Жерде тіршіліктің дамуы

Жер тарихының геологиялық жылнамасы, геохронологиялық кестенің (шкаланың) геологиялық өткен жылдар көрінісі екені. Ғалымдар әр алуан элементтердің, радиоактивті талдауы жәрдемімен қандай болса да геологиялық қатпарлардың жасын анықтайды. Бұл - өте дәлдікпен жүретін геологиялық сағат. Өте ежелгі қатпарлардың айы-күні, жылын анықтау үшін қорғасын-кобальтты әдіс, ал жастау қабаттарды анықтауға - көміртектік әдістер жиі пайдаланылады. Бұл әдістерден кететін қателіктер мен кемшіліктер онша көп емес. Сөз миллиард туралы болғанда кететін қателіктер 10 млн жыл болады. Сейтіп ғаламшарымыздың әр түрлі бөліктеріндегі көптеген қатпарларды тексере келе геологтар геохрониқалық кесте жасады, ол Жердің бүкіл тарихын жеке бөліктерге бөледі. Геологиялық мерзімнің ең ірі бөлігі - заман. Барлығы бес заманға бөлінеді. Бұл мерзім бөліктері негізсіз емес, сондықтан олардың ұзақтығы біріне-бірі тең алынбаған. Геологиялық жағдайдың тұрақтануына, судың, алғашқы атмосфераның және тіршіліктің пайда болуына дейінгі Жер тарихы заманға бөлінбейді, сондықтан геологияға дейінгі заман деп аталады.

" Ғаламшарымыздың биологиялық тарихы "

