Wp/cnr/Perper

Montenegro 1910 100 Perpera

Perper je bio zvanična valuta Knjaževine i zatim Kraljevine Crne Gore.

Emisija kovanog novca iz 1906

Crna Gora tek 1906. dobija svoj novac koji je iskovan u Beču u bronzi i niklu u apoenima od 1, 2, 10 i 20 para, da bi 1909. u francuskim kovnicama novca bile iskovane srebrne kovanice od 1 i 5 perpera. Prije serije srebrnih perpera iz 1909. Crna Gora je iskovala dvije serije sitnijeg novca od bakra i nikla, i to od 1, 2, 10 i 20 para. Jedna para je vređela kao jedan austrijski heler, stoti dio austrougarske krune. Novac je iskovan u kovnici u Beču, i to:

• 200.000 kovanica od 1 pare, 17mm u prečniku, težine 1,666 grama, sastava 950‰ bakra, 40‰ kalaja i 10‰ cinka
• 600.000 kovanica od 2 pare, 19mm u prečniku, težine 3,333 grama, sastava 950‰ bakra, 40‰ kalaja i 10‰ cinka
• 750.000 kovanica od 10 para, 19mm u prečniku, težine 3 grama, sastava od čistog nikla (1000‰ nikl)
• 600.000 kovanica od 20 para, 21mm u prečniku, težine 4 grama, sastava od čistog nikla (1000‰ nikl)

Sve kovanice su imale iste simbole na aversu i reversu. Na aversu je stojala u sredini nominala, ispod „para“, a ispod toga godina kovanja. Oko nominale je bilo otkovano ćirilicom „Knjaževina Crna Gora“, dok je na reversu bio crnogorski grb.

Emisija od 1908. godine

Ubrzo je zbog dobrog prihvatanja i cirkulacije prvog crnogorskog novca, kao i potrebe na tržištu došlo do nove serije kovanja. Naime, 18. maja 1908. je izdat Ukaz o potrebi kovanja još sitnog novca. Tako da su opet kovani, s tom razlikom što su kovane 2, 10 i 20 para, bez 1 pare:

• 250.000 kovanica od 2 pare
• 250.000 kovanica od 10 para
• 40.000 kovanica od 20 para

Emisija iz 1909. godine

Miloje Jovanović, poslat iz Vlade Srbije da pomogne ministarstvu finansija knjaževine Crne Gore, predložio je Knjazu Nikoli kovanje novca u plemenitim metalima, što je ovaj, na sastanku u Dvoru 1909. i prihvatio. Tom sastanku su prisustvovali Knjaz, Miloje Jovanović, dr Lazar Tomanović i ostali, pa se odlučivalo o nazivu novca. Bilo je više predloga, a među njima: Zeta, Lovćen, Srebrnjak. Na kraju se odlučilo za Perper. Sam naziv „Perper“ potiče od grčkog „HYPERPERON“ - sjajan, prepržen, a to je i bila jedinica koja se koristila u Vizantiji i koja nastala je za vrijeme cara Valensa u 4. vijeku.

100 perpera

Ovi perperi se ne kuju u Beču, već u Parizu, u kovnici „Bertrand et Beranger“. Ukaz od 4. maja 1909. je objavljen 6. juna iste godine u „Glasu Crnogoraca“, đe je još pisalo, pod naslovom Naš srebrni novac, da je "stigla prva partija našeg novog srebrnog novca - perpera, koji je već pušten u saobraćaj".

Na aversu kovanice iz 1909. godine je prikazan desni profil gospodara Crne Gore, knjaza Nikole. Ispod lika je lovorova grančica i „S.S“, inicijali gravera Stefana Švarca, dok oko lika stoji ćirilični natpis ,,Nikola I B.M (Božjom milošću) Knjaz i gospodar Crne Gore“. Revers je ukrašen crnogorskim grbom, na porfiru sa krunom, ispod je nominala i ćirilicom ispisano „perpera“, dok je ispod godina kovanja. Iznad grba je takođe ćirilicom ispisano ,,Knjaževina Crna Gora“, kasnije „Kraljevina Crna Gora“. Donji dio oko grba čine sa desne strane hrastova, a sa lijeve, lovorova grančica. U donjem lijevom dijelu na nekim kovanicama je prikazan "rog izobilja", a na desnoj "baklja", oznaka kovnice. "Rog izobilja" se pominje u antičkoj mitologiji kao nepresušni izvor bogatstva.

