela Fınık, ku di vê heyamê de zû dest bi wergirtina hêzê kir, gazî alîkariyê kir û gilîyên xwe ragihand. Îzeddîn el-Bohtî di derheqê gilîkirina xelkên Cizîrê de çi li herêmê qewimî lêpirsîn kir, dûv re ji alîyê alîgirê wî Mîrê Heskîfê alîkarî xwest û ragihand ku ew plan dike ku rêwîtiyek li ser Cizîrê bide . Bi piştgîriya Fermandariya Heskîf re, Îzeddîn el-Bohtî agahdarî belav kir ku ew ê organîze kiryaran bişîne deverên derdorê li ser Kurdên Sindî wekî tevgerek stratejîk bû. Lê paşê Bûhtî artêşê xwe zivirand ser Cizîrê û leşkerên xwe girtin cerdevaniyê bi Mîr Beklemîş re, yê ku ew ji balefirê li ser Cizîrê nezan bû. Cizîrê bihîst Bûhtî bi hebûna artêşê de, li nêzîkî Cizîrê hatiye bi Waliyê Îzeddîn el-Bohtî diyariyên û dilsoziya xwe de sond ji wî re hevdîtin pêk anî. Qeymeqam Mîr Beklemîş, piştî ragihandina Îzeddîn el-Bohtî, wî avêt Cizîrê . Artêşa Bûhtî, ku ket nav bajêr, dest danî ser Cizîrê û pişt re Mîr Beklemîş, hate kuştin û Bohtî bi tevahî bajêr serwer kir in. Bajarê Cizîrê, ku di sala 1338-an de hat desteser kirin, bû navenda Bohtîya û ji hêla Mîrektiya Botan Îzeddîn el-Bohtî ve bi fermî hate damezrandin. Îzeddîn el-Bohtî bû hedefa Mîrê Mûsilê Hacî Turgay, yê ku Cizîr hilda û Mîrektîya Botanê damezrand û fikir kir ku axên Cizîrê li axa xwe zêde bike. Hacî Turgay Cizîrê, li ser dem û organîze Cizîrê di bin dorpêçkirina bû. Piştî sê rojan ji pevçûnê, kavilkar Hacî Turgay ber bi herêma nêzîkî Cizîrê bi navê Zelaka vekişiya, piştre artêşê Bûhtî li pey wî, di encamê şerekî ku di encama têk çû bûna Mîrê Mûsilê de li herêma Zelaka têk çû. [13]

1342 Şerê Mîrîtî yê

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Şerê di navbera eşîra Bûhtî û Zırkîs de di sala 1342 de tê gotin Şerê Mîrîtî yê ye. Ev şer ji bingeha bingehîn a siyasî ya serdemê pêk tê. Ew li vê deverê ku her du eşîr xwedî hêz in, şerekî bi hêz e. Di şerê Mîrîtî yê di navbera eşîra Bûhtî û Zırkîs de, hindikahiya Ereban li Sêrtê tevî hemî hêzên xwe bi Zırkîsê re li dijî Bohtîyan tevlî bûn. Ev şer, ku di Bâdî de çêbû, lêçûnê xortên Begê Botan û gelek leşkerên Bohtî, di nav de jî bavê Îzeddîn el-Bohtî, Seyfeddîn el-Bohtî jî mir. Li ser mirina Seyfeddîn El-Bohtî Sêrtê ji serê wî hat jê hilkirin û li Sêrtê serê wî re Çevgan lîst in. Wekî encamek van bûyeran, Îzeddîn el-Bohtî daxwaza piştgiriyê ji hevalbendê wî Mîrê Heskîfê, Melîk Adîl û eşîrên Kurd kir, û Artêşa xwe berhev kir û seferek li ser Sêrtê organîze kir. Bi piştgiriya Muad bin Kadilla li Sêrtê, Îzeddîn al- Bohtî bi artêşek elalet re Sêrt girtin û talan kirin. Dûv re Alî Şirvân Al-Bohtî wek qeyûmê Sêrtê tayîn kir û vegeriya Cizîrê . Piştî hukûmetek deh mehî ya Bohtîyan li Sêrtê, notirvanên bajêr serhildan, Muad bin Kadilla û kurê xwe Muhammed û birayê wî kuştin. Di encama serhildanê de, Mîr Alî vanîrvan al-Bohtî bi zilamên xwe re bajêr hişt û vegeriya Cizîrê . [14]