Негізгі биологиялық, геологиялық және климаттық оқиғалар (тіршілік сипаттамасы). Үстемдік етуші жануарлар және өсімдіктер. Маңызды, жаңадан пайда болған формалар. Негізгі ароморфоздар
Жиі, бірақ онша маңызсыз климат ауысуы болды. Мұздық алаңының мезгіл- мезгіл кеңеюі. Қырымға және Еуропаның ортасына дейін жеткен 3 - 5 ірі мұз басу. Мұздыққа таяу климаттың ылғалдығы және мұздықтан алыс климаттық құрғақ болуы. Мұхит деңгейінің 80-120 м төмендеуі. Суыққа төзімді формалардың (зілдер, жүндес керіктер, солтүстік бұғылары), сондай-ақ шөл формаларының өте көп мөлшерде дамуы. Ірі жыртқыштар, шөпқоректілер және гоминидтер. Жылы климатта гүлді өсімдіктер, мұздақтарда тундралық өсімдіктер және солардың аралығындағы қылқанды өсімдіктер. Адамның жаралуы және пайда болуы. Жоғары жүйке әрекетінің (ойлау, ес) пайда болуы
Альпі, Карпат, Гималай, Кавказдар қалыптасты. Теңіздің өте құрғауы, Антарктиданы мұз басу. Солтүстік және Оңтүстік Америка арасында фаунаның алмасуы. Соңынан Солтүстік және Оңтүстік Америка арасындағы алмасу. Австралияда - қалталылар. Жәндіктер мен өсімдіктердің түрлік құрамы қазіргі замандағыларға жақындаған. Жәндіктер мен өсімдіктердің түрлік құрамы осы замандағыларға жақындады. Жабық тұқымды өсімдіктер және сүтқоректілер: аю, мысық, керік, бұғы, жайлаң (жираф), жоғары сатылы приматтардың (адамтәріздестердің) үстем болуы. Австралопитектің пайда болуы. Тайга және тундра флорасы қалыптасты. Адамтектес приматтарда қарапайым естілік әрекеттің пайда болуы
Теңіздердің сансыз көп көтерілуі және қайтуы, таутүзілу. Теңіздерде қосжақтаулы ұлулар, мүкденелілер, сүйекті балықтар тіршілік етті. Континенттік су қоймаларда құйрықты және құйрықсыз қосмекенділер, төмсақтар (крокодил) болды. Құрлықта тасбақалар, кесірткелер өмір сүрді. Төменгі сатылы приматтар (лемурлар) өркендеді. Бунакденелілер алуан түрде кездесіп, жабықтұқымды өсімдіктер үстемдік етті. Өте ежелгі маймылдар (парапитектер), құстардың осы заманғы тұқымдастары, тұяқтылар болды. Приматтардың миы және сезім мүшелері дамыды
Су өте күшті жайылып, теңізді су басты және су қайтумен араласты және ауа райы салқындады. Анд және жартасты таулар өсті. Ұлулар, мүкденелілер, саусаққанатты балықтар, жорғалаушылар болды. Тісті және желпуіш құстар, қалталылар және қағанақты сүтқоректілер пайда болды. Алғашқы жабықтұқымды өсімдіктер өмір сүріп, буынаяқты бунақденелілер (тозаңдандырғыштар) каптап кетті. Қосжактаулылардың 70%-ы, теңіз кірпісінің 50%-ы, аммониттердің 100%-ы, белемниттер, динозаврлар, ихтиозаврлар, қарапайым сүтқоректілер және бірқатар балдырлар өліп бітті. Гинкголылар (ашықтұқымды өсімдіктер класы) көбейді. Құстардың мишығында, сүтқоректілердің алдыңғы миында сайлар пайда болды, құрсақта даму, гүлдер және жемістер пайда болды
Атлант мұхиты, қатпарлық (жер қабығының) қалыптасты. Климат бастапқыда - ылғалды, кейінірек құрғақ болды. Теніздерде ұлулар (белемниттер, аммониттер, қосжақтаулылар, бауыраяқтылар), сары балдырлар өмір сүрді. Құрлықта жорғалаушылар, ихтиозаврлар, плезиозаврлар, динозаврлар пайда болды. Қырықжапырақтар және ашықтұқымдылар өсті. Көмірдід жинақталуы жалғаса- ды. Алғашқы құс - көнеқұс (археоптерикс) пайда болып, бейімділік жетіле түсті.
Гондвана (Орталық Үндістандағы тарихи облыс атауы) ыдырауы, құрғакшылық климат, көмір түзудің азаюы. Қосжақтаулылар, тікентерілілер, бауыраяқтылар, балықтар, жорғалаушылар, қылшабуынұрпаттылар, қырықжапырақтылар, қырықбуындар, қылканжапырақтылар өмір сүрді. Алты сәулелі маржандар, тасбақалар, төмсақтар, ихтиозаврлар, алғашқы қарапайым сүтқоректілер болды. Ірі қосмекенділер және балықтардың көптеген топтары өліп бітті. Баласын сүтпен қоректендіру, төрт белікті жүректің пайда болуы.
Орал және Тәңіртау (Тянь-Шань) тауларының қалыптасып болуы, теңіздін кері қайтуы, тұйық континенттік айдындардың қалыптасуы. Климат суықтан ыстықка дейін, құрғаққа аймақталған. Көмір түзілу жалғасуда. Жәндіктер (омыртқасыздар) кластарында отрядтар мен тұқымдастар өте көп мөлшерде өліп біткен. Жорғалаушылар, қырықжапырақтәріздестер және ашықтұқымдылардың (қылқан жапырақтылардың) үстемдік етуі. Аңға ұксас қасиеттері бар алғашқы жорғалаушылардың пайда болуы. Тістің саралануы
Негізінен жылы және ылғалды климат. Осы заманғы континенттік жылы теңіздердік көлемі кеңейді, құрлықты су басты. Қазақстанда Орал және Тәңіртау (Тянь-Шань) қалыптасты. Географиялық белдемділік айқындалып, анықтала бастады. Көлемді тас көмір түзілуі. Балықтар, аммониттер және өзге ұлулар, мүкденелілер, тікентерілілер, маржандар, қосмекенділер өмір сүрді. Өсімдіктерден қылшабуындар (плаундар) және әр түрлі қырықжапырақтар өсті. Алғашқы қылқанжапырақтылар, ұшатын бунақденелілер, жорғалаушылар пайда болды. Бунакденелілер ұшуға бейімделді, жорғалаушылар жұмыртқалады, ұялы өкпе, өсімдіктерде тұқым пайда болды.
Кезеңнің басында теңіз кейін жылжыды, ортасында - қатты шегініс болды, соңында - құрлықтың орасан зор үлескісін тағы су басты. Сансыз жәндіктер (омыртқасыздар) және жаксүйексіздердің көпшілігі өліп бітті. Балықтардың барлық формалары: шеміршекті, саусаққанатты, сүйекті (сәулеқанатты) және қостынысты балықтар пайда болды. Аммониттер пайда болып, үстемдік жасады. Құрлық игерілді. Өрмекшілер, кенелер, құйрықаяқтылар өмір сүрді. Алғашқы қосмекенділер болды. Споралылардың негізгі топтары: қылшабуындар, қырықжапырақтар және нағыз тұқымды өсімдіктер өсті. Риниофиттер өліп бітті, топырақ жабыны қалыптасты. Өсімдіктерде ұлпалар және мүшелер бөлініп, спора түзу іске асты. Өкпе және тері арқылы тыныс алып, аяқ пайда болды.
Теңіз шегініс жасады. Саян, скандинавиялық таулар түзілді. Балдырлар үстемдік етті. Ішекқуыстылар, ұлулар, мүкденелілер, иықаяқтылар өмір сүрді. Алғашқы ауамен тыныс алатын жануарлар - құршаяндар, сондай-ақ көне балықтар пайда болды. Құрлықка өсімдіктер - ринифиттер шықты. Өсімдіктерде алғашқы ұлпа ризоидтар және жануарларда атмосфералық тынысалу пайда болды.
Осы заманғы континенттің үлкен бөлігін теңіз алып жатты, олар соңынан шегініс жасады. Буынаяқтылар: трилобиттер мен иықаяқтылар үстемдік жасады. Тікентерілілер (17 класс); басаяқты ұлулар, маржандар, суда тіршілік ететін өрмекшітәріздестер, омыртқалылардан балықтар, өсімдіктерден балдырлар болды. Күрекаяқты ұлулар, мүкденелілер өмір сүрді. Басаяқтыларда және балықтарда ми пайда болды.
Теңіздердін көтеріліп, шегінуі, соңынан шегінуі, көлемінің ұлғаюы байқалды. Минералданған қаңқалары бар ағзалар пайда болды. Балдырлардың, трилобиттердің, шаянтәрізділердің, ұлулардың, тікентерілілердің әр алуан типтері өмір сүрді. Желілілер, жақсүйексіз омыртқалылар тіршілік етті. Әр алуан қарапайым тікентерілілер және т. б. өліп бітті. Екінші реттік ауыз және ішкі қаңқалы болды.
Жәндіктердің алуан түрлігі орасан көбейді. Ішекқуыстылар; Құрттардың барлық типтері: жалпақ, жұмыр және буылтық құрттар; Буынаяқтылар (шаянтәріздестер, трилобиттер); Мүмкін тікенектерілілер өмір сүрді. Көпжасушалы балдырлар өсті. Жануарларда мүшелер жүйесі пайда болды.
Сан алуан прокариоттар, әсіресе цианбактериялар кең таралды. Эукариоттар, строматолиттер, балдырлар болды. Көпжасушалы эукариотты ағзалар, жыныстық үдеріс пайда болды.
Жанартау іс-әрекетінің белсенділігі байкалды. Тіршіліктің дүниеге келуі. Прокариоттың пайда болуы. Микроағзалардың, әсіресе бактериялар түріндегі сан алуан топтары қалыптасты. Строматолиттер - цианбактериялар, бәлкім шоғырлы формалар Жасушалық, гетеро- және автотрофтық, пигменттер және фотосинтез көрініс берді.|-