Serija kovanog novca iz 1909. bila je u vrijednosti od 800.000 perpera, i to:

• 500.000 kovanica od 1 perpera, 23mm u prečniku, težine 5 grama, sastava 835‰ srebra i 165‰ bakra
• 60.000 kovanica od 5 perpera, 36mm u prečniku, težine 24 grama, a sastava 900‰ srebra i 100‰ bakra

Emisija 1910. godine

2. marta 1910. na Rijeci Crnojevića, ministar finansija i građevina Crne Gore Gavro Vuković i knjaz Nikola, potpisali su ukaz kojim je omogućeno kovanje zlatnog i srebrnog novca i to:

• 300.000 kovanica od 2 perpera, 27mm u prečniku, težine 10 grama, sastava 835‰ srebra i 165‰ bakra
• 40.000 zlatnika od 10 perpera, 19mm u prečniku, težine 3,3875338 grama, sastava 900‰ čistog zlata i 100‰ bakra
• 30.000 zlatnika od 20 perpera, 21mm u prečniku, težine 6,775067 grama, sastava 900‰ čistog zlata i 100‰ bakra
• 300 zlatnika od 100 perpera, 37mm u prečniku, težine 33,875335 grama, sastava 900‰ čistog zlata i 100‰ bakra

Proglašenje kraljevine

Na dan, 15. avgusta 1910. godine, Crna Gora je odlukom Crnogorske narodne skupštine postala kraljevina, a njen gospodar Nikola I - kralj. Proglašenje kraljevine bio je i povod da, članom 1. Zakona o državnom novcu Kraljevine Crne Gore od 30. novembra 1910., Crna Gora usvoji novčanu jedinicu “Perper“ kao zlatnu valutu i zakonski osnažila sve ranije donesene odluke o kovanju i emitovanju perpera(1906., 1908, 1909, 1910.). Ovim zakonom potvrđeni su djelovi, izgled i apoenska struktura perpera. Prije toga je mogućnost kovanja novca bila regulisana u Nikoljdanskom Ustavu iz 1905.godine. Zakon je imao 32 člana, a njegov 27. član kaže da osim ranije iskovanog novca ministar finansija može iskovati i pustiti u opticaj još i sledeću količinu jubilarnog zlatnog novca:

• 35.000 zlatnika od 10 perpera
• 30.000 zlatnika od 20 perpera
• 500 zlatnika od 100 perpera

Na aversu jubilarnog novca sada kraljev profil je na lijevoj strani, glava mu je ukrašena lovorovim vijencem, okolo je natpis ćirilicom „Nikola I B.M (Božjom milošću) Kralj i gospodar Crne Gore". Na dnu profila su inicijali gravera Švarca. Ispod profila, umjesto lovorove grančice su godine vladavine „1860 - 1910“. Na reversu je crnogorski grb, na porfiru sa krunom, ispod je nominala i ćirilicom ispisano „perpera“, dok je ispod godina kovanja. Iznad grba je takođe ćirilicom ispisano „Kraljevina Crna Gora". Takođe je tada iskovan i srebrni novac od 2 perpera. Na obodu kovanica od 2, 20 i 100 perpera je utisnuto „Bog čuva Crnu Goru", kao i na srebrnom novcu od 5 perpera. Dok 1 srebrni i 10 zlatnih perpera imaju nazupčen obod.

Ovo je bilo prvo i posljednje kovanje zlatnog novca za crnogorsku monarhiju. Sem toga bilo je još kovanja sitnih i srebrnih apoena 1912, 1913, 1914 i 1915. godine.

Uvođenje sopstvene valute imalo je ogroman politički i ekonomski efekat. Od početka kovanja u crnogorski budžet su počeli da se slivaju prihodi od kovanja novca koji za ondašnje prilike nijesu bili zanemarljivi. Državni prihod od emitovanja novca iznosio je 1.271.870.32 perpera. Iz platnog prometa istisnute su sve strane valute, a budžet je konačno iskazan u nacionalnoj valuti.

