Sierra Leone

Sierra Leone
Republic of Sierra Leone
Standardo di Sierra Leone	Blazono di Sierra Leone
Nacionala himno:
High We Exalt Thee, Realm of the Free
Urbi:
Chefurbo:	Freetown
· Habitanti:	920 717 personi (2003)
Precipua urbo:	Freetown
Lingui:
Oficala lingui:	Angla
Guvernerio:
Tipo:	Republiko
· Prezidanto:	Julius Maada Bio
Surfaco: (119ma maxim granda)
· Totala:	71 740 km²
· Aquo:	1,1 %
Habitanti: (108ma maxim granda)
· Totala:	6 312 212 habitanti (2018)
· Denseso di habitantaro:	83 hab./km²
Plusa informi:
Valuto:	Leone
Veho-latero:	dextre
ISO:	SL
	SLE
	694
Reto-domeno:	.sl

Sierra Leone esas lando jacanta en westal Afrika. Lu havas kom vicini Guinea norde e nord-este, e Liberia sud-weste. Weste jacas Oceano Atlantiko.

Kande Portugalan explorero Pêro de Sintra mapigis la kolini proxim nuna Freetown, ilu nomizis la regiono Serra da Leoa o Serra Leoa ("montaro di la leonini"), origino dil nomo di la lando.

Bazala fakti pri Sierra Leone.

Historio

Fragmenti de prehistoriala ceramikajo, trovita en Kamabai.

Precipua artiklo: Historio di Sierra Leone

Hominidi habitis Sierra Leone mili di yari ante nun. Posible la maxim anciena esis la Homo ergaster, e pose Homo erectus e fine Homo sapiens, del etnii Bulom (Sherbro), Temne e Limba. Posible dum l'Antiqueso, l'anciena Greki vizitis la litoro di la regiono.

L'unesma moderna Europano qua arivis en la regiono esis Portugalano Álvaro Fernandes, en 1447. Portugalani komencis komercar sklavi dum la 15ma yarcento.

Dum la 17ma yarcento Britaniani okupis la teritorio. Li komencis sendar multa liberigita sklavi de Usa a la regiono dum la fino di la 18ma yarcento, dum la milito por la nedependo Usana. La Krono Britaniana sendis 400 negri e 60 blanki por fondar la kolonieto Granville Town. La grupo inkluzis ex-sklavi de Usa e de Westal Indii qui sendesis a London. La maxim multa mortis poka tempo pose, pro morbi e pro ataki da lokala populi.

Freetown en 1856.

Pos finir la milito en Usa, 3.000 ex-sklavi loyala a la Britaniana Krono sendesis de Nova Skotia a la regiono, tra la privata kompanio Sierra Leone Company. En 1787 la kompanio fondis Freetown. La kolonigiisti konstruktis l'urbo segun la stilo dil urbi de la sudo di Usa, e duris praktikar la religio Metodista. Dum la 19ma yarcento Britaniani duris sendar ex-sklavi a la regiono, note pos finir la komerco di sklavi kun la Britaniana kolonii en 1807. La liberigita sklavi formacis l'elito di la teritorio, ma konfliktis kun lokala populi, de etnio tenne.

Ye la 1ma di januaro 1808, Thomas Ludlam suspensis la funcionado di Sierra Leone Company, e Freetown divenis la chef-urbo di la kolonii Britaniana en la regiono, e resideyo dil koloniala guberniestro. Pos la Konfero di Berlin,de 1884 til 1885, Unionita Rejio decidis okupar plu efikive la regiono, e kreis la protektorato di Sierra Leone. Britaniani kreis imposti a la domicili en 1898, e demandis ke lokala chefi uzis la habitantaro di lia regioni por mantenar la chosei. La habitantaro revoltis kontre l'imposto, e prenis kontrolo di kela regioni dum kurta tempo, ma ante finir 1898 la revolto supresesis.

Sierra Leone nedependanteskis del Unionita Rejio ye la 27ma di aprilo 1961 kom monarkio che Britaniana Komunitato. Sioro Milton Margai esis lua unesma chefministro. La lando divenis republiko en 1971.

Ye la 23ma di marto 1991 komencis interna milito qua duris til la 18ma di januaro 2002 e produktis cirkume 75 000 morti e 2 milioni desplasizita. Ahmad Tejan Kabbah, qua elektabis prezidanto en 1998, negociis paco-pakti direte kun la rebeli, inkluzite la pafo-ceso di 1999, signatita en Lome. Pos finir la milito ilu sucese rielektesis en mayo 2002, e guvernis til 2007.

Politiko

Julius Maada Bio

Edifico di la Supera Korto di Sierra Leone.

Sierra Leone esas prezidantala konstitucala republiko. La prezidanto esas chefo di stato e chefo di guvernerio, ed anke chef-komandanto dil armei. Lu elektesas direte dal populo por 5-yara mandato, e povas rielektesar unfoye por la sequanta periodo. Por elektesar, la prezidanto mustas recevar 55% ek la voti. La duesma votado eventas kande nula kandidato recevas plu kam 55% de la valida voti. Pos la 4ma di aprilo 2018 la prezidanto esas Julius Maada Bio.

La parlamento (Parliament) konsistas ek unika chambro kun 146 membri, di qui 132 elektesas direte dal populo en la 16 distrikti qui formacas la lando. De la nedependantesko til nun, du partisi dominacas la politiko di Sierra Leone: Sierra Leone People's Party (SLPP) e All People's Congress (APC), nun en la povo.