Спираль түрінде берілген геохронологиялық шкала

Замандардың әрқайсысы бірінен-бірі көптеген көрсеткіштермен едәуір ерекшеленеді. Геологиялық үдерістердің ең маңызды ерекшеліктері климаттық жағдайлар және ең бастысы, тіршіліктің үстем формалары өсімдіктер мен жануарлар. Бір заманнан екінші заманға қасқағым мерзімде өтпейді, заман ұзақтығы миллиондаған жылдармен есептеледі.
1. Архей заманы шамамен бұдан 3,5 млрд жыл бұрын басталған. Бұл ең ұзақ мерзімге - 1 млрд жылға дейін созылған. Осы мерзімде тіршіліктің және тірі ағзалардың негізгі қасиеттері қалыптасты.
2. Протерозой заманы бұдан 2,7 млрд жыл бұрын басталды. Тіршілік геологиялық күшке айналды да ғаламшар қайтадан түзіліп, ондағы литосфера мен атмосфераның өзгеруіне үлес қоса бастады.
3. Палеозой заманы бұдан 500-600 млн жыл бұрын басталды. Оның ұзақтығы шамамен 240-340 млн жылдарға созылған.
4. Мезозой заманы бұдан 195—230 млн жыл бұрын басталып, шамамен 163 млн жылға созылды.
5. Кайнозой заманы нағыз казіргі кездегі заман, ол күні бүгінге дейін созылуда. Бұдан 53-67 млн жыл бұрын басталған. Бұл - қазіргі уақыттағы тіршілік заманы.

Қорытынды

Архей мен Протерозойды көбінесе Докембрийге немесе Криптозойға біріктіреді, өйткені ондағы пайда болу үдерістері мен тіршіліктің дамуы біріне-бірі ұқсас. Соңғы үш заман Фанерозойға біріктіріледі. Эволюциялың үдерістер жылдамдығы біртіндеп өсті. Сөйтіп замандар бірін-бірі тездете алмастырды. Заман ішіндегі едәуір ұсақ бөліктер де геологиялық қатпарлар және тірі ағзалардың құрамы бойынша айқын ерекшеленіп, кезеңдер деп аталды. Геологиялық жылнамада саналуандық көп болмағандықтан, Архей заманы кезеңдерге бөлінбейді. Мұның, негізгі себептерінің бірі үстемдік еткен тіршілік формаларының бастапқыда біржасушалы, кейіннен көпжасушалы жәндіктер (омыртқасыздар) және балдырлардың болуынан деп есептеледі.

• Минералданған қатты сүйектері;
• Сүректі түзілістері;
• Споралары

болмағандықтан, мұндай тіршілік иелері тасқа айналған түрде онша жақсы сақтала бермейді. Бірақ Палеозой заманынан бастап қалған замандардың барлығы кезеңдерге айқын бөлінеді. Барлығы 12 кезең бар. Оның үшеуі - Мезозой, үшеуі Кайнозой заманына тиесілі, қалғандары Палеозой заманына жатады. Олардың атаулары кестеде берілді.