Sengkalan

Candrasangkala (aksara Jawa: ꦕꦺꦴꦤ꧀ꦢꦿꦱꦁꦏꦭ) utawa Sengkalan (aksara Jawa: ꦱꦼꦁꦏꦭꦤ꧀) iku cara nulis taun kang disandhi nganggo ukara. Sengkalan punika kadadosan saking tembung saka kala an, lajeng mungel sangkalan; wusananipun luluh dados sengkalan. Panulisan titi mangsa iki asring kagunakaké ing Sastra Jawa Kuna lan Tengahan. Cara macané kanthi diwalik. Tuladha: Sirna ilang krětaning bumi, yèn diterjemahaké dadi angka 0, 0, 4, 1. Diwalik banjur dadi 1400. Tembung “sengkalan”, asalé saka tembung “saka” lan “kala”. Saka utawa çaka iku jenengé bangsa Indhu, kala utawa kala ateges wektu. Sakakala yaiku kalané ana ratu golongan çaka kang jumeneng nata ing tanah Indhu sisih kidul, lan wektu iku wiwitané taun saka, yaiku taun 1 utawa taun 78 Masèhi. Mungguh kang dikarepaké “sengkalan”, yaiku unèn-unèn kang duwé teges angkaning taun. Ing jaman biyèn kang kanggo pétungan ing Tanah Jawa iku taun Saka. Nanging saiki ana kang migunakaké taun rembulan utawa taun candra, yaiku pétungan kang sasiné manut lakuning rembulan, diarani: “Candrasengkala”. Sengkala kang dhedhasar taun srengéngé, banjur diarani: gong lumakutinabuh

Werna-warna sengkalan

Miturut wujudé

Miturut wujudé, sengkalan iku ana rong warna yaiku:

• Suryasengkala; yaiku sengkalan kanggo nengeri taun surya.
• Candrasengkala; yaiku sengkalan kanggo nengeri taun candra.

Miturut jinisé

Miturut jinisé sengkalan dipérang dadi telu, yaiku:

• Sengkalan lamba, yaiku sengkalan kang migunakaké tembung-tembung kang prasaja. Tuladha: Buta (5) lima (5) naga (8) siji (1), dadi angkané 5581 lan tegesé taun 1855.
• Sengkalan miring, yaiku sengkalan kang migunakaké tembung-tembung miring saka watek sengkalan lamba. Tuladha: Lungiding Wasita Ambuka Bawana (1975).
  • Tembung "lungid" tegesé "landhep", kang dikarepaké landheping "gaman". Gaman duwé watek 5.
  • Tembung "wasita" tegesé "pitutur jati", pitutur iku ana gegayutané karo resi, wiku utawa pandhita kang nduwé watek 7.
  • Tembung "Ambuka", kang dikarepaké "lawang" utawa "gapura" kang nduwé watek 9.
  • Tembung "Bawana", kang dikarepaké "bumi" kang nduwé watek 1.
• Sengkalan memet, yaiku sengkalan kang digawé ora nganggo ukra nanging awujud gambar, reca, candhi, gedhong lan sapanunggalané. Tuladha: Dik (buta) gajah tinunggangan jalma, tegesé 1785 (buta=5, gajah=8, tinunggangan=7, jalma=1).

Tembung lan watek wantuné

1. Tembung kang duwé watek 1 yaiku:

Tunggal	Siji	Gusti	Nyawiji
Sujanma	Jalma	Wong	Semèdi
Nabi	Rupa	Maha	Iku (buntut)
Rat	Jagad	Bumi	Bawana
Surya	Candra	Kartika	Urip
Putra	Wani	Tyas	Kalbu
Wardaya	Raja	Ratu	Narpa
darani	jana	janma

2. Tembung kang duwé watek 2 yaiku:

Kalih	Dwi	Asta	Nembah
Nyembah	Nétra	Caksu	Soca
Pandulu	Tingal	Paningal	Kembar
Myat	Swiwi	Peksi	Paksi
paksa (swiwi)	Sikara	Dresthi	Kanthi
Apasang	Sungu	Talingan	Karna
karni	kuping	drasthi	drêsthi
drêstha	mata	locana	danta
untu	gadhing	buja	lêngên
tangan	carana	sikil	yama
paro	kêmbar

