Halldór Laxness

Halldór árið 1955

Halldór (Kiljan) Laxness (23. apríl 1902 - 8. febrúar 1998) var íslenskur rithöfundur og skáld, jafnan talinn einn helsti íslenski rithöfundurinn á 20. öld.

Hann byrjaði snemma að lesa bækur og skrifa sögur, og þegar hann var 13 ára gamall fékk hann sína fyrstu grein birta í Morgunblaðinu undir nafninu H.G., og ekki löngu síðar, þá 14 ára gamall, birti hann grein í sama blaði undir sínu eigin nafni H. Guðjónsson frá Laxnesi.

Á ferli sínum skrifaði Halldór skáldsögur, smásögur, margar blaðagreinar, samdi ljóð, leikrit, þýddi bækur yfir á íslensku og fleira. Halldór hlaut Nóbelsverðlaun í bókmenntum árið 1955.

Nafn

Halldór Laxness fæddist sem Halldór Guðjónsson. Árið 1905 hóf fjölskylda hans búskap að Laxnesi í Mosfellssveit, og kenndi Halldór sig við þann bæ æ síðar. Hann tók hinsvegar upp Millinafnið Kiljan þegar hann skírðist til kaþólskrar trúar.

Ævi

Málverk af Halldóri Laxness eftir Einar Hákonarson frá 1984

Halldór var elstur í þriggja systkina hópi, en yngri voru systur hans, Sigríður (28. apríl 1909 - 18. ágúst 1966) og Helga (5. maí 1912 - 15. janúar 1992). Foreldrar Halldórs voru Guðjón Helgi Helgason (23. október 1870 - 19. júní 1919) og Sigríður Halldórsdóttir (27. október 1872 - 17. september 1951). Guðjón var af fátækum ættum og vann meðal annars í vegavinnu um allt Ísland og fékk fyrir það þokkaleg laun. Sigríður móðir Halldórs var ættuð frá Ölfusi, hún fluttist ung til Reykjavíkur þar sem hún og Guðjón kynntust svo síðar.

Árið 1905 seldi Guðjón húsið sitt í Reykjavík og keypti jörðina Laxnes í Mosfellsdal sem er 20 kílómetrum frá Reykjavík. Þangað fluttist Halldór með foreldrum sínum og móðurömmu, Guðnýju Klængsdóttur (18. febrúar 1832 - 21. mars 1924), ásamt vinnukonu og vinnumanni. Oftast var þó fleira fólk í Laxnesi, bæði gestir og vinnu- og kaupafólk. Halldóri fannst það gæfa hans að hafa fengið að reyna að búa á stóru sveitaheimili og svo virðist sem hann hafi alist upp við góðar aðstæður í Laxnesi.

	Halldór segir í bréfi til Stefáns Einarssonar að samkomulag á heimilinu hafi ávallt verið gott og í minningasögunni Í túninu heima segir hann: „á þessari liðnu tíð kom hlýtt hjartalag, grandvör framkoma og virðíng fyrir náúnganum í staðinn fyrir réttlæti úr tölvu; þar var sú fegurð í mannlegri sambúð sem ekki varð lifað án þrátt fyrir alt og alt og alt.
	— Halldór Guðmundsson (2004): 19.

Halldór byrjaði að skrifa sem barn og fékk ungur áhuga á íslenskri tungu og beitti sér fyrir málrækt í Mosfellsdalnum. Hann gaf út fyrstu bók sína, Barn náttúrunnar, 1919 þá aðeins 17 ára gamall. Hann skrifaði bókina þegar hann var 16 ára og sat þá frekar á Landsbókasafninu að skrifa en að mæta í skólann. Barn náttúrunnar gaf glöggum bókarýnum fyrirheit um það sem koma skyldi.

Þegar Halldór var ungur maður fór hann að ferðast og dvaldi meðal annars í Vesturheimi á árunum 1927–1929. Hann var í klaustri í Lúxemborg frá desember 1922 fram til haustsins 1923. Í klaustrinu tók hann kaþólska trú og var skírður og fermdur til kaþólskrar kirkju 6. janúar 1923.

