Аромундар
| Аромундар | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
300 000 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Грекия |
200 000 |
 Солтүстік Македония |
9 700 |
 Румыния |
30 000 |
 Албания |
8 000 |
| Тілдері | |
| Діні | |
| Этникалық топтары | |
|
пиндиялықтар, грамостиандар, фаршероттар, мусекерлер, москополие. | |
Аромундар (аромандар, македониялық румындар, цинцарлар, куцовлахтар, фаршероттар) — Грекияның, бұрынғы Югославияның, Болгарияның, Албанияның және Румынияның таулы аймақтарын мекендейтін халық. Олар Грекияның солтүстігінде (200 мың адам – 2015, бағалау), Македонияның оңтүстігі мен шығысында (9,7 мың адам – 2002, санақ), Румынияда (30 мыңнан астам адам), Орталық Албанияның оңтүстігінде (8,5 мың адам - 2011, санақ, бағалаулар - 100 мың адамға дейін), Болгарияның оңтүстік-батысында (3,6 мың адам - 2011 , санақ), сондай-ақ Түркияда, Ливанда және т.б. тұрады. Жалпы саны 300 мың адамға дейін жетеді.[1]
Автоэтнонимі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]"Аромундар" термині arumini < лат. Романи "римдіктер" атауын алғаш рет Густав Вейганд ұсынған.
Влахи термині орта ғасырларда балқандарда осы аймақта өмір сүрген роман халықтарының экзонимі (шетелдік атауы) ретінде қолданылған. Бүгінгі күні бұл термин тек аромундар мен мегленорумындарға қатысты қолданылады.
Эндоэтнонимі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ағылшынша - «Vlachs»; грекше - «Αρμάνοι»; румынша - «Aromâni»; болгарша - «Арумъни / Власи»; македонша - «Ароманци / Власи»; сербше - «Власи»; хорватша - «Vlasi»; орысша - «Аромуны»; украинша - «Арумуни»; мажарша - «Arománok».
Субэтникалық топтары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- пиндиялықтар - Салоники, Пиндус, Македония;
- олимп тауы тұрғындарының субэтникалық тобы;
- грамостиандар – Албания мен Грекияның шекарасы;
- фаршероттар - Албаниядағы Фрашери ауылы;
- мусекерлер - Албанияның Адриатика жағалауы;
- москополие - 18 ғасырда олар Македония мен Салоникиге барды.[2]
Нәсілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Олар европеоид нәсілінің үнді-жерортатеңіздік тобына жатады.[3]
Тілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Тілі — аромун тілі, румын тілінің македон-румын диалектісі. Серб-хорват, грек, албан тілдері де жиі кездеседі. Жазуы латын әліпбиіне негізделген. Бұл тілді қолдану құлдырау кезеңін бастан кешіруде. Македондықтармен неке қию мен ассимиляцияның жоғары көрсеткіштері сөйлеушілердің азаюына әкелді. Крушево - аромун тілін қолданатын әлемдегі жалғыз орын. Бұл тіл жақында қайта жандануда және қазір бүкіл ел бойынша аромун тілінде студенттерге сабақ беріледі.[4]
Жазуы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Аромун тіліне арналған жазуды жасаудың алғашқы әрекеттері XVIII ғасырдың аяғынан бастап - алдымен грек әліпбиіне, ал XIX ғасырдың басынан бастап - латын әліпбиіне негізделген.
Қазіргі жазу жүйесі қабылданғанға дейін армун тілі әр түрлі қаріптермен, соның ішінде грек және кириллица әліпбилерімен жазылған. 1980-1990 жылдары стандартты жазу жүйесін құруға деген ұмтылыс қайта жанданды.