3. Tembung kang duwé watek 3 yaiku;

Tiga	Tri	Bahni	Geni
Agni	Ujwala	Murub	Urub
Dahana	Payudhan	Yudha	Perang
Kaya (awak)	Kadya	Kadi	Bentèr
Kawruh	Guna	Wédha	Naut
Teken	Pawaka	Rananggana	Brama
huti	kurban	sajèn	jata
jwalana

4. Tembung kang duwé watek 4 yaiku:

Papat	Pat	Catur	Wahana
Warih	Dadya	Kéblat	Suci
Wening	Nadi	Toya	Jaladri
Samodra	Tasik	Sindu	Marta
Karta	Masuh	Sagara	Gambiralaya

5. Tembung kang duwé watek 5 yaiku;

Lima	Gangsal	Panca	Pandawa
Wisik	Gati	Indriya	Parastra
Gaman	Panah	Pusaka	Lungid
Landhep	Guling	Diyu	Dik
Buta	Yaksa	Raseksa	Raseksi
Wil	Galak	Tata	Maruta
Bayu	Samirana	Angin	Marga
pawana	danawa	gata	gati
harsaya	bungah	sênêng	hru
panah	indriya	ati	karêp
tata (tatagata)

6. Tembung kang duwé watek 6 yaiku:

Nem	Sad	Rasa	Hartati
Sarkara	Tikta	Obah	Oyag
Kayu	Wreksa	Prabatang	Lindhu
Mangsa	Naya	Wayang	Ilat
rêtu	tikta	pêru	kasaya
gurih	lawana	uyah	asin
lêgi	lêngka	pait	masa
sasi

7. Tembung kang duwé watek 7 yaiku:

Pitu	Sapta	Prawata	Giri
Arga	Gunung	Acala	Pandhita
Resi	Wiku	Sogata	Swara
Dwija	Wulang	Mulang	Weling
Wasita	Tunggang	Titihan	Titih
Turangga	Aswa	Kuda	Jaran
Sabda	arditi	biksu	biksuka
hangsa	yati	Muni

8. Tembung kang duwé watek 8 yaiku:

Wolu	Astha	Basu	Basuki
Slira	Murti	Bujangga	Pujangga
Manggala	Taksaka	Ula	Naga
Sarpa	Sawer	Dwipa	Bajul
Liman	Dwipangga	Èsthi	Gajah
Dirada	Kunjara	Tanu	Madya
hasti	jihmaga	bujaga	murti
sarira	awak

9. Tembung kang duwé watek 9 yaiku:

Sanga	Sang	Nawa	Déwa
Dwara	Lawang	Kori	Gapura
Wiwara	Ambuka	Gandha	Puspa
Kembang	Kusuma	Bedhah	Muka
Rudra	Gatra	Menga	wila
guha	guwa	bolongan	Mancep
goh	sapi

0. Tembung kang duwé watek 0 yaiku:

Ilang	Musna	Sirna	Nir
Murca	Mlethik	Langit	Akasa
Wyat	Tawang	Kombul	Muluk
Nenga	Luhur	Duwur	Adoh
Swarga	Tanpa	Tan	Swuh
Suda	Windu	titik	cêcêk
rusak	dwasta	lêbur	brastha
awang-awang	jumantara	widik (widik-widik)

Carané Gawe Sengkalan

Yèn arep gawé ukara sengkalan:

• Sepisanan kudu nggoleki tembung luwih dhisik kanggo guru dasanama (persamaan arti tembung), tegesé tetembung kang darbe tegesé padha duwé watak wilangan kang padha. Umpamane: gunung, prawata, arga, giri, haldaka, lan redi.
• Kaping loro, guru sastra (persamaan tembung), tetembungan kang duwé wujud tukisan kang padha, dianggep duwé wilangan kang padha. Thuladhane: esthi kang tegesé gajah. Lan tembung esthi iku, uga mengku teges kekareban kang duwé watak wolu (8).
• Kaping telu, nggoleki guru warga (persamaan golongan). Tetembungan kang duwé golongan padha dianggep darbe watak wilangan kang pdha, contoné: rembulan, srengéngé, bumi, iku duwé watak wilanagan siji (1).
• Sing Kaping papat, guru wanda (persamaan suku tembung), yaiku tetembungan kang duwé suku tembung utawa unine padha dianggep duwé watak wilangan kang padha yaiku papat (4)
• Kaping lima, yaiku migatekake anané guru sarana (persamaan fungsi), yaiku sarana utawa piranti.Watak wilangan dianggep padha karo fungsine (pigunane). Tuladha: lidah (ilat).Sing nggunakaké rasa dianggep duwé watak wilangan padha yaiku enem.
• Kaping enem, nggoleki guru karya (persamaan sipat kerja) yaiku barang lan kerjane, watak wilangane dianggep padha, upama mata lan madeng, dianggep darbe watak wilangan padha yaiku loro (2)
• Kaping pitu, guru darwa (persamaan sipat), yaiku sipat salah sawijining barang (benda) dianggep darbe watak lan wilangan kang padha karo panas, dianggep duwé watak wilangan kang padha yaiku telu (3)
• Kaping wolu, yaiku nggoleki guru jarwa persamaan arti utawa sinonim). Tetembungan kang duwé teges makna (arti) kang padha. Contoné, retu,obah lan horeg, dianggep duwé watak wilangan kang padha yaiku enem (6)