Frumburð sinn, Maríu (10. apríl 1923 - 19. mars 2016), eignaðist Halldór með Málfríði Jónsdóttur (29. ágúst 1896 - 7. nóvember 2003) sem hann hafði kynnst sumarið 1922 í Rönne á Borgundarhólmi; þau giftust samt ekki. Í lok ævi sinnar var Málfríður elsti lifandi Íslendingurinn.

Halldór var tvíkvæntur. Árið 1930 giftist hann Ingibjörgu Einarsdóttur (3. maí 1908 - 22. janúar 1994) og með henni átti hann soninn Einar (9. ágúst 1931 - 23. maí 2016). Þau slitu samvistir 1940. Halldór kynntist seinni konu sinni, Auði Sveinsdóttur (30. júní 1918 - 29. október 2012), á Laugarvatni 1939. Samkvæmt frásögn ævisöguritara Halldórs Laxness, Halldóri Guðmundssyni, vildi Halldór fara rólega í sakirnar, og fyrstu árin eftir að þau byrjuðu að vera saman þurfti Auður að bíða þolinmóð eftir honum. Halldór Guðmundsson segir svo frá að Auður hafi verið tilbúin til þess að færa fórnir fyrir Halldór og getað létt áhyggjum af skáldinu, hún var konan sem Halldór dreymdi um. Auður og Halldór giftu sig hjá borgarfógeta 24. desember 1945. Þau fluttu að Gljúfrasteini í Mosfellssveit árið 1945, en það hús létu hjónin byggja. Það var draumur Halldórs að eignast heimili á sínum bernskuslóðum og þau fengu arkitektinn Ágúst Pálsson til þess að teikna húsið. Auður sá að mestu um að fylgjast með húsasmíðunum á meðan Halldór einbeitti sér að skrifum. Halldór og Auður eignuðust tvær dætur - Sigríði (*26. maí 1951) og Guðnýju (*23. janúar 1954).

Þegar Halldór var orðinn gamall maður og heilsunni farið að hraka fluttist hann á Reykjalund. Þar var hann í fjögur ár og sífellt meira bundinn við rúmið. Halldór Laxness lést 8. febrúar 1998, þá orðinn 95 ára. Í Morgunblaðinu birtist grein eftir Matthías Johannessen skáld þar sem hann sagði meðal annars:

Þann dag sem Íslendingar gleyma ritsnilld Halldórs Kiljans Laxness gegna þeir ekki lengur hlutverki sínu sem þjóð.

Viðurkenning

Árið 1955 var Halldór Laxness sæmdur Nóbelsverðlaununum. Það var í Stokkhólmi sem Halldór veitti verðlaununum viðtöku frá þáverandi konungi Svía, Gústaf VI. Adolf, nánar tiltekið í Hljómleikahúsinu við Kóngsgötuna. Nóbelsverðlaunin höfðu strax jákvæð áhrif, og bækurnar Halldórs voru í kjölfarið þýddar á fleiri tungumál og menn sem höfðu ekki gefið verkunum gaum áður kynntu sér bækurnar hans. Verðlaunin, Nóbelsskjalið og gullpeningurinn, eru varðveitt í Þjóðminjasafninu og í myntsafni seðlabankans.

Auk Nóbelsverðlauna fékk Halldór fjöldan allan af viðurkenningum fyrir ritstörf sín, en dæmi um aðrar viðurkenningar sem honum hlotnuðust voru: Menningarverðlaun ASF, Silfurhesturinn (bókmenntaverðlaun dagblaðanna) og virt dönsk verðlaun kennd við Martin Andersen Nexø, svo nokkur séu nefnd.

Halldór Laxness var gerður að heiðursdoktor við eftirfarandi háskóla:

• 1968: Aabo háskólinn (Åbo Akademi University) í Finnlandi í tilefni 50 ára afmælis sænskudeildarinnar við skólann,
• 1972: Háskóli Íslands í tilefni sjötugsafmælis Halldórs,
• 1977: Edinborgarháskóli í Skotlandi,
• 1982: Háskólinn í Tübingen í Þýskalandi í tilefni áttræðisafmælis Halldórs.