Astengkirina têkiliyên bi Mîrîtîya Heskîfê re

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Kurê Îzeddîn el-Bohtî Seyfeddîn, 1346 an de, bû sedemê krîza di navbera Mîrektîya Heskîfê û Mîrektîya Botan. Seyfeddîn El-Bohtî û mirovên Heskîf gel zirar kiriye û li ser vê yekê Malik Adil artêşek berhev kir da ku dorpêçkirina herêma Cizîrê bi pêk anî . 1346-an de li Cizîrê ket nav daristanên Dêrik û ku têkbirina artêşê li dijî Bohtî li Cizîrê. Diviya bû wan li çiyayên ku der û dora xwe dorpêç dikirin. Di vê navberê de, Melîk Adîl li gel leşkerê xwe li Cizîrê de ma ku li benda Begşên Kurd û hêzên eşîrê ku piştgiriya wî xwest. Xirabî piştî hatina begên Kurd, Seyfeddîn El-Bohtî çû wargeha Melîk Adîl û pêşkêşiyek aştiyê kir. Li ser pêşkêşkirina aramiya Seyfeddîn El-Bohtî, Melîk Adîl bi erênî bersiv da vê pêşniyarê da ku êdî wenda nebe, û aştî di navbera her du aliyan de bêyî ku zirarên din çênebe. Lê belê, di navbera 1351-1352-an de, di navbera Seyfeddîn el-Bohtî û dîsa di navbera Heskîf û Mîrîtîya Botan de qeyranek çêbû. Ji bo sedema vê krîza bû ku artêşa Bohtî, ku dît ku Mîrektîya Heskîf di şerê navbera têk hate Heskîfê û Mîrektîya Xerza, derbasî Mîrektîya Xerza bûn. Lê belê, wekî encama şer di Koşaniye de, Dadrêya Xerzan têk çû û Mîrê Heskîfê Melîk Adîl, yê ku xayîn Bohtîya bihîst, carek din Bohtîya rêxistin kir. Bi wergirtina nûçeyên ku Melîk Adîl bi ser keti bû, dadrêsê Mîr Seyfeddîn Vestan ji Mîr İmadeddîn El-Hekkari piştgirî xwest û ji artêşê re tevger da ber dadmendiya Mîr Îmadeddînê Mîrê Hekarîya. Lê belê, dadrêsê Vestan Mîr İmadeddîn piştre destek da Bohtîyan û vegeriya. Wekî encamek vê bûyerê, Mîr Seyfeddînê Bohtî artêşê xwe hilda û berê xwe da Tanza û navenda xwe li wir damezrand. Melîk Adîl li Bohtîya ê nêzîkê Tanza çalakî li dar xist û dû re jî aştî careke din di navbera her du malbatên malbata Begtu'l-Evseli de pêk hat. [15] Têkildarî van bûyeran, Mîr Îzeddîn el-Bohtî, ku ji ber seferberiyên ku Melîk Adîl li ser alîyê Botan kirî, xemgîn bû, çû Rûkenê Colemêrg Melik Esedê Mîrê Hekarîya da ku ewlehiya Mîrektîya Botan biparêz e û ji wî piştgirî xwest. Piştî ku fêr bû ku Îzeddîn el-Bohtî çû ba hukumdarê Colemêrgê, Melîk Adîl ji derdorê Mîr piştgirî xwest û xwest bi leşkerê xwe ber bi Sêrtê ve here da ku here Sêrtê . Dûv re, bi hev re bi artêşê dadrêsê Vestan Mîr İmadeddîn û Îzeddîn el-Bohtî, berbi Sêrtê ve çûn . Melîk Adîl, yê ku fêr bû ku Îzeddîn el-Bohtî ji Arteşa Colemêrgê ber bi Sêrtê ve bi rê ketibû, bi yekîneya kavilkar re hat Sêrtê . Piştî hatina Melîk Adîl li Sêrtê, kurê Mîrê Xerzan, Melik Muhammed, Ziyaeddîn er-Rojkî, Nasreddin ez-Zırki, Bahaeddin es-Süleymani,Îzeddîn ez-Zirki, Mîrê Silvan, Mîrê Erkanin. Li gel fermanên Kurdî yên wekî bin Kemal al-Şavûri, artêşbûna 12 hezar kesan li Sêrtê dest pê kir ku li bendê bin. Melik İmadeddin El-Hekkarî şandek ji Melîk Adîl re şand da ku şer bê winda derbas bibe û xwest muzakereyên aştiyê di navbera her du aliyan de. Li ser vê daxwazê, Melik Muhammed, kurê Mîrê Mêrdînê, ji Melik İmadeddîn re hat şandin, û ji bo danûstandinên aştiyê careke din di navbera her du aliyan de pêk hat. [16] Di Kanûn 1362-an de, Mîrê Botan Îzeddîn el-Bohtî mir û cihê wî kurê wî Seyfeddîn El-Bohtî hat. [17] Seyfeddîn El-Bohtî li şûna birayê wî, Îzeddîn Ahmedê Botan, piştî mirina wî di îlonê sala 1383-an de piştî padîşahê 20 salan bû. Ew li bajarokê Fınık, kurê Seyfeddîn El-Bohtî, û kurê wî Abdullah wekî rêveber hate wezîfedarkirin. Di şerê ku di heman salê de di navbera Heskîf û Zırkîs de çêbû, Mîrê Botan yê nû Îzeddîn Ehmed pişta xwe da alîya Heskîf. [18] Lê belê, di sala 1386-an de, Mîrektîya Hesankeyf û Mîrektîya Botan dîsa rû dan, û Mîrê Heskîfê êrîşî hêzên serhildayên Abdullah El-Bohtî kirin. Hêzên Abdullah El-Bohtî de têk Heskîfê artêşê , tevî ku Farqîn û Mîrê Xerza piştgirî Heskîfê aliyê şer di şerê ku li dar ket.

Hatina Tîmûr li herêmê û Mîspîyan

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Pereyê[girêdan daimî miriye] ku wî li Cizîrê ji alîyê wî ve di wextê Abdullah Bîn Ebdulah de piştî 1430 Cihê çapê : Stephen Album No: 77595 [19]

Dema ku Timur de hatin herêmê, Mîr Îzeddîn Ahmedê Botan , wî ziyaret kir û got li Timura bibin. Salên hatina Timur li herêmê tevlihev e. Di hin çavkaniyan de, 1401 paşeroj e, di çavkaniyên din de ew 1394 e. [20] Mîr Îzeddîn, ku di destpêkê de ji Tîmûr re ragihand û dilsoziya xwe agahdar kir, paşê ji viyana xwe ya dilsoz şaş ma û bû sedem ku Timur rêxistin bi artêşek berbiçav li ser herêma Botan rêwîtiyek organîze bike. Di encama pêşangeha Tîmûr de li ser herêmê, Cizîr bê dorpêçkirin, û li ser vê rewşê rêveberiya artêşê Botanê li Cizîrê bi dawî bû. Paşê Mîrê Botan Îzeddîn, ku ji hêla Tîmûr ve têk çû, reviya û neçar ma ku jiyana xwe di nav eşîrên Dih de veşartî. [21] Hejmarek çavkaniyên Tîmûr piştî wergirtina nivîsandinê ew ji rêveberiya kurên xwe hiştin [22] hin çavkanî, Mamlûk û ew hiştin ji ber ku ne peydakirina rêveberiyê ne û tê vê wateyê ku niha serê Botan ferman dide. [21] Lê belê, di nav sempozyûmê li dar Şirnexê, hat gotin ku, Timur di bin kontrolê de hinek dem piştî ku ji wê herêmê dîsa ji aliyê Botan hate binçavkirin . [23]

Pereyê[girêdan daimî miriye] ku wî navê wî li Sêîr / Sêrtê di wextê Ebdilxanê Abdullahahîn de çap kir Piştî 1430 Cih: Berhema Stephen Album Nadir Paralar No: 77863 [24]