Латын әліпбиіне негізделген қазіргі жазуы:
Aa Ãã Bb Cc CEce/CIci CHEche/CHIchi Dd DHdh DZdz Ee Ff Gg GEge/GIgi GHEghe/GHIghi Hh Ii Jj Kk Ll LJlj Mm Nn NJnj Oo Pp Qq Rr Ss SHsh Tt THth TSts Uu Vv Ww Xx Yy Zz[5]
Діні
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Сенушілер негізінен православиеліктер, аз бөлігі (Албанияда) мұсылмандар.[6]
Негізгі қоныстану аймағы және халқы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]ХІХ — ХХ ғасырдың басында аромундар негізінен Крушево мен Битолда және Пелистер таулы аймағына жақын Төменгі Пол, Трнов, Маловиште, Магарево, Гопеш ауылдарда тұрды. ХХ ғасырдың басында, Битола аймағынан басқа, Охридте, Ресенде, сондай — ақ Охрид көлінің солтүстігіндегі екі ауылда - Горна Белица мен Долна Белицада шағын аромун колониялары болды. Аромундардың шағын қауымдастықтары - Скопье, Кичево, Велес қалаларында құрылды. Олардың едәуір бөлігі сол кезде жергілікті гректермен немесе басқа славян ұлттарымен ассимиляцияланған. Кавадарци мен Неготино қалаларындағы шағын қауымдастықтары да ассимиляцияланды. 2002 жылғы халық санағы бойынша Скопьеде 2557, Штип (2074), Битола (1270), Крушево (1020), Струга (656) қауымдастықтарында көбірек аромундар өмір сүрген.
1994 жылғы санақ бойынша сол кездегі Македония Республикасында 8647 аромундар тіркелген. Алайда олардың көптеген адамдары македониялықтар ретінде тіркелді. 2002 жылғы халық санағы бойынша Солтүстік Македонияда 9 695 аромундар болған.[7]
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Аромундар, өздеріне жақын меглен-румындар сияқты, ежелгі дәуірде, Балқан Рим империясының құрамында болған кезде иллириялық жергілікті тайпалардың біртіндеп римизациялануы нәтижесінде қалыптасты.
Сонымен қатар, Батыс Рим империясынан айырмашылығы, романизацияланған Балқан халықтары дәстүрлі ауылдық өмір салтын және Римге дейінгі дәуірдегі кәсіптерін сақтап қалды және неміс халықтарының ықпалына түспеді. Оның орнына оңтүстік славяндар, гректер, албандар, түріктер мен сығандар аромундар өміріне, тұрмысына, тілі мен мәдениетіне орасан зор әсер етті. Қазіргі уақытта аромундардың өз мемлекеттілігі жоқ және оларды көрші халықтар біртіндеп ассимиляциялауда. Бұрын, олар өз мемлекетін құруға екі рет әрекет жасады:
Аромундардың алғашқы әрекеттері кезеңі XI-XIII ғасырларға келеді. Бұл кезеңде бұрын Балқанның ішкі бөлігін ресми түрде бақылап келген Византия империясы түріктер мен крест жорықтарының шабуылынан айтарлықтай әлсіреді. Славян мемлекеттері (Сербия және Болгария) феодалдық бытыраңқылық кезеңіне аяқ басты. Ортағасырлық жылнамаларда (әсіресе гректерде) влахтардың дербес аумақтық-тайпалық одақтарының едәуір санының пайда болуы туралы жазылған.
Ұлы Влахия, сондай — ақ Влаш Фессалиясы ретінде белгілі, барлық аромун түзілімдерінің ішіндегі ең маңыздысы болды;
Кіші Влахия -Влаш Этолиясы және Акарнания;
Ескі Влахия (Қазіргі Босния-Герцеговина, Черногория және Сербия республикаларының шекарасында);
Жоғарғы Валахия (Эпирлердің Валахия территориялары);
Влахоринхия (Македония);
Кіші анклавтар: Балқан, Родоп және т. б.
XX ғасырдың ортасына қарай Пиндус-Меглена княздігі 1941-1944 жылдар аралығында өмір сүрді және Грекияның солтүстік-батысында және Албания мен Македонияның оңтүстігінде құрылды.[8]
Кәсібі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Негізгі дәстүрлі кәсібі мал шаруашылығы, жазда - Пинд, Олимп, Фракия жоталарында, қыста және күзде - аңғарларда.
Олардың кәсіпқой қолөнершілер және сауда керуендеріне жол көрсетушілер болған. Аромун сауда колониялары Грецияда, Австрияда, Чехияда, Моравияда, Силезияда, Пруссияда, Саксонияда және Италияда белгілі.[9]
Тұрмыс салты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары. Елді мекендер таулардың оңтүстік беткейлерінде шоғырланып орналасқан, бір, екі, үш қабатты тас үйлерден тұрады. Көшіп-қону кезінде олар сырықтардан жасалған, балшықпен жағылған және сабанмен жабылған жарты шар тәрізді үйшіктерді пайдаланады.