Stíll

Legsteinn Halldórs Laxness við Mosfellskirkju í Mosfellsdal

Þegar Halldór var ungur umgekkst hann mikið eldra fólk og talsmáti hans varð þess vegna háfleyglegur. Hann ræktaði tungumálið meira en aðrir höfundar og notaði öðruvísi stafsetningu til þess að ná fram ákveðnum stíl í textann sem og mörg áhugaverð orð.

Halldór hafði sterkar stjórnmálalegar skoðanir og skrifaði til að mynda Halldór tvær bækur um Sovétríkin sem ætlaðar voru til varnaðar þjóðskipulagi landsins. Skrif skáldsins um hag íslensku þjóðarinnar vöktu ávallt athygli, landinn reiddist honum ýmist eða varð snortinn yfir einlægni hans.

Safnið á Gljúfrasteini

Að frumkvæði Davíðs Oddssonar, forsætisráðherra, keypti ríkissjóður Gljúfrastein af Auði Laxness, ekkju Halldórs, í apríl 2002. Í september 2004 var opnað þar safn til minningar um skáldið; fjölskylda Halldórs hafði gefið safninu allt innbú Gljúfrasteins.

Deilur um ævisögu Laxness

Hannes Hólmsteinn Gissurarson, prófessor sagði frá því opinberlega sumarið 2003, að hann væri að skrifa ævisögu Laxness, en í kjölfarið reyndi Auður Laxness að meina honum aðgang að bréfasafni skáldsins á handritadeild Þjóðarbókhlöðunnar og tókst það. Ástæðan var sú að hún taldi Hannes ekki færan um að skrifa óhlutdræga ævisögu Laxness. Eftir að fyrsta bindi ævisögunnar Halldór kom út gagnrýndu Helga Kress, prófessor, og fleiri Hannes harðlega fyrir að fara frjálslega með tilvitnanir í texta skáldsins án þess að geta heimilda. Hannes hefur síðar viðurkennt í viðtölum að hann hefði átt að geta heimilda í ríkara mæli en hann gerði.

Haustið 2004 höfðaði Auður mál gegn Hannesi fyrir brot á lögum um höfundarrétt. Hannes var sýknaður í Héraðsdómi Reykjavíkur 2006 en málinu var áfrýjað til Hæstaréttar og þar var Hannes dæmdur árið 2008 fyrir brot á höfundarrétti í fyrsta bindi af ævisögu Halldórs Laxness. Var honum gert að greiða 1,5 milljónir króna í fébætur og 1,6 milljónir í málskostnað.

Auður Laxness og fjölskylda hennar hefur lagt blessun sína yfir ævisögu skáldsins, sem rituð var af Halldóri Guðmundssyni, rithöfundi, og veitti honum góðfúslega aðgang að bréfasafni og gögnum, sem voru í vörslu fjölskyldunnar.

Meint afskipti íslenskra ráðamanna af útgáfu rita Laxness í Bandaríkjununm

Guðný Halldórsdóttir, leikstjóri og dóttir skáldsins, sagði í Kastljósþætti sjónvarpsins 18. mars 2007 að Bjarni Benediktsson, forsætisráðherra 1963-1970, hefði lagt stein í götu föður síns sem varð til þess að honum reyndist illmögulegt að gefa út bækur sínar í Bandaríkjunum.

Verk

Torg í Taormina á Sikiley þar sem Halldór vann að Vefaranum mikla frá Kasmír

Halldór skrifaði fjölmörg skáldverk, þýddi verk annarra yfir á íslensku og sendi frá sér greinar í dagblöð og tímarit. Alls skrifaði hann 13 stórar skáldsögur; Brekkukotsannál, Gerplu, Atómstöðina, Heimsljós I og II, Íslandsklukkuna, Kristnihald undir Jökli, Söguna af brauðinu dýra, Sölku Völku I og II, Sjálfstætt fólk I og II, Smásögur (öllum smásögum skáldsins safnað saman í eina bók), Vefarann mikla frá Kasmír og Guðsgjafarþula var svo síðasta skáldsagan sem hann skrifaði. Einnig orti Halldór ýmiskonar kvæði og gaf út fjórar minningasögur, ein þeirra er bókin Í túninu heima. Auk þess samdi hann fimm leikrit og leikgerð að einni skáldsögu, en fyrsta leikritið samdi Laxness ekki fyrr en hann var orðinn þroskaður höfundur, Straumrof, 1934.

