Neft sanaatı

Neft sanaatı — salmaqlı sanaat tarawı. Neft hám gaz kánlerin qıdırıw, kán qudıqların qazıw, neft hám neft penen aralas shıǵatuǵın gazdı qazıp alıw, neft gazdı qayta islew, neftti trubalar arqalı jıberiwdi óz ishine aladı. Neft sanaatı neft qudıqların mexanik usılda qazıwǵa ótken dáwirden baslap (AQSH, 1859 ) rawajlana basladı. Rossiyada 1-neft qudıǵı Kubanda 1864-jılda qazılǵan. Neft sanaatı Kanadada 1862-jıldan, Venesuelada 1917-jıldan, Iranda 1908-jıldan payda bolǵan.

Ózbekstanda dáslepki neft káni 1904-jılda ashılǵan (Ferǵana oypatlıǵındaǵı Shimyan neft káninde 278 m tereńlikten kúnine 130 t neft alınǵan). Sol jılı Vannovsk (házirgi Altıarıq) temirjol stansiyasında neftti qayta islew zavodı iske túsirildi. Ózbekstanda neft sanaatınıń payda bolıwı sol sáneden baslandı. Onnan keyin Ferǵana batıǵında Yorqóton, Selroxs kánleri de ashıldı, Shimyan-Vannovsk neft trubası qurıldı, neftti qayta islew zavodı elede keńeytirildi. Sol dáwirde orıs hám sırt el kapitalı neft qazıp alıw, onı qayta islew, neft ónimlerin satıwdı tolıq óz qadaǵalawına aldı. «Santo» - Orta Aziya neft sawdası shólkemi dúzildi. 1913-jılda jámi 13 mıń tonna neft qazıp alındı. Oktyabr kóterilisinen keyin neft kánleri hám neftti qayta islew kárxanaları natsionalizaciya etilip, neft kánlerin izlew, jumısqa túsiriw de sovet hákimiyatı qolına ótkerildi. Ózbekstanǵa basqa respublikalardan, ásirese, Rossiyadan kóplegen qánigeler kela basladı. Qoqan qalasında «Ózbekneft» (1924), Termiz qalasında «Termizneft» (1936) trestları shólkemlestirildi. Qoqan neft texnikumı (1935) ashıldı. Urısqa shekem bolǵan dáwirde Surxandarya wálayatında da neft kánleri ashıldı hám jumısqa túsirildi (1935). 1940-jılda mámlekette neft alınatuǵın kánler sanı 11 danaǵa shekem jetti.

1941-45-jıllarda jańa neft kánleri (Ferǵana oypatlıǵında Qubla Alapıshıq, Palwantas, Ándijan ) ashıldı hám tez arada jumısqa túsirildi. Altıarıq zavodı keńeytirildi. Sol dáwirde respublikada neft sanaatınıń infratúzilmesi de payda boldı. 1941-jılda 196 mıń tonna, 1945-jılda 478 mıń tonna neft qazıp alındı, 50-jıllardan neft kánlerinde telemexanizaciya quralları qollanıla basladı, turbinalı burǵılaw engizilip basladı. 1959-jılda Ferǵana oypatlıǵı hám Surxandarya wálayatındaǵı 9 neft kániniń ózinen 1460 mıń tonnadan artıq neft alındı. Usı dáwirde Buxara -Xiywa aymaqlarında tabılǵan neft kánleri jumısqa túsirildi, olardıń negizinde neft hám gaz qazıp alıw basqarması shólkemlestirildi. 70-jıllar basınan ayırım neft kánlerindegi rezervlerdiń tawsılıwı nátiyjesinde neft qazıp alıw azaydı. Jańa neft kánlerin tabıw ushın tereń qudıqlar qazıw rejelestirildi. Voruxda 5200 m, Ǵumxanada 5670 m, Chust-Popda 5805 m, Mıńbulaqta 6006 m oǵada shuqır neft qudıqları burǵılandı.

1985-jılda Buxara -Xiywa provinsiyasında jaqsı quramlı, neft-gaz kondensatlı Kókdomalaq káni ashıldı.

Ózbekstan Respublikası mustaqıllıqqa eriskenden keyin Neft sanaatın rawajlandırıw máselesi áhmiyetli  jumısqa aylandı. 1992-jıl 23-dekabrde neft hám gaz sanaatı hám de ol menen baylanıslı barlıq kárxana, shólkem, mekemeler birden-bir basqarıwǵa birlestirilip, «Ózbekneftgaz» milliy korporatsiyası dúzildi. 1993-jıl Ferǵana baltıǵınıń oǵada tereń qatlamlarınan (Mıńbulaq strukturasınan ) neft atılıp shıqtı (izlew burǵılaw jumısları ele dawam etpekte). Respublika neft sanaatı xalıq xojalıǵınıń neftke bolǵan talabın tolıq qandırıw múmkinshiliklerine iye. Ásirese, Kókdomalaq káni joqarı pát penen iske túsirildi. 1995-jılda Ózbekstanda 7 mln. tonnaǵa jaqın neft hám kondensat qazıp alındı. 1991-2003-jıllarda Ózbekstanda neft hám gaz kondensatiın alıw 2,8 márte astı (1990-jılda 2,81 mln. tonna; 1997-jılda 7,9 mln. tonna) hám 1995-jılda neft importın juwmaqlap, respublikanıń neft ǵárezsizligin támiyinlewge múmkinshilik jarattı. 2001-jıldıń yanvar ayına kelip Ózbekstanda 59 kánden neft alındı, 17 kán isletiwge tayarlanǵan hám konservaciyada. 13 kán izlew-qıdırıw awhalında. Neft qazıp alıw hám kánlerdi izlep-tekseriw boyınsha Ózbekstan - Malayziya qospa kárxanası (Óz-Maloyl) (1994) dúzildi. Ózbekstan neft ǵárezsizligine eriskenden keyin, shetten neft hám neft ónimlerin alıp keltiriwge mútájlik qalmadı. 2000-jılda Ózbekstan Neft sanaatında gaz kondensatı menen birge 7,53 mln. tonna neft qazıp alındı.

Neft-ximiya sanaatınıń rawajlanıwı sebepli házirgi zaman ekonomikasında nefttiń áhmiyeti artıp baratır. Dúnya júzinde Neft sanaatı AQSH, Rossiya, Ullı Britaniya, Saudiya Arabstanı, Iran, Quwayt, Venesuela, Qıtay hám basqa mámleketlerde rawajlanǵan.

Abdurahim Artiqov.