Сергей Ефимович Малов

Сергей Ефимович Малов (28 қаңтар, 1880, Қазан — 6 қыркүйек 1957, Санкт-Петербург) — көне және осы заманғы түркі тілдерінің ескерткіштері, түркі әліпбилерінің таптастыруына және түркі Орхон-Енесай жазбаларының оқылуына маңызды үлес қосқан орыс түркітанушысы.

Өмірбаяны

Қазан теологиялық академиясында оқыған.
Кейінірек Петербор университетін шығыс тілдері бойынша бітірді. Оқып жүрген кезінде Бодуен де Куртененің тәлімінің ықпалына түсті. Нечаевтың эксперименталды психология бойынша курстарына қатысты. С.Е. Малов араб, парсы және түркі тілдері бойынша маманданды. Ғылыми жұмысының бастапқы кезеңінде Чулым түркілерін зерттеумен айналысты. Оқуын бітірген соң Ресей ғылым академиясының жанындағы антропология және этнография мұражайында кітапханашы болып жұмыс істеді.
Сыртқы істер министрлігі үшін атқарған жұмысының бір бөлігі ретінде Малов Қытайда тұратын түркі халықтарының (ұйғырлар, саларлар, сарттар және қырғыздардың) тілдері мен әдет-ғұрыптарын зерттеді. Ол халық ауыз әдебиеті, этнография бойынша бай материалдар жинап, ән-күй үлгілерін қағазға түсіріп, аса құнды көне қолжазбаларды, соның ішінде ортағасырлық ұйғыр буддистік әдебиетінің ең маңызды ескерткіші — «Алтун Яруқ» сутрасының көшірмесін тапты. Ол кейін оны Василий Радловпен бірлесіп жарыққа шығарды.
1917 жылы Малов Қазан университетінің профессоры болып, нумизматикалық жинақтың директоры болып тағайындалды. Сол кезде ол Қазан татарларының этнографиясын және диалектілерін зерттеумен де айналысты. Малова — татар тілінің мишар диалектісінің ең алғашқы зерттеушісі.
1922 жылы Малов Петроградқа қайта оралып, университетте лектор болып тағайындалды. Ол Ленинградтағы университеттер, мұражайлар, КСРО Ғылым Академиясының шығыстану және тілтану институттарында зерттеу жұмыстарымен айналысты. Малов университетте шағатай, өзбек, ойрот тілдері және басқа да тілдер бойынша және көне түркі жазба ескерткіштері бойынша тәлім берді.
1929 жылы Малов көне түркі әліпбиінің үшінші бір түрі — өзі тапқан Талас жазбасы туралы мақала жариялады.
1931 жылы Малов «Араб, парсы және ең бастысы, барлық түркі тілдеріндегі кітаптар, газеттер және қолжазбаларды тіркеп отыру үшін» шығыс бөліміне ауысты. Кітапханадағы жұмысы оған «түркі тілдеріндегі әдебиетпен жұмыс істеуге» ерекше көп мүмкіндіктер берді.
1933 жылы кеңес үкіметі түркі халықтарының жазбасын латын әліпбиіне көшіру науқанын бастаған кезде Малов КСРО Ғылым Академиясының шығыс бөлімінен кетіп қалды.
1939 жылы тіл мен әдебиет бойынша КСРО Ғылым Академиясының корреспондент-мүшесі болып сайланды.
Ұлы Отан соғысының кезінде Малов Алматыдағы Қазақ ұлттық университеті және Қазақ педагогтық институтында сабақ берді.

С.Е. Малов КСРО және көршілес елдердегі тірі және өлі түркі тілдері бойынша бірегей маман ретінде белгілі. Ол орталық және батыс Қытай, Моңғолия, Орталық Азия және Қазақстан, Сібір және Еділ аймақтарындағы түркі халықтарының тілі, ауыз әдебиеті, тарихы мен этнографиясы бойынша 170 шақты жарияланымдардың авторы. Ол бірнеше түркі тілдерінің ең алғашқы ғылыми сипаттамаларын жасады, көптеген көне түркі жазба ескерткіштерін тауып, зерттеп, жариялаған. Бұрын жазба жүйелері болмаған КСРО халықтарына арнап әліпбилер мен емле ережелерін құрастырған.

Малов өзінің салыстырмалы зерттеулерінде шығыс Еуропада табылған Секлер әліпбиін қарастырған ат төбеліндей ғалымдардың тобына жатады. Оның қосқан маңызды үлестерінің тағы біреуі — Енисей руна тәріздес жазбаларында Қырғыз қағанатындағы түрлі этникалық топтар аталады деген тұжырым. 1952 жылғы Енисей жазбаларына бағышталған іргелі еңбегінде С.Е. Малов түрлі-түрлі жерлердегі (Хакасия, Тува, Моңғолия) руна тәріздес әліпбимен жазылған мәтіндерді қамтып, солардың әліпбилерін палеографиялық, тарихи және әлеуметтік-саяси тәсілдерді қолдана отырып зор табыспен классификациялады. Маловтың және Неметтің ғылыми талдауының арқасында А.М. Щербак өзінің «Түркі руна тәріздес жазбасы Орталық Азияда пайда болып, сол жерден екі жаққа: шығысқа және батысқа қарай тараған» деген қорытындысын жасай алды.^[1]

Сергей Ефимович Маловтың ғылыми өмірбаяны оқиғаларға аса бай. Ол энциклопедиялар, сөздіктер және анықтамалықтар дайындауға өте белсенді қатысқан. Ол орыс түркологиясында ең құрметті орындардың бірін алады. Оның еңбектері жан-жақты білімімен, егжей-тегжейлі мәліметтерімен, ғылыми адалдығымен және ұқыптылығымен әйгілі.

Басты еңбектері

Сутра золотого блеска. Пб., 1917 (совм. с В. В. Радловым);
Заметки по каракалпакскому языку. Турстукуль, 1932;
Памятники древнетюркской письменности: Тексты и иссл. М.; Л., 1951;
Енисейская письменность тюрков: Тексты и иссл. М.; Л., 1952;
Уйгурский язык. Хамийское наречие: Тексты, пер., слов. Фрунзе, 1956;
Язык желтых уйгуров: Слов. и грамматика. Алма-Ата, 1957;
Памятники древнетюркской письменности Монголии и Киргизии. М.; Л., 1959;
Уйгурские наречия Синьцзяна: Тексты, пер., слов. М., 1961;
Заметки о каракалпакском языке. Нукус, 1966;
Язык желтых уйгуров: Тексты и пер. М., 1967.^[2]

Дереккөздер

↑ Scherbak, A.M. «Runiform writing of Southeast Europe». — Soviet Turkology, Baku, 1971, No 4, p. 82
↑ «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VI том

Сыртқы сілтемелер

Ресей ұлттық кітапханасындағы өмірбаяны Мұрағатталған 4 қыркүйектің 2007 жылы. (орысша)

[1] Scherbak, A.M. «Runiform writing of Southeast Europe». — Soviet Turkology, Baku, 1971, No 4, p. 82

[2] «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VI том

[1]

[2]