Verk Halldórs eru fjölbreytt og hafa komið út í meira en 500 útgáfum og á 43 tungumálum auk móðurmálsins. Halldór þýddi verk frá öðrum og þar má nefna Birtíng eftir Voltaire, Vopnin kvödd eftir Ernest Hemingway og Fjallkirkjuna eftir Gunnar Gunnarsson.

Skáldsögur 1919 – Barn náttúrunnar 1924 – Undir Helgahnúk 1927 – Vefarinn mikli frá Kasmír 1931-32 – Salka Valka 1934-35 – Sjálfstætt fólk 1937-40 – Heimsljós 1943-46 – Íslandsklukkan 1948 – Atómstöðin 1952 – Gerpla 1957 – Brekkukotsannáll 1960 – Paradísarheimt 1968 – Kristnihald undir Jökli 1970 – Innansveitarkronika 1972 – Guðsgjafaþula Smásögur 1923 – Nokkrar sögur 1933 – Úngfrúin góða og Húsið 1933 – Fótatak manna (sögur síðar gefnar út í Þáttum) 1935 – Þórður gamli halti (síðar gefin út í Þáttum) 1942 – Sjö töframenn (sögur síðar gefnar út í Þáttum) 1954 – Þættir (fyrri smásögur endurútgefnar) 1964 – Sjöstafakverið Leikrit 1934 – Straumrof 1950 – Snæfríður Íslandssól (upp úr Íslandsklukkunni) 1954 – Silfurtúnglið 1961 – Strompleikurinn 1962 – Prjónastofan Sólin 1966 – Dúfnaveislan 1970 – Úa (upp úr Kristnihaldi undir Jökli) 1972 – Norðanstúlkan (upp úr Atómstöðinni)

Ljóð 1925 – Únglíngurinn í skóginum 1930 – Kvæðakver Ritgerðir og greinar 1925 – Kaþólsk viðhorf 1929 – Alþýðubókin 1937 – Dagleið á fjöllum 1942 – Vettvángur dagsins 1946 – Sjálfsagðir hlutir 1950 – Reisubókarkorn 1955 – Dagur í senn 1959 – Gjörníngabók 1963 – Skáldatími 1965 – Upphaf mannúðarstefnu 1967 – Íslendíngaspjall 1969 – Vínlandspúnktar 1971 – Yfirskygðir staðir 1974 – Þjóðhátíðarrolla 1977 – Seiseijú, mikil ósköp 1981 – Við heygarðshornið 1984 – Og árin líða 1986 – Af menníngarástandi Ferðasögur 1933 – Í Austurvegi 1938 – Gerska æfintýrið Minningasögur 1952 – Heiman eg fór 1975 – Í túninu heima 1976 – Úngur eg var 1978 – Sjömeistarasagan 1980 – Grikklandsárið 1987 – Dagar hjá múnkum Þýðingar 1940 – Vopnin kvödd (Farwell to arms (útg. 1929) eftir Ernest Hemingway 1941-1943 – Kirkjan á fjallinu (Kirken paa Bjærget (útg. 1923—1928) eftir Gunnar Gunnarsson 1945 – Birtíngur (Candide, ou l'Optimisme (útg. 1759) eftir Voltaire 1954 – Öndin villta (Vildanden (útg. 1884) eftir Henrik Ibsen (óútgefin). 1966 – Veisla í farangrinum (A Moveable Feast (útg. 1964) eftir Ernest Hemingway

Kvikmyndir gerðar eftir bókum Laxness

• 1954 – Salka Valka
• 1972 – Brekkukotsannáll
• 1981 – Paradísarheimt
• 1984 – Atómstöðin
• 1989 – Kristnihald undir Jökli
• 1999 – Ungfrúin góða og húsið