Mîr Zeyneddîn Abdal

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di 1429-1430-an de, Abdullah bin Abdullah, bi navê Mîr Zeyneddîn an Abdal Beg jî tête nasîn, dîsa herêma Botan hildibijêre û Mîrektîya Botan desteser dike. [25] Abdal Beg serwerê bavê Zînê ye ku di navdar Mem u Zin de ji hêla Ahmed-i Hani ve hatî navkirin . [26] Di serdema Abdal Beg de, Mîrektiya Bedlîsê û Mîrektiya Botan rû bi rû bûn. Mîr Şerafeddîn bi Şaxım Hatun re zewicandî ye û kurê wan jî heye bi navê Şemseddîn. Imahîm Hatun keça Mîrê Heskîf e . Lê piştre Mîr Şerafeddîn ji Şaxım Hat dabeş kir û Şaxım Hatun jî bi zilamek bi navê Seydi Ahmed zewicî. Bi mirina Mîr Şerafeddîn re, Şaxım Hatun û Seydi Ahmed Bitlîs ketin bin rêveberiya Mîrîtî û ji vê yekê sûd wergirtin ku kurê wî Şemseddîn biçûk bû. Piştre, serokên Dinka Rojkî, ku serokê Mîrektîya Bitlîsê bû, ji vê rewşê aciz bûn û ji navendê serbixwe tevgeriyan, piştevaniya xwe ji Mîrektîyê re vekişandin. Piştî ku di vî warî de ji bo demekê berdewam kir, Mîr Şemseddîn, ku temenê wî pêşket, bi serokên eşîra Baykî re civiya û ji bo tasfiyekirina Seydi Ahmed serî hilda. Vê bihîstin, Seydi Ahmed alîyê Bedlîsê hişt û ravî ba Mîrê Botan Abdal Beg. Paşê Mîr Şemseddîn pêşî dayika xwe Şaxım Hatun kuşt, piştre artêşê xwe civandin û biryar dan ku rêwîtiyek li ser Mîrektîya Botanê saz bikin. Mîr Şemseddîn û artêşê wî, ku hatina pêşiya Cizîrê, piştre bi danûstandina girtiyan Seydî Ahmed girtin û kuştin. Dûv re Mîr Şemseddîn bi artêşên xwe vegeriya Bedlîsê û ji Mîrê Botan re ragihand ku ti pirsgirêka wî bi Bohtîya re tune û ku mirovên her du hereman heval bûn. [27] Abdal Beg bi Mîspî re li dijî Mîreşan li şer di navbera Mîspîyan û Mîreşan de di sala 1437 de pêk hat. [28] Di sala 1451 koçî Botan de, Mîspî êriş kir, Artêşa Mîspî Cizîr gelek bajaran bi talan kirina bajar kuşt. [28] 1452-an de artêş bi serokatiya Hasenê Dirêj êrişî Sêrtê bi serokatiya Abdal Beg û di vê êrîşê de arteşa Mîspî bajar û derdora wê talan kir. [28] Di vê heyamê de dîsa, serhildana li 1456 li Cizîrê dest pê kir û gelek xiristiyan û misilman jiyana xwe ji dest dan. Abdal Beg di sala 1456-an de derbas bû û li şûna wî II. Izeddîn Beg bû. Abdal Beg yek ji fermanberên kurd e ku zirara herî mezin gihand Mîspîyan . Ji bo vê yekê, dijminahiya Mîspîyan û Mîrektîya Botan heya ku ew mir. Serdema Îzeddîn Begê, ya ku li pey wî hatî, serdemek hevbeş dubare kir. Lê rêveberiya wî pir dirêj nekir. Kurê wî yê rûmetdar, Mîr I. Şeref, tenê du salan bû ku wek Mîr xebitî. Piştî Heşda bî, ew bû serokê Mîrektîya Botan, di bin rêveberiya birayê xwe I. Bedir de. [29]

Bedreddin[girêdan daimî miriye] Bin Şerafeddîn El-Bohtî-Cezîre / Monakek zîv ku di sala 1466-an de navê wî lê hat birîn Navê wî : Muzexaneya Fitzwilliam, Coin û Medal, CM.696-2001 [30]

Bedir Beg û serdema serdestiya Osmanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Di dema Bedir Beg, Mîspîyan hat rûxandin Şah Îsmaîl û Dewleta Sefewî hate damezrandin. Di vê qonaxê de, Şah Îsmaîl hem ji bo Mîrên Kurdan hem jî ji Osmaniyan xetereyek mezin bû. Şah Îsmaîl , bi karanîna bandora Tirkmenan li Anatolia, bû sedema serhildanên di Împeratoriya Osmanî de û xwest ku Sunîtî Kurdên Sunnî werin qewirandin û zilamên xwe bêne wezîfedarkirin. Piştre gelek Begên Kurd li kêleka Osmaniyan li hember Safavîyan cîwar bûn . Yek ji wan dadwerê Cizîrê Bedir Beg e. Hewldana Yavuz Sultan Selim agahdar nekir, Bedir Beg paşê paşde çap kir û ji alîyê Yavuz Siltan Selim ve hînkirina şahidan hîn kir. Dûv re, Bedir Beg li Mûsilê de kampanyayek li ser hêzên Sefewiyan li darxist û ew têk birin. [31] Mîrektîya Botan di fermana îdarî ya Osmanî de wekî hukûmetek sanjakê parêzgeha Amedê hate destnîşankirin. Begên Kurd domand ku di erdnişînên hukumetê de piştî qewimandina Osmanî serweriya axên xwe domandin, û wan salê yekcar baca xezîna navendî dida. [32] Ji Artêşxanê re nameyek ji hev xistî hatîye dayîn ku ew xwedan taybetmendiyên dewarên xwe ne. Di van peymanan de, şertên di binê wan da ku van banneran biparêze dê yek bi yek were rave kirin. Van rêzikên, ku di dema serdestiya Yavuz Siltan Selim de ji bo cara yekê hatine dayîn, paşê ji hêla her siltan ve nû hatine nûve kirin. Even dewletên navendî yên wek Selçûkî, Tîmûrleng, Mîspîyan û Safewiyan li ser kurdan, ku bihêz avakirin û eşîrên, Mîrên cuda de li herêmên xwe bi xwe bi serî, karî ji bo bidestxistina serdestîya mutleq ya di herêmê de, û rakirina van Mîra ne. Ordîxanên Kurd, ku wek kelehek navendî qebûl kirine, hebûna xwe bi pejirandina serweriya dewletên bi hêz ên ku serdestî li ser herêmê dikin dema ku mercên sîyasî hewce dikin, hebûna xwe domandin. [33] Dewleta Osmanî hîna jî di nav erdnigariya Kurdî de dikare hewil bide ku hukumeta navendî damezrîne, lê ew hewil neda. Berî her tiştî, berjewendiya Osmaniyan li herêmên ku Kurd lê dijiyan ne ji ber ku wan dixwest ku wan bixin bin kontrola xwe û asîmîle bibin, lê ji ber hewcedariya parastina sînorên rojhilatê yên dewletê ne. Wekî encamek vê rewşê, nermîniyên li çiyayên hişk ne tenê di karûbarên navxweyî de hin destkeftiyên îdarî hatin dayîn, di heman demê de rêziknameyek hate dayîn ji ber ku ew ewlehiya herêmên sînorî peyda dikin. Mîrektîya Osmanî tercîh kir ku bi danûstendina bi pirsgirêkên hindikahî re, bi taybetî bi welatên cîran re, aramî çêbike. Di dema serweriya Sultan Süleyman Mîrê Mezin de, bêjeya "wekî sembola çarenûsa wî" di "emr-i sheriff" de hate şandin ji miletên ku li vê deverê dijîn nîv-serbixwe beriya Mîrektîya Iraqeyn (1535). Li vir bi kurtahî wiha hate kurtkirin:

"Di dema Siltan Selim de , deverên ku ji ber ku li dijî rê li pêş girtine û niha bi dilsoziya ji dewletê re xizmet kirine, nemaze yên ku sûd wergirtine di pêşbirkê de, hatine desteser kirin û çêtirîn her dem . [34]

Wekî ku em ji vê yekê fêm dikin, Kanunî maf û mafên nû ji Fermandarên Kurd li Herêmê re neda, tenê bavê wî daxuyand ku destûrnameyên ku di demê de hatine dayîn dê rast bin. Ji ber vê rewşê, Ordîxanên Kurd, ku hin taybetmendiyên wan hebûn, bi gelemperî ji dewletê dilsoz bûn û bi Artêşa Osmanî re ketin nav kampanyaya dijî Safewîyan . Ji ber vê yekê, statûya wan taybetmendî bê navber dom kir. [35]

Mîrektîya Botan di rêveberiya Osmanî de

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Ordîxaneyên Botanê di karanîna rêveberiya Osmanî de gelek kar anîn. Piştî Alî Beg (1524), kurê wî II. Bedir Beg (1524-1573) bi karanîna rêveberiya Osmaniyan axa Beglik ji nû ve ava kir. [36] Di serdema xwe de, li Cizîrê, zanyarî û çanda gelek pêşkeftî û Cizîr bû navenda serdema di vî warî de. [37] Lêbelê, ji ber nerazîbûna caran ligel rêveberiya Osmanî, di sala 1549-an de, Vizier-i amzam Rüstem Paşa , kurê Suleiman Mîrê Mezin, lêkolînek li ser Cizîrê Beg Bedir Beg çêkir û Begannameyek da birayê xwe Nasır Beg. Dema ku Nasır Beg hat ser desthilatê, Bedir Beg neçar ma ku berê xwe bide herêma Şeccar. Lêbelê, Bedir Beg du sal şûnda bajêr desteser kir. Bedir Beg di destpêka Emirmperatoriya Botanê de 49 salan serwerî kir û di 95 saliya xwe de li Cizîrê mir. [38] Piştî mirina Bedir Beg, kurê wî Mîr Muhammed Beg ew serfiraz kir. Mîr Muhammed, ku beşdarî serdana Lala Mistafa Paşa yê digel serdanên Gurcistan û Qefqasan bû, di şer di sala 1573 de mir, û ji ber ku kurê wî pir biçûk bû, jina wî zewicî bi keçên xwe re Mîr Nasır û Mîr Şeref, kurên Abdal Han. Van xwişk û birayan ji bo demekê bi hevra serwerî îdare kirin. II. Her çendî Mihemed di sala 1578-an de bûye Cizîrê Beg, serweriya wî pir dirêj nekir û di 1583-an de mir. [39] Li ser vê yekê, Mîr Azîz (1583-1591) ji şaxên din ên malbatê Cizîr Beg bi ferman û daxwazên Dewleta Osmanî bû . Mîr Azîz, ku di sala 1585 an de beşdarî kampanya Tabrîzê ya of Împeratoriya Osmanî bû, di dawiya şer de venegeriya Cizîrê û li Sinjaringalê dimîne. 1586 bimêr re Mîr Saîd , 1593 Mîr Azizj i Cizîrê û Sîlopiyê bigire ser tevahiya erdê, xwe di destên xwe de bi tenê Cizîr li ser bermahiyên ku ji kelê, li Stenbolê ji bo alîkariyê li dijî ordênên namûsê û birayê wî ji hikûmetê pirsî bazda. Di vê navberê de, Mîr Şeref bi serfirazî û têkbirina keleha Cizîrê, piştî serpêhatiyek dirêj û li ser vê nûçeyê, rêveberiya Osmanî, ligel Mûsilê Begê began Hüseyin Paşa , Mîrê Xerza Mehmet Beg, tevî Karakuyu, Cemalkendi, Dilfeşme, Abu Saaîd Kefri Zaman, Habur û Silopi li ser Cizîrê rêve çû. Li ser vê yekê Mîr Şeref bi birayên xwe re reviya. Mîr Aziz bû xwediyê erdên kevnar. Huseyîn Paşa jî vegeriya Mûsilê . [40] Mîr Şeref piştî demekê dîsa hat qonaxê, pişta xwe da axên Cizîr û Silopî û Mîr Aziz kuşt. Mîr Şeref bixwe li Cizîrê bicîh bû û di qezayên digel xwe de birayên xwe şandin girave. Di nav van kastan de Kela Basurin ya li Silopî ye . Diyarbekirê Begê began Mehmet Paşa, ji ber qezayên Mîr Mehmet Şah hat herêmê Cizîrê û cihên din dane. Lêbelê, III. Şeref û Di navbera III. Mehmet de têkoşînek daye. Ev têkoşîn, Ew di dema III. Murad û I. Ahmed de jî berdewam kir. [41] Di 1626 de, Her çendî Cizîr ji hêla IV. Murat (1623-1640) ji Mîr re hatibe dayîn, Mîr Şeref, ku rêveberek pir bandor bû li herêmê, hîn sax bû, di heman demê de Mîr Mehmet nexwest ku here wir û dest bi karûbarên xwe yên bingehîn bike. [42]

