Historio di Kambodja
Dispersita restaji montras ke homi ja habitis la nuna Kambodja dum pleistoceno. L'unesma civilizuro en la regiono aparis dum l'1ma yarmilo, inter la 3ma e la 5ma yarcento. L'imperio Kmer existis de la 9ma til la 13ma yarcento. Ol esis la maxim larja de sud-estal Azia dum la 12ma yarcento. Lua centro jacis en Angkor, ube multa urbi konstruktesis. La templo Angkor Wat esas la maxim konocata monumento de ta epoko.
Pos longa serio di militi kontre vicina rejii, Angkor spoliesis dal rejio Ayutthaya, e pose abandonesis en 1432, pro falio di substrukturo. La reji de Ayutthaya translojis lua chef-urbo de Angkor a Longvek. To produktis longa periodo di stagno, kande la regiono divenis kontrolita da lua vicini.
En 1511, Portugalani unesmafoye mencionis la nomo Kambodja en dokumenti. Li deskriptis l'urbo kom prospera e richa pro l'exterlanda komerco. En 1863, Longvek konquestesis dal rejulo Naresuan la Granda, de Ayutthaya. Pos diversa militi kontre Vietnamani, Ayutthaya perdis Kambodja, e Longvek destruktesis da rejo Naresuan la Granda. En 1618 le Kmer establisis lia nova chef-urbo en Oudong, sude de Longvek, tamen lia monarki maxim-multa-kaze mustis mantenar vasaleso a la vicina reji de Siam e de Vietnam, kun kurta periodi di kompleta nedependo.
En 1863, rejulo Norodom, qua asumis la povo helpita da Tailando, demandis protekto kontre Franci. En 1867, la rejo di Tailando signatis pakto kun Franci e renuncis suvereneso super Kambodja kambie la kontrolo di Battambang e Siem Reap, qui divenis Tailandana provinci. Kambodja divenis protektorato Franca de 1867 til 1953, kom parto di Franca Indochinia.
Kambodja nedependanteskis ye la 9ma di decembro 1953 kom monarkio, kun Norodom Sihanouk kom rejulo. Kande Franca Indochinia nedependanteskis, la delto dil fluvio Mekong cedesis a Vietnam. En 1955, Sihanouk abdikis por lua patro e por partoprenar en la politiko. Ilu elektesis chefministro ma, pos la morto di lua patro en 1960, Sihanouk itere divenis chefo di stato. Komence, Sihanouk adoptis politiko di neutreso pri la milito di Vietnam, ma permisis Vietnamana komunisti uzar lua teritorio kom refujeyo e por transportar armi vers Sud-Vietnam. En 1967, Sihanouk deklaris dum interviuvo a jurnalisto de Washington Post, ke se Usa bombardus la refujeyi di komunisti en Kambodja ilu ne protestus, ecepte se Kambodjani anke mortigesus.
La Reda Kmer
[redaktar | redaktar fonto]
En 1969 Usa komencis bombardar Kambodja por exterminar la partizani di Vietkong, qui uzis la sulo di Kambodja por lansar ataki kontre Sud-Vietnaman armeo.
En 1970, generalo Lon Nol, lor la chefministro dil rejulo Norodom Sihanouk, kaptis la povo suportita da Usani e proklamis republiko en Kambodja. La nova rejimo demandis retreto di Vietkong, qui lansis ataki kontre la nova rejimo. Norodom Sihanouk pregis la helpo de lua suporteri por luktar kontre Lon Nol, e balde komencis interna milito. Tale, Kambodja ank eniris la milito di Vietnam. En aprilo sam yaro, Usa atakis Kambodja, malgre ke la Parlamento di la lando ne savis pri lo. Suplantita rejo Sihanouk e Pol Pot unionis, e Popul-Republiko Chinia e Vietnam provizis armi por l'opozanta movado. Nacionalismo kreskis en Kambodja (tatempe, Republiko di le Kmer). En junio Usa retretis, ma Usani prolongis sekreta operaci militala en Kambodja.
Ye la 17ma di aprilo 1975 Reda Kmer marchis vinkoza en la chef-urbo Phnom Penh. La milito finis, ma li fondis Demokrata Kampucea, qua izolis su de la mondo e zeleskis totale pri komunismo maoista. Kruelega mortigi e translojigi di propra populani komencis. On kalkulas ke 1,5 til 2 milion homi mortis dum la quar-yara rejimo. Kelk etnii, exemple le Cham e la Vietnamani subisis violentoza persekuti dum ta epoko.
| Precipua artiklo: Kampucea |
En novembro 1978, Vietnaman armeo marchis tra Phnom Penh, kontre l'ataki dal Kmer en la frontiero inter la du landi. Kontre la nova rejimo, formacesis en 1981 koalisuro inter la suporteri di Norodom Sihanouk, kelka membri de Reda Kmer, e la Fronto pri Liberigo dil Populo Kmer. En 1989, Vietnam retretis ek Kambodja. La partizana milito inter l'armeo dil rejimo e Red Kmer duris en la junglo. Gradope la mondo saveskis pri la kruelegi da Reda Kmer.
En 1991 en Paris, signatesis kontrato pri la paco en Kambodja. La paco-trupi di Unionita Nacioni envenis la lando. En 1993, l'Unionita Nacioni organizis unesma demokratal elekti parlamentala en Kambodja. Norodom Sihanouk itere divenis rejulo, ma la guverno restis en manui de la Tranzitala Autoritato dil Unionita Nacioni en Kambodja (UNTAC).
En 1994 la nova rejimo di Kambodja amnestiis la Reda Kmer. Antea opozanti translacis su a rango rejimala ed ri-divenis agrokultivala rurani. En 1997, lora chefministro Hun Sen komandis stato-stroko kontre ne-komunista partisi, mas pos ke lua guverno sucesis establigar politikale la lando, Kambodja divenis membro dil organizuro ASEAN, ye la 30ma di aprilo 1999.
En 1998, Pol Pot mortis e la lasta partizani kapitulacis. En 2002 eventis l'unesma lokal elekti. En 2003 UN e Kambodja aceptis kontrato pri specala tribunalo por krimini kontre homaro. En 2004 lora rejulo Norodom Sihanouk abdikis, e lua filiulo, princo Norodom Sihamoni, asumis la povo.
.svg)