Monetarna konvencija između Crne Gore i Austro - ugarske

Iako je Crna Gora dobila vlastiti novac u dovoljnim količinama za unutrašnji promet, nikako nije uspijevala da sa Austro-Ugarskom zvanično reguliše monetarni kurs i izvrši izjednačavanje jedne i druge zemlje na bazi jednake vrijednosti valuta. U vrijeme kada Crna Gora nije imala svog novca u dovoljnim količinama, Austro-Ugarska je uporno odbijala crnogorske zahtjeve o regulisanju monetarnih odnosa. U promijenjenim okolnostima, kada je crnogorski novac, naročito zlatni, nesmetano cirkulisao na njenom području, Austro-Ugarska je bila prinuđena na izvjesna popuštanja. Ovo pitanje konačno je riješeno potpisivanjem Monetarne konvencije 24. septembra 1911., nakon čega je perper, u odnosu 1:1 sa krunom, mogao slobodno cirkulisati u Austro-Ugarskoj, uz određena količinska i geografska ograničenja.

Emisija crnogorskog srebrnog novca iz 1912. godine

Filip Jergović, crnogorski ministar finansija, je krajem 1911. pred Narodnu skupštinu izašao sa prijedlogom zakona o kovanju nove količine novca u visini 3.000,000 perpera. Predložio je da se pusti u opticaj 2.000.000 perpera u zlatu, 800.000 u srebru i ostatak u niklu i bronzi. Razloga za puštanje u opticaj ovako velike količine novca bilo je više. Bronzanog i niklenog novca gotovo da nije bilo u opticaju, zbog čega se i dalje morao tolerisati austrijski sitan novac. Zbog deformacija izazvanih lošom izradom, bilo je neophodno povući iz opticaja i prekovati srebrni novac iskovan u Parizu 1909. Pored toga, Jergović je zatražio odobrenje da se iskuje još izvjesna količina srebrnog novca u apoenima od 5, 2 i 1 perper. Na taj način Crna Gora bi imala sve monete predviđene Zakonom o novcu,a za crnogorske finansije mnogo je cjelishodnije da od zajma iskuje zlatan novac nego da unosi novac u austrijskoj moneti. Ipak, iskovane su samo srebrne kovanice od i i 5 perpera u vrijednosti 586.800 perpera:

• 1 perpera, mase 5 grama, prečnika 23 mm, finoće 835/1000 srebra, u tiražu 386.800 kovanica
• 5 perpera, mase 24 grama, prečnika 36 mm, finoće 900/1000 srebra, u tiražu 40.000 kovanica.

Kasnije emisije

Godine 1913

• 1 para, mase 1,66 grama, prečnika 17 mm, od bakra u tiražu od 100.000 kovanica
• 2 para, mase 3,33 grama, prečnika 19 mm, od bakra u tiražu od 500.000 kovanica
• 10 para, mase 3 grama, prečnika 19 mm, od nikla u tiražu od 200.000 kovanica
• 20 para, mase 4 grama, prečnika 21 mm, od nikla u tiražu od 200.000 kovanica

Godine 1914. ukupno 1.250.000 perpera

• 1 para, mase 1,66 grama, prečnika 17 mm od bakra, u tiražu od 200.000 kovanica
• 2 pare, mase 3,33 grama, prečnika 19 mm od bakra, u tiražu od 400.000 kovanica
• 10 para, mase 3 grama, prečnika 19 mm od nikla, u tiražu od 800.000 kovanica
• 20 para, mase 4 grama, prečnika 21 mm od nikla, u tiražu od 800.000 kovanica
• 1 perper, mase 5 grama, prečnika 23 mm od srebra, u tiražu od 500.000 kovanica
• 2 perpera, mase 10 grama, prečnika 27 mm od srebra, u tiražu od 200.000 kovanica
• 5 perpera, mase 24 grama, prečnika 36 mm od srebra, u tiražu od 20.000 kovanica

Uputnice

Balkanske države udružuju se 1912/13. protiv Turaka, formirajući savez, kojem prilazi i Crna Gora koja vjekovnom susjedu i neprijatelju objavljuje rat 8. oktobra 1912. godine. Tačno na dan objave rata daje se i Zakon o izdavanju blagajničkih uputnica, o kojem 23. oktobra 1912. godine, piše i Glas Crnogorca. Trebalo je potkrpiti ogromne troškove koje iziskuje ratno stanje i pokret za oslobodjenje od turske vlasti. Ove uputnice su štampane u Pragu u štampariji „Unie“. Tom prilikom je odštampano 2 miliona primjeraka koji je trebalo da važe godinu dana. Razliku između novčanice i uputnice je to što novac nema a uputnica ima rok važenja. Uputnice su ručno numerisane na Cetinju i štampane su u nominalama od 1, 2, 5, 10, 50 i 100 perpera. Potpisnici na njima su Filip Jergović, predsjednik Glavne državne kontrole i Sekula Drljević, ministar finansija. Dizajn na novčanicama je isti, različite su boje, različite nominale:

• 1 perpera, tamno plave boje, veličine 150x75 mm
• 2 perpera, tamno crvene boje, veličine 115x75 mm
• 5 perpera, zelene boje, veličine 129-130x84-85 mm
• 10 perpera, crvene boje, veličine 144-145x94-95 mm
• 50 perpera, ljubičaste boje, veličine 164-165x113-115 mm
• 100 perpera, braon boje, veličine 174-175x115-116 mm

Nose datum 1. oktobar 1912. godine. Uputnice su glasile na donosioca. Predstavljale su neku vrstu prijevremenog papirnog novca, bez pokriće, ali koji je garantovala država u visini njihove nominalne vrijednosti. Korišćene su kao sredstvo plaćanja u svim državnim, opštinskim i drugim javnim blagajnama, kao i u privatnom prometu. Uputnice su u narodu dobro prihvaćene. Veliku ulogu u njihovoj popularizaciji je imala Crnogorska banka sa Cetinja. Na bazi emisije ovih uputnica država je dobila dva miliona perpera. Mada je planirano da važe samo godinu dana, dodatnim naredbama je važnost produžavana sve do 1. marta 1914. godine.

Druga emisija uputnica uslijedila je nakon dvije emisije kovanog novca, a radi finansiranja države u ratnim uslovima. Već 25. jula 1914. naloženo je štampanje novih uputnica, kako bi se obezbijedio ratni materijal potreban državi. Štampane su uputnice od 1, 2, 5, 10, 20 i 100 perpera, na debelom papiru, na Cetinju. Perperi od 1 i 2 perpera su bili isti kao i u prethodnoj seriji, samo što je na njima stajao preštampan datum objave zakona, crvenom bojom (25. jul 1914), dok su za uputnice od 5, 10, 20, 50 i 100 perpera izrađeni novi klišei.

Novi Zakon kojim je data mogućnost štampanja četiri miliona novih perpera, sa datumom 25. jul 1914, podijeljenih u 25 serija, je izdat 10/23. maja 1915, što je objavljeno tri dana kasnije. Gotovo istovremeno 16/29. maja 1915. je objavljena naredba o povlačenju iz opticaja prethodne emisije pet miliona perpera uputnica od 2, 5, 50 i 100 perpera sa datumom 25. jula 1914. čiji rok još nije bio istekao.

Poslije sastanka, koji je održan 7. i 9. januara između delegata crnogorske vlade Jovana Popovića i konzula Kraljevine Crne Gore i generalnog sekretara Francuske banke, ova banka je preuzela obavezu da u što kraćem roku pripremi nove uputnice crnogorskih perpera i da ih odmah štampa. S obzirom da je bilo neophodno da se odmah odštampaju i isporuče, odlučeno je da se za izradu lica upotrebe modeli koji nisu ranije upotrebljeni ili koji su ranije odbijeni.

Za idejna rešenja lica uputnica su korišćeni klišei francuske banke, za apoene od 1, 2 i 5 perpera su odabrani klišei alžirske novčanice od 10 franaka, koje je 1972. godine izradio M. Cobason a gravirao M. Magdelin.

Na licima uputnica od 1, 2 i 5 perpera nalazi se stilizovana elipsa. Brojčane vrednosti su sa strana, lijevo i desno od teksta. Nosi potpise predśednike glavne državne kontrole Filipa Jergovića i ministra finansija Rista Popovića. Nose datum, 25. jula 1914. godine. Serijski broj i broj serije se nalaze iznad i ispod tekstualnog dijela.

Za 10 i 20 perpera dizajn je uradio M. Dival. Na njihovim licima se nalazi stilizovani pravougaonik. Brojčana vrijednost data je samo u gornjem desnom uglu, dok je nasuprot njemu grb kraljevine Crne Gore. Serijski broj je odštampan iznad tekstualnog dijela centralno, a broj serije u donjem lijevom uglu, a tri posljednje cifre serijskog broja u donjem desnom uglu.