Serdema Bedirxan Beg

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Piştî ku Mîrê Botan Abdullah Beg mir, biraziyê wî Seyfeddîn Beg bû mîr. Di dema serweriya Mîr Seyfeddîn Beg de, rêveberiya Mîrektîya Botan tengav bû û eşîrên di bin fermana Botan de ji derveyî welat bûn. Li ser vê yekê, Seyfeddîn Beg bi dilxwazî ji vekişiya û rêveberê radestî Salih Beg, kurê Abdullah Beg kir. Lêbelê, Salih Beg nekarî pêşî li astengiyên îdarî bigire û nekarî rêveberiya Mîrektîya Botan têk bibe. Dema ku Salih Beg pişti fermanê Naqshbandi ket û bi Sufîzma re mijûl bû, wî dev ji rêveberiyê berda û Mîrektî yê berda birayê xwe Bedirhan Beg . Bedirxan Beg, ku di sala 1802-an de li Cizîrê hat dinê, [43] 19 salî bû Mîr gava ku ew di sala 1821 de bû serekê Mîrektîyê Botan. [44] Bedirxan Beg bê guman yek ji serkêşên herî nakokî yê dema xwe bûye. Ew rola wê di dîroka wê heyamê de, û her weha hêz û bandora wê li herêmê ku wê ew qas balkêş dayê. Her çend ev serdem serdema herî geş a Mîrektîya Botan be jî, dê strukturên îdarî yê Osmanî werin guheztin û desthilatdariya navendî jî zêde bibe . Gava ku ew bi serdema Mehmût re hevberî dike, ew di heman demê de qonaxên paşîn ê Mîrê Botan e. Ji ber ku, di serdema Bedirhan Beg de, Dewleta Osmanî bi astî kêmkirina asta şexsiyetên ku ji Mîrektîya Kurd re hatine dayîn kêm kir; Dûvre, ew bi tevahî xweseriya wan rakirin û yekser wê bi rêveberiya navendî ve girê da. [45] II. Mehmût Ji sala 1808-an pê ve bi reformên ku ew pêk anîn, ew vedigere polîtîkayên îdarî yên Mîrektîya Osmanî yên li parêzgehan û şêwazek navendîparêztir bikar anî. Pêşîn, wî bi mîhengên nîv-xweser ên ku wî dît wekî astengiya herî dijwar a dewletê. Ew bi piranî ev pêk aniye. Di navbera salên 1812-1817-an de, mezinên mezin ên Anatolîayê hatin rêz kirin, û heman tişt li Balkanan di navbera 1814-1820 de qewimî. [46] Dûvre, ji bo ku rêxistina li Anatoliya Rojhilat fêm bike û ji bo pêkanîna mîheng û rêzanên li vê herêmê, II. Mehmût di sala 1833-an de Reşit Mehmed Paşa ji bo parêzgar Sivas tayîn kir. [47] Di vê pêvajoyê de, Bedirxan Beg bû serekê Mîrektîya Botan . Bedirxan Beg yekemcar eşîrên Botan ên belavbûyî di bin desthilatdariya xwe de yek kir û fermannameya îdarî di nav Mîrektîya Botan de peyda kir. Wî di salên yekem ên Mîrektî de di warê îdarî de gelek reform kir. [47] Bi vî rengî, wî dest bi birêvebirina xwe xurt kir û Mîrektîya Botanê bi rengek otorîter îdare kir. [48] Dûv re, Bedirxan Beg ji bo ku ewlehiya jiyanê û malên kesên li axa di bin fermana wî de dijîn, hecî û talan bidawî kir, û bi vî rengî kar kir ku berhevkirina bacê sererast bike. [49] Van performansan di herêma herî tund a Cizîrê û Mîrektîya Botan de jî aramî peyda kir û dilsoziya xwe di nav gel de zêde kir. [50] Lêkolînvanê Rûs V. Dittel Bedirxan Beg di nivîsên xwe de li ser xaka xwe dinivîse:

" Wî qanûn û şertên belavkirina erdê hene. Lê aramî û ewlehî ji hemî acizîyên van şertan tercîh dikin " [51]