Heimildir

• Heimir Pálsson (1998). Sögur, ljóð og líf. Vaka-Helgafell. ISBN 9979-2-1306-X. bls. 65
• Hannes Hólmsteinn Gissurarson. 2003. Halldór. (Reykjavík: Almenna bókafélagið).
• Hannes Hólmsteinn Gissurarson. 2004. Kiljan. (Reykjavík: Almenna bókafélagið).
• Hannes Hólmsteinn Gissurarson. 2005. Laxness. (Reykjavík: Almenna bókafélagið).
• Halldór Guðmundsson. 2004. Halldór Laxness. (Reykjavík: JPV). Sjá hér
• Heimir Pálsson. Sögur, ljóð og líf (Reykjavík: Vaka-Helgafell, 1998).
• Ólafur Ragnarsson. Halldór Laxness: Líf í skáldskap (Reykjavík: Vaka-Helgafell, 2002).
• Ólafur Ragnarsson. Til fundar við skáldið, Halldór Laxness (Reykjavík: Veröld, 2007).
• Ritaskrá. 2004, 12. mars. Sjá: http://www2.mbl.is/mm/serefni/laxness/ritaskra.html Geymt 25 maí 2006 í Wayback Machine
• Halldór Laxness. 2004, 12. mars. Sjá: http://www2.mbl.is/mm/serefni/laxness/ Geymt 25 maí 2006 í Wayback Machine

Tengt efni

• Tilnefningar til bókmenntaverðlauna Norðurlandaráðs frá Íslandi
• Bókmenntaverðlaun Norðurlandaráðs

Tenglar

• Halldór Laxness Sérvefur Morgunblaðsins um Halldór Laxness Geymt 25 maí 2006 í Wayback Machine
• Vefur RÚV um afhendingu Nóbelsverðlaunanna 1955 Geymt 8 febrúar 2006 í Wayback Machine
• Gljúfrasteinn – Hús skáldsins
• Skrá um rit Halldórs Laxness á íslensku og erlendum málum – Árbók Landsbókasafns Íslands 1993, bls. 49-140
• Kennsluefni um nokkur verk Halldórs Laxness Geymt 17 febrúar 2011 í Wayback Machine – Kennsluvefir Hörpu Hreinsdóttur 2010
• Glatkistan - Tónlistartengd umfjöllun

Verk Laxness á netinu

• Hverasilungar og hverafuglar, Morgunblaðið, 19. mars 1916, bls. 7.
• Gömul klukka, Morgunblaðið, 7. nóvember 1916, bls. 2.
• Athugasemd við það, sem menn á Íslandi alment halda um ritdómara, Morgunblaðið, 28. júní 1922, bls. 2-3.
• Bréf úr Alpafjöllum, Alþýðublaðið, 15. febrúar 1922, bls. 1-2.
• Jarðarför Laugu í Gvöndarkoti, Morgunblaðið, 6. mars 1923, bls. 3.
• Kálfkotungaþáttur; brot úr uppkasti Morgunblaðið, 10. mars 1923, bls. 3-4.
• Kvæði eftir Halldór frá Laxnesi, Morgunblaðið, 30. maí 1923, bls. 3.
• Kvæði, Morgunblaðið, 2. júní 1923, bls. 2-3.
• Ása (frá Jämtlandi 1920), Morgunblaðið, 8. júní 1923, bls. 4.
• Barningsmenn, Morgunblaðið, 13. júní 1923, bls. 3-4.
• Fegursta sagan í bókinni, Morgunblaðið, 20. júní 1923, bls. 3-4.
• Úr Westminster Abbey í Westminster Cathedral, Morgunblaðið, 24. desember 1923, bls. 11.
• Frá Niðurlöndum, Lesbók Morgunblaðsins, 21. febrúar 1926, bls. 1-3.
• Rhodymenia Palmata, Lesbók Morgunblaðsins, 4. apríl 1926, bls. 6-7.
• Bjarni Björnsson - hermileikari, Lesbók Morgunblaðsins, 4. mars 1928, bls. 7-8.
• Tilkynning til lesenda, Dagur, 7. nóvember 1929, bls. 4.
• Nú vantar þjóðsönginn, Þjóðviljinn, 9. mars 1944, bls. 3.
• Frá gömlum hundamanni, Morgunblaðið, 16. desember 1970, bls. 17.
• Valdir kaflar úr verkum Laxness, Lesbók Morgunblaðsins, 23. apríl 1972, bls. 4-6 14.
• Smámunarýni, Dagblaðið, 10. október 1979, bls. 10-11.
• Athuganir um fornbókmenntir, Lesbók Morgunblaðsins, 29. mars 1980, bls. 2-5.
• Ferðabæklingur úr Rúmeníu, Lesbók Morgunblaðsins, 7. janúar 1984, bls. 4-7.
• Saga úr síldinni, Lesbók Morgunblaðsins, 25. apríl 1992, bls. 4-5.