Дәстүрлі киімдері. Аромундар 20 ғасырдың басындағы Македониядағы дәстүрлі киімдері сақталған. Әйелдер киімдері ұзын көйлек, белдемше, алжапқыш, күрте, шарф, шұлық және сандалдардан, ал ерлер костюмі жейдеден, шалбардан, жилет, белбеуден тұрады.
Аромундардың ауылдық жерлеріндегі киімі қала тұрғындарының киімінен ерекшеленді. 15 ғасырға дейін аромундар арасында фустанелланың қолданылды. Сонымен қатар, фустанелланы олар өздерінің этникалық костюмі деп санайды.[10]
Дәстүрлі тағамдары.Ең танымал аромун тағамдардың бірі, писуруда (майға қуырылған үй кеспесі), майға қуырылған бекон, қуырылған шошқа етінің табадағы бөліктері болып табылады, ахними - көкөністермен, әдетте картоппен, пиязбен немесе пиязбен ет тағамы, ең танымал аромундар тағамдардың бірі, пастирма (арумания нұсқасы) және т. б. Тағамдар негізінен ет, шошқа майы және жануар майына бағытталған.
Лорди - тамақ дайындау үшін қолданылатын шошқа майының бір түрі, ал usandza - шошқа майы мен беконның бір түрі, тиган - қуырылған бәліш. Аромун дастарханы сонымен қатар ірімшік пен май қосылған пирог болып табылатын - брутала. Сãmbãcuchi - бұл жүгері ұнынан жасалған хош иістендірілген бәліш. cãtsãroanje, көп жапырақтардан жасалған хош иісті лаваш наны.[11]
Фольклоры Ән және аспаптық фольклор сақталған. Әндер (кынтик, кынтице) – құда түсу мен үйлену тойына, жоқтауларға, батырлар туралы лиро-эпостық жырлары, стилі мен батырлардың атауларына байланысты гректердің клефтер туралы жырлары мен оңтүстік славяндардың гайдуктар туралы жырларына жақын. Батырлық эпостың мотивтері белгілі, балладалар жиі кездеседі. Билері негізінен ер адамдарының, үлкен ашық шеңбер түрінде оңтүстік славяндық колоға жақын.[12]
Танымал аромундар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- Герберт фон Караян - австриялық дирижер;[13]
- Ни́кола П. Па́шич - Сербияның бірнеше мәрте премьер-министрі және Югославияның премьер-министрі;[14]
- Мельпоме́на Димитрова Кырничева - террорист, ВМРО мүшесі;[15]
- Калиопи Букле - македониялық эстрада әншісі;[16]
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004-2017 https://old.bigenc.ru/ethnology/text/3452613?ysclid=lr7db7zyzo713722597
- ↑ Аромундар - Armãnj https://nacio.at.ua/publ/nacionalnosti/aromuny_armanj/2-1-0-9
- ↑ Әлем халықтары / Аромундар http://www.etnolog.ru/people.php?id=AROM
- ↑ Солтүстік Македониядағы хош Аромундар https://alphapedia.ru/w/Aromanians_in_North_Macedonia
- ↑ Арумын әліпбиі/Aromanian alphabet. Тексерілді, 11 маусым 2024.
- ↑ Аромундар http://www.hrono.info/etnosy/etnos_a/aromuny.php
- ↑ Солтүстік Македониядағы аромундар. Тексерілді, 11 маусым 2024.
- ↑ Аромундар және олардың мемлекеттігі туралы https://m.ok.ru/pokolenieistorikov/topic/154352633547539?ysclid=lt1lqib8xo784371333
- ↑ Аромундар http://knowledge.su/a/aromuny
- ↑ Аромундар https://ru.wikibrief.org/wiki/Aromanians
- ↑ Аромундар https://alphapedia.ru/w/Aromanians
- ↑ Әлем халықтары / Аромундар http://www.etnolog.ru/people.php?id=AROM
- ↑ Герберт фон Караян https://biographe.ru/uchenie/gerbert-fon-karayan/?ysclid=lt2jafs4t9780372759
- ↑ Пашич, Никола (Hgonc, Untklg). Тексерілді, 11 маусым 2024.
- ↑ Менча Карничева https://www.calendarz.com/ru/on-this-day/march/16/mencha-karnicheva
- ↑ Калиопи https://ru.wikipedia.org/wiki/Калиопи