Bedirxan Beg li ser ewlehiya giştî ji bo baştirkirina jiyana civakî û aborî xebitî: rizgarkirina nişteciyan ji tirs û gumanan, parastina mal û milkên ji diz û dizan û avakirina pergalek bacê ya dadperwer. Bi vî rengî, Bedirxan Beg wisa difikirî ku çareseriya van pirsgirêkan wê desthilatiya xwe di nav gel de zêde bike. Ji bo vê armancê, hin gav hatin avêtin ji bo ewlehiya civakî; Vê yekê baca bacê li ser mirovên ku di bin baca giran û baca giran de hilweşand kêm kir. Avakirina rêveberiya keştiyê li Gola Wanê bûyerek girîng bû. Bedirxan Beg ji bo çêkirina projeyê gelek xebitî. Pêngavên ku di vî warî de hatin avêtin bi eleqeyek germ nîşanî gel dan û piştgirên serokên eşîrê yên Bega jî stendin. Operasyona keştiya li golê, ji aliyekî ve, bazirganiya li herêmê baştir kir, ji aliyekî din ve, di veguhestina nav herêmî de rehetiyek mezin peyda kir. Ji bo vê yekê, Bedirxan Beg xwendekar şandin Ewrûpayê da ku di derbarê çêkirina keştiyê de fêr bibin.[52] Bedirxan Beg dest bi çêkirina kargehan kir, ku bingeha mayînên dewlemend ên li herêmê ne [53]û bi alîkariya esnafên ku wî vexwendin Cizîrê, wî du kargeh saz kir, yek ji bo çekan û ya din jî ji bo hilberîna çekan.[54] Vê yekê jî dilsoziya wî di nav bezên Kurdan de zêde kir. Wî xwendekar şand Ewrûpa ku di warê leşkerî de pisporên pêbawer hene.[55] Di dema Bedirhan Beg de, wî têkiliyên xwe bi dewletê re baş domand û siyasetek têkiliyên baş ên hikûmetê re şopand. Lêbelê, di dema Ottomanerê Osmanî-Rûsyayê yê 1828-1829-an de, wî pişta leşkerî neda Dewleta Osmanî, û ji bo cara yekê helwestek nerazî li dijî Dewlet girt.[56] Lêbelê, piştî ku vê helwesta xwe dayê, II. Wî di dema kampanyaya Rojhilatî ya di navbera 1833 û 1839 de, dema ku Mehmût ji bo rîtmên li herêmê bi rêve bibe ji bo ku rasthatina navendîbûnê li Anatoliya Rojhilat bi rêve çû, ew alîyê arteşa Osmanî bi leşkerên xwe re girt. Bi vê sîyasetê re, Bedirxan Beg ji tunekirinê mîna bezên din ên Kurd reviya û di vê pêvajoyê de hêzek girîng wergirt. Ew ji hêla siyaseta wî ya pro-dewletê ve ji hêla Stateerîeta wî ya leşkerî Redif ve hate xelat kirin. Bi vî rengî, bi zêdekirina piştgiriya dewletê ji bo hêza xwe, wî hêz û bandorek girîng li herêmê bidest xist. Serweriya siyasî û hêza Dewleta Osmanî ya li herêmê piştî ku têkçûyîna Warerê Nizip di sala 1839-an de, dişoxiliyek mezin hat qefilandin, dema ku Bedirxan Beg digel hêzên eşîran de di bin fermana wî de bû. Rewşa heyî ji bo Bedirxan Beg destpêka serdemek nû bû. Bedirxan Beg , ku heta wê demê siyasetek aşitî bi dewletê re dimeşand, dest bi siyasetên ku dê bandora xwe li deverê zêde bikin bikarbîne ji hêla sûdwerbendiya hikûmeta heyî. Ji bo vê armancê, wî eşîrên xurt ên ku di dema kampanyaya rojhilatî ya Sublime Porte ya sala 1838an de perçebûyî civandin, û her weha hewil da ku dijminan di nav eşîrên de qewitîne.Her çend Bedirxan Beg di têkiliyên xwe yên bi dewletê de siyasetek pro-dewletê dimeşand, carinan jî lêgerîna dewletê ya li dijî polîtîkayên li gorî rewşa wî ya îroyîn dibe sedem ku hukûmet ji wî guman bike. Pêkanîna polîtîkaya navendparêziyê ya ku piştî Tanzimat ji hêla themparatoriya Osmanî ve hatî destpêkirin û guhertinên di qada îdarî de li vê deverê hatine kirin rûbirûyî Bedirxan Beg û rêveberiya Osmanî bûn, û hikûmet xwest ku bandora xwe li herêma Cizîrê bişkîne.[57] Bi rêkeftina îdarî ya nû, hin qezayên Cizîrê bi parêzgeha Mûsilê re hatin girêdan. Bedirxan Beg , ku bandora xwe û bandora xwe ya siyasî li navçeyê zêde kir û têkiliyên xwe bi dewletê re baş dom kir, nexwest ku rewşa xwe ya heyî winda bike. Ji bo vê armancê, her çend wî bi hukûmetê re hin hewildan jî kiribû, lê ew nekaribû encamek bi dest xwe bixe. Piştra, wî têkilî bi Vanlı Han Mahmut û İmadiyeli İsmail Paşa re, ku di serhildanê de bûn dijî dewletê, û ket nav siyasetek dijberî ya dijî hukûmetê. Piştî guhertina rewşa îdarî ya Cizîrê, Bedirhan Beg di sala 1259 (1843) de li ser Nasturiyan, ku bi eslê xwe xiristiyanî bûn, ku li herêma çiyayî ya Colemêrgê dijiyan ji bo ku balê bikişînin ser hukumetê, dest bi operasyonekê kir. Di dema vê operasyonê de, bi hezaran Nastûrî ji aliyê hêzên wî ve hatin komkuj kirin û hinek jî dîl girtin. Ev rewş di heman demê de bû sedema zêdebûna gumanên ku di derheqê Bedirhan Beg de berî Hikûmeta Osmanî hebûn. Bûyer di sala 1843-an de Porte di rewşek dijwar a di siyaseta derve de da û bû sedem ku dewletên rojavayî mudaxeleyî pirsgirêkê bikin, zextê li ser hukûmetê kir da ku bi rêya balyozên wan ve li Stembolê. Reaksiyona nêzîk a Bedirxan Beg bi Han Mehmût û hin melayên kurd re ku di serhildanê de bûn bi wî re piştî ku operasyona Nastûrî di sala 1843-an de hate kirin, û encama vê hevalbendê (1846), ji bo girtina hin gavên radîkal rêgir kiriye. Li ser viya, Bedirxan Beg , II. Wî operasyona Nastûrî pêk anî û bi ser zêdetirî 10 hezar çekdarên xwe ve êrîşî Tuhuba Nasturi li herêma Colemêrgê kir û komkujî pêk anî. Rewş û tevgerên Bedirxan Beg ê di siyaseta navxwe û derve de Dewleta Osmanî dijwar kir. Porte, II. Piştî operasyona Nasturi, tevî hemû hişyar û encaman, wî dest bi xebatan kir ji bo rakirina Bedirxan Beg , ku helwesta wî ya dewletê berdewam dike. Fermandarê Artêşa Anatolî, Musir Osman Paşa, dema ku amadekariyên xwe ji bo operasyona leşkerî li ser Bedirhan Beg derbas kir, di heman demê de çalakiyên ji bo veqetandina hevalbendiya di navbera wî û bezên Kurdan de jî pêk anî. Rêbaza hevbeş a ku di vê pêvajoyê de hatiye bikar anîn ev e ku eşîrên Kurd û Beg ên Kurd, yên ku bi wê re têkildar in an jî nêzî wê ne, bi diyariyan û sernavan bidin, da ku wan bavêjin aliyê Osmanîyan û ji hevûdu bigirin.Gelek rahêjên Kurd ên ji bo vê armancê têkilî dan, ji hevalbendiya Bedirxan Beg veqetiyan û piştrast kirin ku li paş dewletê bisekinin. Hat ragihandin ku hikûmet li dijî wî operasyonek leşkerî dimeşîne, û kî ji ber vê yekê dilgiran bû, Bedirxan Beg , bi rêya konsulê Brîtanî li Mûsilê, ji hukûmetê xwest ku bi nameyek ku tê de mercên ku ew qebûl bike, radestî hukumetê bike. Piştî operasyona leşkerî ya ku ji hêla hêzên Osmanî ve li ser serhildana Bedirhan Beg û aliyên wî yên Kurd ve hatî destpêkirin de, Müşir Osman Paşa li Bedirhan Beg û leşkerên wî li Cizîrê têkçûnek giran çêbû. Lî ser vê bûyerê Bedirhan Beg , malbata wî alîgiriên wê bi hevre ji ber ku ewle dîtin kişiyan qeleya Orak ê. Hêzên Osmanîyan demekî şunde qeleyê dorpêç kir , Begê hiştin di nav tengasiyê de , roja sêyemê dorpêçê da Beg çu teslîmê hêzên Osmaniyan bû.[58] Bedirhan Beg piştî teslîmgirtinê hate Stenbolê û pişt re berbi girava Crete hate derxistin. Bedirxan Beg , ku gelek salan ligel malbata xwe (15 salan) li Kretayê dimîne, bi destûra Siltan Abdülaziz re vegeriya Stenbolê; Ji wir, ew bi daxwaziya xwe ve hate veguheztin Damascusamê û di sala 1868 de li Şamê mir.