Apoeni od 50 i 100 perpera su izrađeni prema dizajnu M. Duc-a iz 1848. godine. Na njihovom licu se nalazi zaobljeni pravougaonik. Brojčane vrijednosti su sa strana, lijevo i desno od teksta, koji je isti kao kod ostalih apoena. Serijski broj odštampan je iznad tekstualnog dijela centralno, a broj serije u donjem lijevom uglu i gornjem desnom delu pravougaonika. Tri posljednje cifre serijskog broja nalaze se u gornjem lijevom i u donjem desnom uglu.

Likovna rešenja i simbolika detalja, nemaju nikakve veze sa Crnom Gorom. Na francuske klišee su dodati ćirilički natpisi i crnogorski grb i istovremeno je na njima štampana numeracija.

Idejno rješenje za naličja uputnica je veoma slično prvom izdanju iz 1914. godine.[ Na naličju uputnica od 1, 2, 5, 50 i 100 perpera, kao podloga se nalaze redovi sitnog, horizontalnog ćiriličnog teksta „Kraljevina Crna Gora”. U centru je državni grb, na porfiri sa krunom. Brojčane vrijednosti novčanice su u uglovima. Na naličju uputnica od 10 i 20 perpera nalazi se stilizovana pravougaona gravura, preko koje je odštampan tekst kao i kod prethodnih apoena.

• 1 perper, plave boje, na 65-gramskom papiru, veličine 135h98 mm
• 2 perpera, braon boje, na 65-gramskom papiru, veličine 135h98 mm
• 5 perpera, crvene boje, na 65-gramskom papiru, veličine 135h98 mm
• 10 perpera, plave boje, na 65-gramskom papiru, veličine 158h104 mm
• 20 perpera, braon boje, na 65-gramskom papiru, veličine 158h104 mm
• 50 perpera, crvene boje, na 37-gramskom papiru, veličine 187h110 mm
• 100 perpera, plave boje, na 37-gramskom papiru, veličine 187h110 mm

Kod pojedinih serija boje variraju od svijetlijih do tamnijih nijansi. Za svih sedam apoena korišćen je papir od tijesta pamučnih krpa, koje je isporučila fabrika Rives. Papir je ispao boljeg kvaliteta nego u ranijem izdanju, za apoene od 50 i 100 perpera može se reći da su veoma dobrog kvaliteta.

Tako je u promet pušteno još 4.000.000 perpera, a rok isplate ranije izdatih uputnica od 5.000.000 miliona perpera je odložen za isplatu do 25. jula 1916. I naredne godine ponovo je izveden ovaj manevar, tako što je 4. decembra 1915. objavljen Zakon o izdavanju uputnica u iznosu od 6.000.000 perpera, sa datumom 25. jul 1914, čiji je rok važenja produžen do 25 jula 1917, kao i ranijih u iznosu od 9.000.000 perpera.

Ove uputnice su poslednje izrađene u slobodnoj Crnoj Gori.

Nakon uspostave austrijske okupacione vlasti upočetkom 1916.godine, ubrzo je došlo do poništavanja crnogorskog novca i njegovog obezvrijeđivanja pečatiranjem u okružnim komandama na Cetinju, u Nikšiću, Podgorici, u Pljevljama, Starom Baru i Peći. Ovjeravanje je vršeno pečatom na kome je pisalo „K.u K. MILITAR GENERALGOUVERNEMENT IN MONTENEGRO KREISKOMMANDO”, uz ime grada u kome je pečaćenje vršeno. Procjenjuje se da je ispečatirano manje od trećine perpera od onih u prometu i da se narod na pečatiranje odlučivao samo u krajnjoj nuždi. Nakon pečaćenja, austrougarske vlasti su uspostavile takozvani arbanaški, odnosno austrijski perper, koji je štampan u Beču. Ovakav naziv je dat zato što su natpisi na licu, osim na crnogorskom, pisani na albanskom, a na naličju na nemačkom jeziku. Perperi iz doba okupacije su istog dizajna, a razlikuju se jedino po boji i veličini.

Papirni novac Crne Gore je veoma tražen i visoko cijenjen na kolekcionarskom tržištu.