Carané Maca Sengkalan

Maca sengkalan padha karo maca ukara racaké, nanging angka kang kinandhut ing ukara sengkalan mau diwaca saka mburi mengarep utawa saka tengen mangiwa kaya maca tulisan Arab. Tegesé, angka saka ukara kang keri saka sengkalan mau dadi angka taun kang ngarep dhéwé, kosok baline angka kang kinandhut ing tembung sapisan, umpamané saka sengkalan nalika yasane Buta Cakil kang unine: tangan taksa satataning tanma. Jarwane Tangan: 2, Yaksa: 5, Satataning: 5, lan janma: 1, dadi diwaca taun 1552 Jawa utawa taun 1670 Masehi.

Panganggoné sengkalan

Sengkalan lumrahé digunakaké kanggo awxh katrangan tahun panulisan ing wiwitan utawa pungkasan buku/babad. Kasisipaké ing larikan tembang macapat mula pilihan uniné sengkalan uga kalarasaké karo guru gatra-guru wilangané tembang.

Conto sengkalan saka babad ing museum Reksapustaka Pura Mangkunegaran Surakarta :

• Babad Mataram : “Purwaning reh kang ing ngadu manis, anujwa ri sabtu jam sangenjang, ing wular rajib ri kang lek, tanggal kaping tri nuju, ing kuningan kalima akhir, taun wawu senggara, ing sengkalanipun, nabi nem amulang raja (=1671), anedhak srat babad awaling matawis, duk mangyasani kitha”
• Serat Ambya : “Kasmaran tanggal ping kalih, gara wage wulan rajab, warsa dal ing sengkalane, wani trus sabdaning nata (=1791), ing Prawiranagaran, kaping pat panumpingipun, nedhak mangun srat Ambya.”
• Babad Madura : “titi tamat panyuratnya srat babat ing madureki senen wage ping sekawan ing wulan rabingulakir taun dal amapangi windu kuntara lumaku sengkalane pinetanga jaran nenem kreta siji (=1767) kang raka kinen mring nagri ing madura.”
• Babad Kartasura : “Jumuwah wage tinulis, megengan ing wulan siyam, taun Je hakaro mangsane, windunipun kunthara, hanenggih sinengkallan, sir sasaga swara Ratu (=1780), sewu Tungatus wolong dasa.”
• Babad Tanah Jawa : “Anglir silem tembang madu gendhis, wiwitan kanen ingkang sangsa, Jumuwah wage dinane, trus warna giri ratu (=1749), sangkalane ingkang winarni, nenggih ing wulan sapar, tanggal wolu likur, taun Jimawal lumampah, sarta ingkang winarna sangkalaning warsa, ingkang leres kaetang.”
• Babad Adiati Terung : “kadya madu purwaning tulis, duk manurat wancinya jam astha, ing somanis arine, anuju tanggalipun, kaping lima nenggih, marengi Sura wulanira, déné ingkang taun, Jimakir ing taunira, sinengkalan Rasa obah esthi tunggil (=1866), punika panyeratinya.”

Déné sengkalan memet bisa rupa gambar utawa barang kang ngemu sengkalan, umpané ing Bangsal Kamandhungan Kraton Surakarta ana tetenger rupa lulang sapi siji ngemu sengkalan taun 1708.

Pranala njaba

• Setyawara
• Ki Demang
• Candrasangkala: Angka-Angka Yang Disandikan Dalam Untaian Kata-Kata