Êzdînşêr Beg û belavkirina Mîrektîya Botan

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Êzdînşêr Beg kurê Mîr Seyfeddîn, birazê Bedirxan Beg e. Apê wî Bedirxan Beg di serhildanê de di destê Osmanî de derbas bû û yek ji wan sedeman belavkirina atemparatoriya Botanê ava kir. 'Ezdînşêr Beg yê apê Bedirxan Beg bi aliye Osmanî re bû sedema eşîrên Botan û fikra hevalbendiya Kurdan belav bû. Di sala 1847-an de, Bedirxan Beg hate girtin û sirgûnkirin û prosesa belavkirina atemparatoriya Botan gav bi gav mezin bû. Êzdînşêr Beg fikir kir ku serî hilda Mîrektiya Botan ku li ber piyê xwe sekinî. Lêbelê, fermana îdarî ku bi tevgerên reformê di hundirê Osmanî de di vê heyamê de guherî ev asteng kir. Êzdînşêr Beg li sermiyandarên Kurd ên li herêmê dimeşiya û hewl da ku wan di bin çavdêriya xwe de hilde da ku di çavê rêveberiya Osmanî de be û desthilata Botan bigire. Êzdînşêr Beg , yê ku dest bi herêma Botan kir, dûv re ket nav Garzan ji Telan (gundê Oyacık), pêşî zaxoyên Beg kent ên serdemê dîl girt û piştre berbi Kela Zok ve çû. Bi vî rengî, wî astengên li ber siyaseta herêmî ya Osmanî derxist û di avakirina avahiya nû ya îdarî de rolek mezin da. Lêbelê, li şûna Êzdînşêr Beg ji hêla Hikûmetê ve bawermendek cûda hate destnîşan kirin. Li ser vê yekê, Êzdînşêr Beg ji nûve Emîraya xwe serhildan kir û paşê jî ji hêla Hêzên Osmanî ve hate têkbirin. Piştre, Emirmparatoriya Botanê di sala 1855-an de hate veqetandin û dest bi birêvebirina bawermendên ji Navenda Cizîrê hate kirin, dest pê kirin.