La Supera Korto di Sierra Leone konsistas ek 5 judiciisti ed esas la maxim alta korto di la lando por apeli pri civila, kriminala e konstitucala temi. Lua decidi havas terminala karaktero e ne povas apelesar. Existas lokala judiciisti e lokala tribunali (unesma instanco), supra korto ed apelo-korto. La judiciisti indikesas dal prezidanto, sub konsilo da Komisitaro pri Judiciala e Legala Servado, kun aprobo dal Parlamento. La nuna konstituco adoptesis en 1991.

Sierra Leone subisis sangoza interna milito. On kalkulas ke cirkume 75 000 personi mortis dum la 10-yara konflikto.

Geografio

Sierra Leone kun lua precipua urbi.

Reliefo di Sierra Leone.

Sierra Leone jacas inter la latitudi 7° e 10°N, e la longitudi 10º e 14°W. Lua tota areo esas 71 740 km², di qui 71 620 km² esas lando e nur 120 km² kovresas per aquo. Granda platajo dominacas la reliefo, kunmixita kun alta monti. La monto Bintumani o Loma Mansa esas la kulminopunto di la lando, kun 1.948 metri di altitudo.

Centre de la lando dominacas plana e basa tereni, kovrata da foresti, arbusti e pasturajo. Ta zono okupas cirkume 43% de la tota surfaco di la lando. La nordo di ta regiono esas parto del ekoregiono* di savano qua extensas su til Guinea. La sudo di ta regiono kovresas da pluviala foresti e da pasturaji.

La precipua fluvii de la lando esas Moa (longa de 425 km), Rokel (longa de 386 km) e Little Scarcies (longa de 280 km).

La peizajo di la lando varias de savano norde a tropikala foresto e manglieri an la litoro. Ol havas 402 km di litoro.

Ekonomio

Precipua artiklo: Ekonomio di Sierra Leone

Demografio

Habitantaro di Sierra Leone, de 1961 til 2003.

Metodista kirko en Yengema.

Segun statistiki de The World Factbook por julio 2018, Sierra Leone havis 6 312 212 habitanti. La maxim multa (35,5%) apartenas al etnio Temne, 33,2% esas Mende, 6,4% esas Limba, 4,4% esas Kono, 3,4% esas Fullah, 2,9% esas Loko, 2,8% esas Koranko, 2,6% esas Sherbro, 2,4% esas Mandingo, 1,2% esas "Krio" (decendanti de Jamaikani), altra lokala populi esas 4,7%, stranjeri esas 0,3%, e 0,2% ne informis l'etnio.

L'oficala linguo di la lando esas Angla. La linguo Mende parolesas precipue sude de la lando, kontre ke Temme parolesas precipue norde. La linguo "krio", dialekto dil Angla parolata dal decendanti di Jamaikani esas matrala linguo por 10% de la habitantaro ma komprenesas da 95% de la habitantaro.

La religio kun maxim granda nombro di adepti esas Islamo: 78,6% de la habitantaro deklaris praktikar ol. Kristani esas 20,8%, 0,3% praktikas altra religii, e 0,2% ne informis pri religio, segun statistiki de 2013.

Freetown esas la precipua urbo. Altra granda urbi esas Bo, Kenema e Koidu-Sefadu.

Kulturo

Tradicionala Sande-maskilo.

Viro audas radio en Kailahun.

La kulturo di Sierra Leone mixas influi Afrikala e Westala, precipue en urbala regioni. Singla tribuo havas sua propra tradicioni, arti (danso, muziko, mestiero), koquarto e kustumi, exemple la maskili uzata en ceremonii di la socii di mulieri (Sande), qui varias segun regiono e tribuo. Multa etnii praktikas genitala mutilado. Cirkume 37% de la mulieri vivas en poligamio, segun statistiki de 2008.

L'unesma jurnalo di Afrika imprimesis en Sierra Leone dum la 19ma yarcento. La lando havas forta jurnalala tradiciono, e multa jurnali kreesis ibe. Dum la yari 1860a, la lando divenis koncentro-punto por jurnalisti, qui voyajis de ibe vers altra loki di Afrika. Dum la fino dil 19ma yarcento lokala jurnali komencis dekadar, e pos 1934, kande l'unesma radiobrodkasterio inauguresis en la kolonio, radio divenis la precipua moyeno por amas-komunikado di la lando. Nun, ecepte en Freetown ed altra importanta urbi, la jurnali e revui esas poke lektata, pro l'alta iliterateso di la habitantaro.

La radiobrodkasterio Sierra Leone Broadcasting Service divenis l'unesma radiobrodkasterio qua transmisis en l'Angla linguo en Afrika. En 1963 ol komencis brodkastar televiziono, ed en 1978 lua imaji ja transmisesis a tota distrikti. Nun, cirkume 85% de la habitanti havas aceso a radio, e cirkume 72% audas radio omnadie.

La muziko di la lando mixas Kreola, nativa, Franca, Britaniana e Westal Indiana influi. Quale altra Afrikana landi, nun la maxim populara stili esas rap, reggae, danchehall, R&B, grime (elektronikala rapida muziko qua mixas influi de rap, dancehall e ragga), afropop e gumbe (anke konocata kom goombay o gumbay). Lokala stilo maringa o palm-wine developesis dal populo Kru, e mixas calypso kun Afrikana ritmi.

La maxim populara sporto esas futbalo. Ofte videsas pueri ludanta futbalo en stradi o tereni. Kelka futbalisti naskinta en Sierra Leone ludas en extera landi, exemple Mohamed Kallon, Mohamed Bangura, Rodney Strasser, Al Bangura e Christian Caulker.