Greinar um Laxness

• Barn náttúrunnar, Morgunblaðið, 10. nóvember 1919, bls. 3.
• Ný skáldsaga (Undir Helgahnúk), Morgunblaðið, 7. júní 1924, bls. 2.
• Fótatak manna, Heimskringla, 7. mars 1934, bls. 2-3.
• Halldór Kiljan Laxness Nóbelsverðlaunahöfundur, Tímarit Þjóðræknisfélags Íslendinga í Vesturheimi, 1. janúar 1955, bls. 4-41.
• Stórverk um Laxness, Þjóðviljinn, 17. maí 1957, bls. 7.
• Hjónin í Laxnesi (fyrri hluti), Lesbók Morgunblaðsins, 2. apríl 1967, bls. 1-2 13.
• Hjónin í Laxnesi (seinni hluti), Lesbók Morgunblaðsins, 9. apríl 1967, bls. 7 12 15.
• Skáldaeðlið sýnist vera takmarkað, Morgunblaðið, 11. apríl 1968, bls. 14-15.
• Þegar bókin er búin er ég fullsaddur á efninu, Lesbók Morgunblaðsins, 11. maí 1969, bls. 4 13.
• Horft til æskuára, Lesbók Morgunblaðsins, 23. apríl 1972, bls. 2-3 14.
• Við ýmis tækifæri á síðum Morgunblaðsins, Morgunblaðið, 23. apríl 1972, bls. 7-8.
• Yfir hið liðna bregður blæ ..., Lesbók Morgunblaðsins, 26. september 1976, bls. 6.
• Halldór Laxness 75 ára, Morgunblaðið, 23. apríl 1977, bls. 21-24.
• Fullveldistímaritið Láki, Þjóðviljinn, 3. desember 1978, bls. 1-2 11.
• Skrílútgáfa á Laxdælu og hatursútgáfa á Njálu (fyrri hluti), Lesbók Morgunblaðsins, 10. febrúar 1979, bls. 4-5 14-15.
• Skrílútgáfa á Laxdælu og hatursútgáfa á Njálu (síðari hluti), Lesbók Morgunblaðsins, 17. febrúar 1979, bls. 6-7 14-15.
• Halldór Laxness, mórmónarnir og fyrirheitna landið, Lesbók Morgunblaðsins, 5. maí 1979, bls. 2-4 14.
• Grikklandsárið, Morgunblaðið, 6. desember 1980, bls. 25.
• Með andstæðum forteiknum, Lesbók Morgunblaðsins, 2. júlí 1983, bls. 4-5 14.
• Börn náttúrunnar (Halldór Laxness deiglunni I), Lesbók Morgunblaðsins, 19. janúar 1985, bls. 4-6.
• Guð hótar að stoppa ballið (Halldór Laxness deiglunni II), Lesbók Morgunblaðsins, 26. janúar 1985, bls. 12-14.
• Guðleysi eða sjálfsmorð (Halldór Laxness deiglunni III), Lesbók Morgunblaðsins, 2. febrúar 1985, bls. 6-7.
• Einvaldi sviðinsvíkur, Lesbók Morgunblaðsins, 8. apríl 2000, bls. 7-8.
• Skeggræður gegnum tíðina, Lesbók Morgunblaðsins, 20. apríl 2002, bls. 1-12.
• Lífsins skáld; hvenær komu skáldsögur Halldórs Laxness út og hvernig var þeim tekið, Morgunblaðið, 20. apríl 2002, bls. 18-20.

Viðtöl við Laxness

• Það er gott að vinna á Gljúfrasteini, Morgunblaðið, 4. september 1946, bls. 2.
• Bókmenntir á tímum rauðra penna, Morgunblaðið, 28. febrúar 1982, bls. 49 71-74.