Mijarên têkildar

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Çavkanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  1. ^ M. Streck, “Bohtan”, MEBİA, C. 2, MEB, İstanbul 1979, s. 773.
  2. ^ "ULUSLARARASI ŞIRNAK VE ÇEVRESİ SEMPOZYUMU"," (PDF). Ji orîjînalê (PDF) di 25 sibat 2020 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 4 gulan 2020.
  3. ^ Şeref Han, Şerefname Kürd Tarihi, Cev: M.Emin Bozarslan, Deng Yayınları, İstanbul 2006,s. 94.
  4. ^ Celîle Celîl, age, 78.
  5. ^ Şeref Han, a.g.e s.94
  6. ^ Süreyya Bedirhan, Kürt Davası ve Hoybun, Çev: Dilara Zirek, Med Yay., İstanbul 1994, s. 76
  7. ^ M. Streck, “Bohtan”, MEBİA, C. 2, MEB, İstanbul 1979, s. 773.
  8. ^ İbn Şeddâd, İzzeddîn Muhammed b. Ali (ö. 684/1285), el-A’lâk el- Hatîra fî Zikri Ümerâi’şŞâm ve’l-Cezîre, Dımaşk, 1978, III/1, 7.
  9. ^ Yâkût el-Hamevî, Şihâbeddîn Yâkût b. Abdillâh (ö.626/1129), Mu‘cemu’l-Buldân, I-VII, Beyrut, 1995, III,158.
  10. ^ Şeref Han, Şerefnâme, I.Cilt, s.116-118.
  11. ^ Şeref han, Şerefname, I.Cilt, s.119.
  12. ^ İbnu’l-Münşî el-Hısnî, a.g.e., vr. 37b
  13. ^ a b İbnu’l-Münşî el-Hısnî, a.g.e., vr. 62b-63a.
  14. ^ İbnu’l-Münşî el-Hısnî, a.g.e., vr. 67a-67b.
  15. ^ İbnu’l-Münşî el-Hısnî, a.g.e., vr. 82b-83a.
  16. ^ İbnu’l-Münşî el-Hısnî, a.g.e., vr. 90b-91a.
  17. ^ İbn Nâzıru’l-Ceyş, Takiyuddîn Abdurrahmân bin Muhammed (ö. 786/1384), Teskîfu’t-Ta’rîf bi’l-Mustalahi’ş-Şerîf, (Thk.: Rudolf Vesely) Paris, 1987, 77.
  18. ^ İbn Hacer, a.g.e., I.Cilt, 280.
  19. ^ Uluslararası Şırnak ve Çevresi Sempozyumu, s.128
  20. ^ bkz. Cabir Doğan a.g.e s.25[girêdan daimî miriye] ve Metin Tuncel ve Abdülkerim Özaydın, “a.g.m.”, s. 38
  21. ^ a b . Cabir Doğan a.g.e s.25[girêdan daimî miriye]
  22. ^ Metin Tuncel ve Abdülkerim Özaydın, “a.g.m.”, s. 38
  23. ^ "Uluslararası Şırnak ve Çevresi Sempozyumu" (PDF). Ji orîjînalê (PDF) di 25 sibat 2020 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 4 gulan 2020.
  24. ^ Uluslararası Şırnak ve Çevresi Sempozyumu, s.130
  25. ^ Bar Hebraeus, a.g.e., II, XXXIX.
  26. ^ Ahmed-i Hânî, Mem û Zîn, (Yay.; Tahsin İbrahim Doskî) Duhok, 2008, 69.
  27. ^ Şeref Han, a.g.e., I.Cilt, s. 382-386.
  28. ^ a b c Ebubekr-i Tihranî, a.g.e., s.89.
  29. ^ Nazmi Sevgen, “Kürtler”, BTTD, S. 10, Temmuz 1968, s. 67.
  30. ^ Uluslararası Şırnak ve Çevresi Sempozyumu, s.132
  31. ^ İdrîs-i Bidlîsî, Selim Şahnâme, (Trc.:Hicabi Kırlangıç) Ankara, 2001, 236, 243, 253-254, 273.
  32. ^ M. Ali Ünal, “a.g.m.”, s. 571; Halil İnalcık, The Ottoman Empire The Classical Age (1300-1600), Phcenix, London 1973, s. 107; Ahmet Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuk Tahlilleri, 5. Kitap, 2. Kısım, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 1991, s. 439-440.
  33. ^ M.Ali Ünal, “a.g.m.”, Osmanlı, C. VI, s. 117.
  34. ^ Cabir Doğan; Cizre ve Bohtan Emiri Bedirhan Bey, Doktora tezi, Afyonkarahisar 2010, s.7; Nazmi Sevgen, “a.g.m.”, BTTD, S. 9, Haziran 1968, s. 70-73; Nazmi Sevgen, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Türk Beylikleri, TKAE, Ankara 1982, s. 42-43.
  35. ^ Cabir Doğan; Cizre ve Bohtan Emiri Bedirhan Bey, Doktora tezi, Afyonkarahisar 2010, s.7; Bayram Kodaman, a.g.e., s. 11.
  36. ^ Mehmet Kemal Işık, a.g.e., s. 73.
  37. ^ Kemal Burkay, Geçmişten Bugüne Kürtler ve Kürdistan, Deng Yayınları, İstanbul 1992, s. 194.
  38. ^ Nazmi Sevgen, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Türk Beylikleri, s. 55-56.
  39. ^ E. Xemgin, Osmanlı-Safevi Döneminde Kürdistan Tarihi, C. III, 2. Baskı, DOZ Yay., İstanbul 1997, s. 297; Hatip Yıldız, a.g.e., s. 14.
  40. ^ Tori, Tarihte Kürt-Türk İlişkileri, Peri Yay., İstanbul 2002, s. 152-153.
  41. ^ “Osmanlı İdaresinde Silopi”, Osmanlı Araştırmaları 07.12.2007, s. 1-6,
  42. ^ Nazmi Sevgen, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Türk Beylikleri, s. 60; Hatip Yıldız, a.g.e., s. 14.
  43. ^ Malmisanij, Cizira Botanlı Bedirhaniler, 2. Baskı, Avesta Yay., İstanbul 2000, s. 48.
  44. ^ Celile Celil, a.g.e., s. 78; Martin Van Bruinessen, “a.g.m.”, s. 273; Sinan Hakan; Müküs Kürt Mirleri Tarihi ve Han Mahmud, Peri Yay., İstanbul 2002, s. 53.
  45. ^ Cabir Doğan; Cizre ve Bohtan Emiri Bedirhan Bey, Doktora tezi, Afyonkarahisar 2010, s.14; Metin Heper, “a.g.m.”, s. 74.
  46. ^ Halil İnalcık, “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkiler”, Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Üzerine Arşiv Çalışmaları ve İncelemeler, 2. Baskı, Eren Yay., İstanbul 1996, s. 348-349; Erik Jan Zürcher, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, Çev: Yasemin Saner Gönen, 14. Baskı, İletişim Yay., İstanbul 2003, s. 51; Kreyenbroek Sperl, Kürtler, Çev: Yavuz Alagon, Kurt Matbaası, İstanbul 1992, s.18-19; Mehmet Ali Ünal, “a.g.m.”, s. 112; Özcan Mert, “Osmanlı Devleti Tarihinde Ayânlık Dönemi”, Osmanlı, C. VI, YTY, Ankara 1998, s. 176-179; Bilâl Eryılmaz, Tanzimat ve Yönetimde Modernleşme, İşaret Yay., İstanbul 1991, s. 48-49; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, “Ayân”, İ.A, C. 2, MEB, İstanbul 1979, s. 41; A. Cevad Eren, “Tanzimat”, İ.A, C. 11, MEB, İstanbul 1979, s. 729; Özcan Mert, “II. Mahmut Devrinde Anadolu ve Rumeli’nin Sosyal ve Ekonomik Durumu (1808-1839)’’, TDA, S.18, Haziran 1982, s. 39-42.
  47. ^ a b V. Minorsky, “Kürtler”, İ.A, C. 6, MEB, İstanbul 2001, s. 1105
  48. ^ Sinan Hakan, Müküs Kürt Mirleri Tarihi ve Han Mahmud, s. 53.
  49. ^ Mehmed Işık, Kürtlerin Yakınçağ Tarihi, Dor Yayıncılık, İstanbul 2006, s. 34.
  50. ^ Celile Celil, “Bedirhan Bey Ayaklanması”, Dar Üçgende Üç İsyan, 2. Baskı, Evrensel Yayın, İstanbul 2005, s.252.
  51. ^ M.A. Gasaratyan vd., Yeni ve Yakın Çağda Kürt Siyaset Tarihi, Çev: M. Aras, İstanbul 1998, s. 16.
  52. ^ Celile Celil, “a.g.m.”, s. 253; Tori, a.g.e., s. 174; Bkz. Celile Celil, 1880 Şeyh Ubeydullah Nehri Kürt Ayaklanması, Çev: M. Aras, 3. Baskı, Peri Yay., İstanbul 1998, s. 19-30.
  53. ^ Celile Celil, a.g.e., s. 130.
  54. ^ Zekeriya Yıldız, Kürt Gerçeği Olaylar Oyunlar Çözümler, Yeni Asya Yay., İstanbul 1992, s. 65; Brill, The Modern Assyrians of the Middle East Encounters With Western Christian Missions, Archaeologists&Colonial Powers Princeton University Pres, Boston 1961, s. 72.
  55. ^ M.A. Gasaratyan vd., a.g.e., s. 16; Osman Aytar, Hamidiye Alaylarından Köy Koruyuculuğuna, Medya Güneş Yay., İstanbul 1992, s. 31.
  56. ^ Cabir Doğan; Cizre ve Bohtan Emiri Bedirhan Bey, Doktora tezi, Afyonkarahisar 2010, s.235
  57. ^ Cabir Doğan; Cizre ve Bohtan Emiri Bedirhan Bey, Doktora tezi, Afyonkarahisar 2010, s.237
  58. ^ BOA, AD, nr. 609, s. 31; BOA, A.MKT.MHM, 2/70
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Mîrektiya_Botan&oldid=1704214" hatiye standin.